З. С. Токубаев заң ғылымдарының докторы, Қр іім б. Бейсенов атындағы Қарағанды академиясының Ғылыми зерттеу институты бастығының орынбасары

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Бастемиев С. Қ.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

ҚЫЛМЫСТЫҚ - АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫ

050301 « Заңгер» мамандығы бойынша оқитын

студенттерге арналған оқу құралы

(Жалпы бөлім)

Павлодар

2010
ӘОЖ 343.8(075.8)

КБЖ 67.409я73

Б 26
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің Ғылыми кеңесі баспадан шығаруға ұсынған

З. С. Токубаев – заң ғылымдарының докторы, ҚР ІІМ Б. Бейсенов атындағы Қарағанды академиясының Ғылыми зерттеу институты бастығының орынбасары;

О. К. Биктасов – заң ғылымдарының докторы, ҚР ІІМ Семей заң колледжі бастығының оқу жұмысы бойынша орынбасары;

Б. Х. Олжабаев – заң ғылымдарының кандидаты, С. Торайғыров атындағы ПМУ тарих және теория кафедрасының доценті.

Б 26 Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару құқығы :

050301 « Заңгер» мамандығы бойынша оқитын студенттерге

арналған оқу құралы (Жалпы бөлім) / Бастемиев С. Қ. –

Павлодар : Кереку, 2011. – 92 б.

«Қылмыстық-атқару құқығы» курсының жалпы бөлімін қамтитын оқу құралында аталған курстың оқу бағдарламасында көрсетілген негізгі тақырыптар және Қазақстандағы түрмелердің, түзеу колониялары мен тәрбиелеу колонияларының тарихи-құқықтық негіздері қарастырылған.

Оқу құралы еліміздің жоғарғы оқу орындарында 050301 «Заңгер» мамандығы бойынша оқитын суденттеріне арналған.

ӘОЖ 343.8(075.8)

КБЖ 67.409 я73

© Бастемиев С. Қ., 2011

© С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2011

Материалдың дұрыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателергеавторлар мен құрастырушылар жауапты

Кіріспе

Мемлекеттің қылмыстық-атқару қызметі сотталғандарды түзеу және қылмысты ескерту саласында, сотталғандармен қатынас жасау туралы халықаралық қауымдастықпен өңделген жағдайлармен сонымен қатар қылмыстық атқару ғылымының жетістігімен негізделетін қылмыстық-атқару саясатымен анықталады.

Қазақстан Республикасында жүріп жатқан демократияландыру және ізгілендіру үрдістері қарастырылып отырған қылмыстық-атқару саласындағы мемлекеттік қызметінің саясатын ары қарай жетілдіруді және қылмыстық жазалауларды орындауды дүниежүзілік қауымдастық стандарттарына, принциптеріне сәйкестендіруді талап етеді.

Оқу құралының мақсаты соңғы кезде Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан жаңа саяси-әлеуметтік, құқықтық-экономикалық жағдайларға байланысты тиісті курсты оқытуды уақыт талабына сай қамтамасыз ету болып табылады.

Беріліп отырған оқу құралында «Қылмыстық-атқару құқығы» курсы жалпы бөлімінің негізгі тақырыптары қарастырылған, олар осы аталған курстың бағдарламасы негізінде дайындалған.

Бұл оқу құралында сондай-ақ жаңа тақырып «Қылмыстық-атқару заңнамасы мен Қазақстанның пенитенциарлық жүйесінің тарихи-құқықтық негіздері» қарастырылған. Автордың ойынша қылмыстық жазаны атқарушы мекемелер жүйесінің қалыптасуын тарихи-құқықтық аспектіде оқып білудің маңызды ғылыми мәні бар. Ол бүгінгі түзеу мекемелерінің қызмет ерекшеліктерін талдап білуге, бұл мекемелердің даму бағытын анықтауға, осылардың негізінде жалпы көлемде оларды одан әрі жетілдірудің жолдарын атап көрсетуге көмектеседі.

Бұл оқу құралы Қазақстан Республикасының Конституциясы ережелеріне, Қылмыстық, Қылмыстық-процессуальды, Қылмыстық-атқару заңнамаларына, адам мен азамат құқықтары және сотталғандармен айналысудың халықаралық актілеріне, сондай-ақ қылмыстық-атқару ғылымымен айналысатын отандық, шетел ғалым заңгерлердің еңбегіне және мұражай материалдарына сүйеніп жазылған.

1 Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару құқығының ұғымы мен міндеттері

Қылмыстық жаза дегеніміз қылмыс жасаған кінәлі адамға сот үкімімен тағайындалатын қылмыстық заңмен бекітілген мемлекеттік күштеудің ерекше шарасы.

Сот қылмыстық жаза тағайындағанда заңда көрсетілген қылмыстық жаза мақсатына жету жолдарын қарастырады. Қылмыстық жаза мақсаты ҚР Қылмыстық кодексінің 38-бабында, ҚР Қылмыстық-атқару кодексінің 2-бабында көрсетілген. Қылмыстық жазаның мақсаты болып саналатындар:

- әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;

- сотталғандарды түзеу;

- сотталғандардың жаңа қылмыстар жасауының алдын алу (арнайы алдын алу);

- өзге адамдардың жаңа қылмыстар жасауының алдын алу (жалпы алдын алу).

Сот тағайындаған қылмыстық жазаны орындаған кезде әр алуан қоғамдық қатынастар туындайды. Қылмыстық-атқару құқығы сол қоғамдық қатынастарды реттейді.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару құқығының өзіне тән пәні, әдістері мен тәсілдері және норма жүйесі бар болғандықтан бұл құқық саласы өз алдына дербес құқық саласы болып саналады.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару құқығының өзіне тән пәні бар. Қылмыстық-атқару құқығының пәні осы құқық саласы қандай қоғамдық қатынастарды реттейді деген сұраққа жауап береді. Олай болса Қылмыстық-атқару құқығының пәні деп барлық қылмыстық жазалар түрлерін атқару кезінде пайда болатын және осы құқық саласының нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастарды айтамыз.

Қылмыстық-атқару құқығының пәні болып заң нормаларымен реттелетін қылмыстық жазаларды орындаушы мекемелер мен органдардың қызмет тәртібі саналады. Әр түрлі жазаларды атқаратын мекемелер, органдар және сотталғандар арасында пайда болатын қатынастар да қылмыстық-атқару құқығының пәні болып есептеледі.

Осы құқық саласының пәніне сотталғандардың түзеу процесіне қатысатын жұртшылықтың, жеке азаматтардың, мекемелер мен кәсіпорын және қоғамдық ұйымдар арасындағы құқық нормаларымен реттелетін қатынастар да кіреді.

Жазаларын өтеп шыққандарға көмек көрсету, олардың әлеуметтік жағдайларға бейімделуі кезінде пайда болатын қатынастар да осы құқықтың пәні болып саналады.

Қылмыстық-атқару құқығының пәніне сотталғандарды түзету процесі кезінде қолданылатын түзету құралдарын қолдану тәртібі де жатады.

Қылмыстық-атқару құқығының құқықты реттеу әдістері мен тәсілдері бар. Қылмыстық-атқару құқығының әдісі дегеніміз қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын әдістер мен тәсілдердің жиынтығы.

Қылмыстық-атқару құқығының пәні мен әдістерінің айырмашылығы сонда, қылмыстық-атқару құқығы қандай қоғамдық қатынастарды реттейді деген сұраққа қылмыстық-атқару құқығының пәні жауап берсе, ал сол қоғамдық қатынастарды құқық нормаларымен қалай реттейді деген сұраққа қылмыстық-атқару құқығының әдістері жауап береді. Олай болса, қолданылатын әдістер мен тәсілдердің түрлері қоғамдық қатынастардың ерекшеліктеріне байланысты болады.

Қылмыстық-атқару құқығында мынадай әдіс түрлері қолданылады: императивті әдіс, дипозитивті әдіс, ұсыныстық әдіс, мадақтау әдісі және тағы басқалары.

Қылмыстық-атқару құқығында құқықтық реттеудің негізгі әдісі императивті әдіс (биліктің бұйрық әдісі) болып табылады.

Диспозитивті әдіс дегеніміз субъектілерге белгілі бір шекте өз арақатынастарын өздері шешуге мүмкіндік беретін әдіс.

Мадақтау әдісі дегеніміз қоғамға пайдалы мақсатқа жету жолдарын мадақтау арқылы субъектілердің шешім қабылдауларына әсер ететін әдіс.

Ұсыныстық әдіс дегеніміз құқық субъектілеріне мақсатты тәртіп нұсқамасын ұсыну арқылы әсер ету әдісі.

Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық-атқару құқығының да нормалар жүйесі бар. Нормалар жүйесі деп заң нормаларының белгілі бір тәртіппен орналасқан құрылымын айтамыз.

Қылмыстық-атқару құқығы жеке сала болса да ол өзіне басқа да салалардан мысалы, қылмыстық құқық, азаматтық құқық салаларынан кірген кейбір нормаларды қабылдайды. Керісінше қылмыстық-атқару құқығының кейбір нормалары басқа құқық салаларына кіреді. Бұл нормалардың құқықтық жаратылысына байланысты басқалай қарым-қатынасты да реттейтіндігін еске сақтау қажет, солай болғандықтан, ол өзінің маңызын өзгертеді. Сол себептен оларды таза күйінде құқықтың басқа салаларының нормалары деп есептемеу керек.

Қорыта айтқанда қылмыстық-атқару құқығы дегеніміз Қазақстан Республикасының заң шығару органы қабылдаған қылмыстық жазаларды атқару кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығы.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару құқығының өзіне тән пәні, құқықты реттеу әдістері мен тәсілдері және құқықтық нормалар жүйесі бар. Осы үш элементтің бар болу себебінен қылмыстық-атқару құқығы өз алдына жеке құқық саласы болып есептеледі.
1.2 Қылмыстық-атқару құқығының принциптері

Қылмыспен қүресу саласында мемлекет белгілі бір саясат жүргізеді. Қылмыспен күрес әр алуан бағыттарда жүретіндіктен жүргізілетін саясатта бірнеше түрге бөлінеді: қылмыстық-құқықтық саясат; қылмыстық іс жүргізу саясаты; қылмыстық-атқару саясаты; постпенитенциарлық саясат.

Мемлекет өзінің қылмыстық-атқару саясатына сүйеніп және оны көрсете отырып қылмыстық-атқару заңнамасын құрастырады, қылмыстық жазаны атқаратын мемлекеттік мекемелер мен органдар жүйесін құрады.

Қылмыстық-атқару саясатының стратегиясы, негізгі нысандары, заңнамалары қоғамда қалыптасқан экономикалық жағдайға, қоғамның адамгершілік жағдайына, оның құқықтық санасы деңгейіне, адам құқықтары бойынша халықаралық актілерге тағы да басқа жағдайларға байланысты болады.

Сонымен қатар қылмыстық-атқару саясатының бағыты, қабылданатын заңдар мен заң нормалары белгілі бір принциптерге негізделуі тиіс. Қылмыстық-атқару құқығының принциптері дегеніміз қылмыстық-атқару саясатының және қылмыстық-атқару құқығының институтары мен нормаларының дамуына негіз болатын түпкі, бастапқы идеялар.

Қылмыстық атқару құқығы принциптеріне жалпы құқықтық, салалық (арнайы) және салааралық принциптер кіреді. Олар барлық қылмыстық-атқарудың заң шығаруы арқылы өтеді және міндетті түрде:

- қылмыстық-атқару саясатының жалпы бағытын көрсетеді;

- қылмыстық-атқару заңын жетілдіруді және негізгі даму бағытын айқындайды;

- жалпы құқық принциптерімен ара қатынаста және іштей келісімде болады;

- тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

ҚР Қылмыстық-атқару кодексінің 6-бабында мынадай принциптер көрсетілген:

- заңдылық;

- баршаның заң алдындағы теңдігі;

- гуманизм (ізгілік);

- демократизм и жариялық;

- жазаларды атқарудың саралануы мен жеке даралығы;

- жазаны түзеу ықпалымен біріктіруді қамтамасыз ету.

Біздің ойымызша заңдылық принципінің мағынасына мыналар кіреді: қылмыстық жазалардың орындалу тәртібі мен шарттары тек қана заңмен белгіленуі тиіс; сотталғандар қалмыстық жазаны өтеген уақытта заңмен бекітілген міндеттерді ғана орындап және заңда көрсетілген құқықтарға ғана иелік етулері қажет; қылмыстық жазаны орындаушы субъектілердің қызметтері тек қана заң негізінде жүргізілуі қерек; қылмыстық-атқару заңын, оның нормалары тек қана заңды жолмен қабылдау қажет.

Заң алдындағы баршаның тендік принципі сотталған адамдардың құқықтық мәртебелері олардың ұлтына, ана тіліне, жынысына, дініне, әлеуметтік және басқада жағдайына байланысты болмауын талап етеді. Адам мен азаматтар заң алдында тең құқықты. Бұл принцип Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 1-тармағында бекітілген[1].

Гуманизм принципі сотталғандарға кішіпейілділік білдіру, олардың мұқтажына ықыласпен қарау, дер кезінде медициналық, әлеуметтік көмек көрсету, жазаны өтегеннен кейін оларды еңбекке орналасуға, күнделікті тұрмысына көмектесу, сотталғандардың жеке басының қауіпсіздігін қамтамасыз ету т. с. с. талап етеді.

Қылмыстық-атқару құқығының гуманизм принципі тек қана мемлекеттердің шағарған заңдарында ғана емес, адам құқығы және сотталғандармен айналысу туралы көптеген Халықаралық актілерде бекітілген.

Демократизм принципінің мағынасы біріншіден, қылмыстық атқару заңын, оның нормалары тек қана заңды жолмен және халық атынан заң шығарушы органдар қабылдауын қажет етеді. Екіншіден, демократизм дегеніміз заңмен белгіленген құқықтар мен бостандықтарға иелік етіп, сонымен қатар заңға бағыну, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбау болып табылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға тиіс екені бекітілген.

Жариялық принципі сотталғандарды тәрбиелеу жұмысына жұртшылықты, азаматтарды, басқа да мекемелер мен кәсіпорын әкімшіліктерін тартуға, олардың жазаны атқару органдарының қызметіне бақылау жүргізуін талап етеді. Жариялық принципі қылмыстық жазаны атқаруға, сотталғандарды түзеу жұмыстарына байланысты ақпараттарды құпия ұстамай, керісінше оларды жұртшылыққа жеткізіп отыруды талап етеді.

Жазаларды атқарудың саралану принципі сотталғандарды жастарына, жыныстарына, соттылықтарына байланысты топтарға бөліп, оларды жекелеп ұстау талабын қояды.

Жазаларды атқарудың жеке даралық принципі тәрбие жұмысын жүргізгенде сотталғандарды түзеудің негізгі құралдарын қолданған кезде әрбір сотталған адамның педагогикалық, психологиялық, физиологиялық т с.с. тек қана сол жеке тұлғаға тән ерекшеліктерді ескеруді талап етеді.

Жазаны түзеу ықпалымен біріктіруді қамтамасыз ету принципі қылмыстық жазаны өтеу кезінде сотталғандармен тәрбиелеу жұмысын ұйымдастыруды, сотталғандарды түзеудің негізгі құралдарын қолдануды талап етеді.

Жоғарыда аталған қылмыстық-атқару құқығының қағидалары бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Осы қағидалардың талаптарын қылмыстық-атқару саясатының бағытын белгілегенде, қылмыстық-атқару заң нормаларын қабылдағанда, жазаны орындаушы мекемелер мен органдардың күнделікті қызметтерінде ескеру керек.

Біздің ойымызша қылмыстық атқару заңдарының принциптері көрсетілген ҚР ҚАК 6-бабына мына принциптерді қосса дұрыс болар еді: прогрессивтік жүйені дамыту; жабық түзеу колония жатақханаларынан түрме камераларына біртіндеп көшу; жабық түзеу колонияларын біртіндеп колония-қоныстарға; жазалау шараларын үнемдеу; сотталғандарға постпенитенциарлық көмек көрсету.

Қылмыстық-атқару құқығы ғылымы бұл қылмыстық жазаларды атқару мекемелері мен органдарының даму тенденциялары мен заңдылықтарын зерттеуге, қылмыстық-атқару заңының институттары мен нормаларын жетілдіруге, жаза мақсатына жету әдістері мен құралдарын дамытуға бағытталған білім саласы. Қылмыстық-атқару құқығы ғылымы зерттейтін қоғамдық- құқықтық құбылыстар осы ғылымның пәні болып саналады. Қылмыстық-атқару құқығы ғылымы құқық саласына сәйкес келгенімен, оның пәні қылмыстық-атқару құқығының пәнінен едәуір кең. Қылмыстық-атқару құқығы ғылымының пәні ретінде мыналар зерттеледі:

- қылмыстық-атқару құқығының негізгі құрамы мен заңдылығы;

- қылмыстық-атқару құқығының негіздері мен қылмыстық-атқару заңдарының жүйесі;

- қылмыстық жазаны атқарушы мекемелер мен органдардың қызметін құқықтық реттеу;

- қылмыстық жазаны атқару саласындағы мемлекеттік саясат;

- қылмыстық атқару заңдары мен қылмыстық жазаны атқаратын мекелемердің даму тарихы;

- шет мемлекеттердің қылмыстық-атқару құқығы мен пенитенциарлық жүйесі;

- қылмыстық - атқару институттары мен нормалары;

- қылмыстық жазаны атқарушы мекемелер мен органдар қызметін ұйымдастыру;

- қылмыстық жазаны атқару туралы халықаралық актілер;

- қылмыстық-атқарудың құқықтық қатынастары;

- жазаларды орындау үрдісі және сотталғандарға әсер етуге қолданылатын түзеу шаралары;

- қылмыстық жазаларды атқару мәселелері бойынша халықаралық мемлекеттер бірлестігінің тарихи дамуы мен қазіргі жағдайы;

- сотталғандарды түзеу әдістері мен құралдары.

ҚР қылмыстық-атқару құқығы ғылымының әдістемелік негізі жалпығылыми (философиялық) әдіспен бірге жеке ғылыми әдістерде қолданылады. Мысалы, салыстырмалы-құқықтық әдіс, нақтылы-әлеуметтік әдіс, жүйелілік әдіс, статистикалық әдіс т с.с.

Қазіргі кезде Қазақстанда жоғары оқу орындарының ішінде қылмыстық-атқару құқығы проблемаларын зерттеуді жетілдіруге Әль- Фараби атындағы мемлекеттік ұлттық университеті мен Абай атындағы мемлекеттік университетінің «Қылмыстық құқық және криминология» кафедралары, ҚР ӘМ ҚАЖК Қостанай Академиясы және басқа да оқу орындары қатысуда.

1.4 Қылмыстық-атқару құқығы курсының жүйесі және оның пәні

Қылмыстық-атқару курсы үш бөлімнен тұрады: Жалпы, Ерекше және Арнаулы.

Қылмыстық-атқару құқығының жалпы бөлімінде жалпы сұрақтар: ҚР қылмыстық-атқару заңдары; сотталғандардың құқықтық жағдайы; жазаны орындайтын мемлекеттік мекемелер мен органдарының жүйесі; жазаны орындау құқығының негізін реттеу, тағы басқалары қарастырылған.

Ерекше бөлімде әр түрлі қылмыстық жазаларды атқару тәртібі, сол сияқты бас бостандықтарынан айырылған сотталғандарды жіктеу, еңбекті, режимді, сотталғандармен тәрбие жұмысын жүргізуді құқықпен реттеу, олардың материалдық-тұрмыстық жағдайын қамтамасыз ету, медициналық қызмет көрсетумен қатар әр түрлі түзеу мекемелерінде жазаны өтеудің ерекшеліктері және басқа да түйінді проблемалар қарастырылады.

Арнаулы бөлімде қылмыстық жазаны атқарудың халықаралық тәжірибелері мен Халықаралық актілерге сипаттама беріледі.

2. Қылмыстық-атқару құқығының басқа пәндермен өзара байланысы.

3. Қылмыстық жазаның түрлері.

4. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару саясатының түсінігі және міндеті.

5. Қылмыстық-атқару саясатының негізі принициптері.

6. Қылмыстық-атқару құқығының принциптерінің түсінігі.

7. Қылмыстық-атқару құқығының принциптерінің жүйесі (жалпықұқықтық, салааралық, салалық принциптер).

8. Қылмыстық-атқару құқығының ғылымы, пәні және міндеті.

9. Қылмыстық-атқару құқығы ғылымының пенитенциарлық педагогика мен пенитенциарлық психология және жазаны атқаратын пенитенциарлық мекемелер мен басқа да органдардың тәжірбиелерімен байланысы.

10. Қылмыстық-атқару құқығы курсының жүйесі.

Көшпенділердің, яғни қазақтардың жазалау жүйесінде бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы әдетте қолданылмаған. Көшпенділерде негізгі жаза ретінде айыппұл төлеу, мысалы, қылмыскер кісі өлтірген кезде құн, ал басқадай қылмыс жасаған кезде айып төлейтін болған.

Осыған орай қазақ қоғамында түрме салу және осы сияқты мекемелердің қажеттілігі болмаған. Қазақстан аумағында түрме салу патшалық Ресейдің колониялдық саясаты дәуірінде басталған. ХХ ғасырдың басында Қазақстан аумағында 20-ға жуық түрме болған.

Бұл түрмелерде қамауда отырғандардың шектен тыс көп болуына байланысты аштық, суық, ауру және сотталғандар арасында адам өлімі көп болған. Түрмелердің қанағаттанарлықсыз жағдайда болуының бір себебі, бірнеше ғасырлар бойында Ресей империясында жазаның мақсаты сазайын тарттыру және қорқыту болып табылған. Бұндай мақсатқа қол жеткізу үшін түрмелерде мықты құлып пен берік күзет болса жетіп жатыр. Дәл сондықтан да патшалық Ресейде ХХ ғасырдың ішінде мысалы, Батыс Еуропа елдерімен салыстырғанда пенитенциарлық білімге деген сұраныс болмаған, осыдан барып пенитенциарлық ғылым қалыптаспаған, қамауға алу орыны қызметінің заңнамалық негізі дамымаған еді.

Түрме қызметінің тағы бір айтарлықтай кемшілігі түрмелерде сотталғандардың арасында өзіне тән салт дәстүрі және өзін ұстау ережесі бар қылмыстық орта қалыптасып, олар басқа сотталғандарға қысым көрсетеді.

ХІХ ғасырдың соңында Батыс Еуропа елдерінің қысым көрсетуімен патшалық өкімет өзінің ұстанымын қайта қарастырады, қорқыту мен өш алудың орнына түрмеге қамау түріндегі жазаның мақсаты қылмыскерді түзету екендігін мойындайды. Осыған орай патшалық өкімет айдауда жүрген каторжандарға және айдауда жүрген қоныс аударушыларға қатысты бастарын тақырлап қырып тастау, қамшымен сабау, арбаға байлау сияқты жазалауды өзгерткен, сондай-ақ шартты-жедел босату енгізілді. Бұдан басқа, патшалық өкімет 1905 жылы жаңа түрмелер салуды бастауға мәжбүр болған. Бұл бағдарламаны аяқтауға соғыс және революция кедергі келтірген болатын.

1917 жылы ақпан революциясынан кейін Уақытша үкімет тарапынан түрме жүйесін реформалауға талпыныс жасалған. Алайда ол да аяқталмай қалған, ал үкіметтің өзі 1917 жылғы Қазан революциясымен орынан тайдырылған.

1917 жылғы қазан айынан кейін бас бостандығынан айыру орындарына басшылық ету РСФСР Халық әділет комиссариатына жүктелген, оның жанынан қамауда ұстаудың Бас басқармасы құрылған, 1918 жылы мамырда жазалаушы болып атын ауыстырған, ал 1919 жылы орталық жазалаушы бөлім болып қайта құрылған. Губерниялық (облыстық) әділет комиссариаттары жанында түрме инспекциялары, ал 1919 жылдан бастап жазалаушы бөлімдер жұмыс істеген.

Қазақстанда 1920 жылы тамыз айында Қазақ автономиялы республикасын құрумен байланысты ҚазКСР Әділет Халық Комиссариаты (ӘХК) енгізумен Қамауда ұстау орнының бас басқармасы (ҚҰОББ) құрылған, оған республика аумағында жұмыс істеген 20 жалпы қамауда ұстау орыны тікелей бағынған. Бұдан басқа ҚазКСР Ішкі Істер Халық комиссариаты (ІІХК) құрамында төрт еңбек лагері болған.

1921 жылдың наурыз айының соңында Қаз КСР СНК шешімі бойынша милицияның қарауында үйде қамауға алынғандар және ІІЖК еңбек лагерлерінде отырғандар ҚазКСР Әділет Халық комиссариятының ҚҰОББ құрамына енеді.

Алайда 1922 жылы қамауда ұстау барлық орындары Ф.Э. Дзержинскийдің ұсынысы бойынша РСФСР ІІХК қарауына берілген болатын. Сондықтан 1922 жылдың жазынан бастап Қазақстанда да барлық қамауда ұстау орындары ҚазКСР ІІХК қарауына көшкен болатын.

Кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленин Кеңес мемлекетіндегі қамау орындары патшалық түрмелерден өзгеше болуға тиіс екендігін, олардың басты мақсаты қамаудағыларды түзеу болуға тиістігін және түрмелерді тәрбиелеу мекемелерімен ауыстыру қажет деп айтқандығын атап өту қажет[2, б. 418].

Арнайы әдебиеттерде көрсетілгендей дәл Кеңес өкіметінің бірінші жылдарында мемлекет басшысы бола отырып В.И.Ленин Халық Комиссарияты Кеңесінің бірқатар декреттері мен қаулыларына қол қойған, мысалы «Губерниялық және облыстық әділет бөлімдерінің жазалаушы бөлімдері жанындағы бөліп таратушы комиссия мекемелері туралы»; 1921 жылғы 21-наурыздағы «Бас бостандығынан айыру және сотталғандарды шартты-жедел босату тәртібі туралы» декрет, 1921 жылғы 28-қарашадағы «РСФСР бас бостандығынан айыру орындарындағы сотталғандардың және бас бостандығынан айырусыз мәжбүрлеу жұмыстарын өтеушілердің еңбегін пайдалану туралы» және тағы басқалар.

Қабылданған актілердің арасында 1918 жылы 23-шілдеде РСФСР ӘХК бекіткен «Жазалау шарасы ретіндегі бас бостандығынан айыру және оны өтеу тәртібі туралы» Уақытша нұсқау маңызды орын алады.

РСФСР ӘХК бұл уақытша нұсқауы 1920 жылдың қараша айына дейін қолданылған. Одан кейін 1920 жылдың 15-қарашасында РСФСР ӘХК қаулысымен «Қамауда ұстаудың жалпы орындары туралы ереже» бекітілген, онда қоғамдық пайдалы жұмысты, оқу-тәрбие және мәдени-ағарту жұмысты қолдану, жазаны өту режимі және т.б. толығымен реттелінген болатын. Бұл қаулымен жазаны өтеудің прогрессивті жүйесі бекітілген [3, б. 56].

Осылайша, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қамауда ұстау орындары қызметінің құқықтық негізін дамытуға қылмыстық құқықтың классикалық мектебі және түзеу түрмелерін құруда айтарлықтай тәжірибесі бар Батыс Еуропа елдерінің пенитенциарлық жүйесі қызметінің практикасы орасан зор ықпал еткендігін айтуға болады. Бірақ елдегі әлеуметтік-саяси, экономикалық тұрақсыздық және қамауда ұстау орындарының нашар материалдық-техникалық базасы, кадрлардың кәсіптік деңгейлерінің төмендігінен қабылданған құқықтық норманың концептуальдық ережесін іске асыруға мүмкіндік бермеген.

Азамат соғысынан кейін 1921 жылы кеңес үкіметінің басшысы В.И.Ленин социализмге нарықтық экономика арқылы, мемлекеттік капитализм арқылы өтуді ұсынған болатын. Нарықтық экономикаға көшу бірінші кезекте мемлекеттің құқықтық жүйесін құруды талап етті. Осыған байланысты келесі 1922 жылы, мәлім болғандай, ұйымдастырушылық-құқықтық реформа жылы болды. Сондықтан бір жыл ішінде қылмыстық және азаматтық кодекс, жаңа жер және еңбек кодекстері дайындалып, қабылданды. Заңдарды қабылдау соттарды реформалаумен бірге жүрді. Сол кезде мемлекеттік прокуратура тағайындалып, адвокатура жүйесі реттелінді. Ал азамат соғыс кезінде жұмыс істеген ревтрибунал және әкімшілік сот ісін жүргізу сияқты сот органдары қысқартылған болатын.

1922 жылы РСФСР Қылмыстық кодексі қабылданғаннан кейін РСФСР бірінші Еңбекпен түзеті кодексі (ЕТК) жобасы әзірленді. Бір жыл ішінде бұл жоба көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарда, бұған қоса 1923 жылы Мәскеу қаласында өткен пенитенциарлық іс қызметкерлерінің бірінші Бүкілресейлік съезінде талқыланған.

РСФСР ЕТК 1924 жылғы 16-қазандағы Бүкілодақтық орталық атқару комитеті (БОАК) екінші сессиясының ХІ шақырылымында бекітілген болатын және осы кодекс белгілі бір өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жеті жыл бойы қолданылған [4].

1924 жылғы РСФСР ЕТК кіріспе бөлімінде кеңес мемлекетінің түзеу-еңбек саясатының негізгі принциптері айтылған. Жалпы, РСФСР-дің 1924 жылғы ЕТК барлығы 231-бап болған. Талдау жасау көрсеткендей, Еңбекпен түзеу кодексінің концептуалдық негізі - қамаудағыларды түзеу идеясы болған.

1924 жылғы РСФСР ЕТК қамауда ұстау орындарының жабық типтерін: қамауда ұстау үйі, түзеу-еңбек үйлері және арнайы тағайындалған изоляторларды құруды қарастырғандығын атап өткен жөн.

1924 жылғы РСФСР ЕТК нормаларына сәйкес қамауда ұстау үйлері тергеуде отырған және алты айға дейін бас бостандығынан айыруға үкім шығарылған адамдарды ұстау үшін арналған.

Түзеу-еңбек үйлері алты айдан он жылға дейін бас бостандығынан айыруға үкім шығарылған адамдарды ұстау үшін арналған.

Арнайы тағайындалған изоляторлар үш категориядағы, яғни еңбекші табына жатпайтын және таптық әдеттері, көзқарастары немесе таптық мүддесі жағынан адамдар; еңбекші табына жататын, бірақ Республика үшін аса қауіпті болып танылған адамдарды; тәртіптік жазалау ретінде ауыстырылған адамдарды қатаң оқшаулаумен бас бостандығынан айыруға үкім шығарылғандарды ұстау үшін арналған болатын. 1924 жылғы ЕТК нормаларына сәйкес аталған мекемелерде сотталғандарды камералар, топтар бойынша ұстау қарастырылғандығы фактісін атап өтпеуге болмайды.

Сотталғандарды ұстау режимі 1924 жылғы РСФСР ЕТК нормаларында қарастырылған жазаны өтеудің прогрессивті жүйесі туралы ережеге негізделген болатын. Оның мәнісі сонда, сотталған қамауда ұстау орнында жазасын өтей жүріп, бірнеше кезеңнен өтуге тиісті болатын, оның өзін-өзі ұстауы мен жазаны өтеу мерзіміне байланысты оны ұстау жағдайы да өзгеруге тиісті болатын. Мәселен, ЕТК 100-бабына сәйкес бас бостандығынан айыру орындарында үш разрядты: бастапқы, ортаңғы және жоғарғы құру талап етілген болатын. Ал сотталғандарды үш категорияға бөлу қажет болатын:

- бірінші категория – қатаң оқшаулаумен бас бостандығынан айыруға жататын адамдар;

- екінші категория – кәсіби қылмыскерлер, сондай-ақ еңбекшілер табына жатпайтын, өзінің таптық әдет-салты және көзқарасы немесе мүддесі салдарынан қылмыс жасаған сотталғандар;

- үшінші категория – не бірінші категорияға, не екінші категорияға жатпайтын барлық қалған сотталғандар.

Бірінші және екінші категориядағы сотталғандар ЕТМ түскен кезде бастапқы разрядқа жатқызылуға тиіс болатын, онда бірінші категориядағы сотталғандар ЕТК 103-бабына сәйкес мерзімнің кем дегенде жартысын өтеуге, ал екінші категориядағы сотталғандар сот тағайындаған мерзімнің кем дегенде төрттен бірін өтеуге тиісті болатын. Орта топқа ауыстырылған сотталғандар барлық мерзімінің үштен бірін өтеуге, тіпті болмағанда кем дегенде онда алты ай отыруға тиісті.

Жоғарғыдан басқа барлық разрядтағы сотталғандардың камералары тәулік бойы жабық болуға тиісті. Ал жоғарғы разрядтағы сотталғандардың камералары таңертеңнен кешкі тексеруге дейін ашық болуға тиіс болатын.

Қамауда ұстау жағдайын төмендегідей түрде өзгерту қарастырылған:

1) бастапқы разрядтағы сотталғандарға ЕТК 130-бабы талаптарына сәйкес екі аптада бір рет кездесу және шығу, аптасына бір рет сәлемдеме алуына, сондай-ақ олар өздерінің есебіндегі бар ақшасының үштен бірін жұмсай алатын;

2) орташа разрядтағы сотталғандар ЕТК 131-бабының талаптарына сәйкес аптасына бір рет кездесу, шығу және сәлемдеме алуына болатын. Олар өздерінің есебіндегі ақшасының үштен екісін жұмсауына болатын;

3) жоғарғы разрядтағы сотталғандарға ЕТК 132-бабына сәйкес күні бойы олар үшін арнайы бөлінген жер аумағында еркін жүріп тұруына рұқсат берілген; аптасына екі рет кездесу, шығу және сәлемдеме алуына рұқсат етілген, ал өздерінің есебіндегі ақшаның төртен үшін жұмсауына болатын.

Бұдан басқа ЕТК 143-бабына сәйкес қадағалау комиссиясының қаулысы бойынша орта және жоғарғы разрядтағы сотталғандарға бір апталық және екі апталық демалыс беру қарастырылған болатын.

Арнайы тағайындалған изоляторларда ЕТК 167-бабына сәйкес тек бір ғана бастапқы разрядтағы сотталғандарды ұстау қарастырылғандығын атап өткен жөн. Изоляторлардағы ұстау жағдайы басқа бас бостандығынан айыру орындарымен салыстырғанда барынша қатаң болған. Атап айтқанда, сотталғандарды изолятор территориясынан тыс жердегі жұмысқа пайдалануға мүлдем тыйым салынған. Демалыс беруге және іссапараға жіберуге рұқсат берілмеген. Кездесу, хат-хабар және сәлемдеме алуға екі аптада бір рет ғана рұқсат берілген, ондағы сотталғандар тапқан ақшаларының үштен бірін ғана қажетіне жарата алған. Изоляторда отырған сотталғандарды бөліп таратушы комиссияның қаулысы бойынша орта разрядқа ауыстыру арқылы еңбекпен түзеу үйлеріне ауыстыруға рұқсат берілген.

Бұған қоса ЕТК 121-бабына сәйкес мекеменің түріне және разрядына қарамастан қамауда отырғандарға өздерінің киімдерін киіп жүруге және егер заттардың мөлшері мен түрі рұқсат етілген заттардың тізіміне сәйкес келетін болса, онда камерада өздерімен бірге қажетті заттарын қалдыруға рұқсат етілген. Ал тесетін және кесетін заттарға мекеме бастығының тек жазбаша рұқсатымен ғана рұқсат берілген.

Сол сияқты барлық мекемелер мен разрядтарда қамауда отырғандарға қатысты бұғау салуға, қол кісенін қолдануға, оларды карцерге, қатаң бір кісілік орынға жабуға, тамақ бергізбеуге мүлдем тыйым салынған. Арнайы тағайындалған изоляторлардан басқа жерлерде қамауда отырғандарға темір шарбақ арқылы кездесу беруге тыйым салынған.

ЕТК 115-бабына сәйкес әйел жынысты қамауда отырғандарды және тергеуде жүрген қамаудағыларды, сондай-ақ басқа жақтан жіберілген қамауда отырғандарды өзгелерден жеке ұстау қарастырылғандығын атап айту керек.

Аталған кодекс нормасы талаптарына сәйкес қамаудағылардың карантинде болған кезінде кітапханға баруына, газет, журнал оқуына, шахмат ойнауына және т.б. рұқсат берілген. Осы кодекс бойынша тергеуде жүргендерге және сотталушыларға жұмыс істеу түрін өздерінің таңдау құқын сақтаумен оларды жұмысқа тарту қарастырылған.

Мұрағаттық деректер бойынша 1924 жылдан 1929 жылдар аралығында Қазақстанда 13 қамауда ұстау орындары, 9 еңбекпен түзеу мекемелері және 3 арнайы тағайындалған изоляторлар болғандығы анықталды.

Мұрағат материалдарынан 1924 жылы еңбекпен түзеу кодексінде көзделген жазаны өтеудің прогрессивті жүйесі туралы деректерді, яғни сотталғандарды категориясы мен разряды бойынша бөлу туралы мұрағаттық материалдарды біз кездестірмедік. Біздің ойымызша жазаны өтеудің прогрессивті жүйесін аяғына дейін жеткізу үшін қиындық тудырған жағдайлар: білікті кадрлардың болмауы; нашар материалдық-техникалық база мен қаражаттың жетіспеушілігі; сотталғандардың мөлшерден көп болуы т с.с.

Сонымен, құрылған заңнамалық негізге қарамастан 20-жылдары түрмелерді түзеу мекемелеріне айналдыруға мүмкіндік болмаған. Олардың атауларына (қамауда ұстау үйлері, еңбекпен түзеу үйлері, арнайы құрылған изоляторлар) қарамастан олар өздерінің сипаты бойынша түрме болып қала берген, онда қамаудағылар патшалық Ресей кезіндегі сияқты жалпы түрме камераларында ұсталған.

1928 жылдан бастап Кеңестік социалистік республикалар Одағындағы (КСРО) қамауда ұстау орындарындағы сотталғандардың саны күрт көбейе бастаған. Сол себептен арнайы изоляторларда сотталғандардың басқа да категориялары бірге ұсталды. Бірақ сотталғандарды бұндай жабық типтегі мекемелерде ұстау орасан зор қаражатты талап етті, ел бюджетіне айтарлықтай салмақ түсірді. Осының бәрі қылмыстық жаза атқару мекемелерімен органдарын реформалауға себеп болды.

1929 жылдың жазында Бүкілодақтық коммунистік партиясының саяси бюросының қолдауымен КСРО-да екі жүйе құрылды: КСРО Біріккен мемлекеттік саяси басқарманың (БМСБ) еңбекпен түзеу лагерлер жүйесі, онда үш жылдан бастап одан көп мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталғандар жазасын өтеуге тиіс болатын. Екінші жүйе одақтық және автономиялық республикалардың ІІХК қамауда ұстау орындары, онда үш жылға дейін мерзімге бас бостандығынан айырылған сотталғандар болуға тиіс болды.

КСРО БМСБ-ның еңбекпен түзеу лагерлері сияқты одақтық және автономиялық республикалардың ІІХК қамауда ұстау орындары да өзін өзі қамтамасыз ету принципі негізінде жұмыс істеуге, яғни өздерін өздері барлық қажетті нәрселермен қамтамасыз етуі тиісті болатын.

Қамауда ұстау орындарын өздерін өздері қамтамасыз ету принципіне көшу қолданылып жүрген еңбекпен түзеу заңнамаларына бірқатар өзгерістер мен толықтыруларды енгізуді талап етті. 1929-1930 жылдары РСФСР-дің 1924 жылғы Еңбекпен түзеу кодексіне бірқатар өзгерістер енгізілді. Атап айтқанда: қамаудағыларды қатаң оқшаулау жойылды, бөліп таратушы және қадағалушы комиссиялары жойылды т с.с.

1933 жылы РСФСР ӘХК бастамасы бойынша жаңа еңбекпен түзеу кодексі дайындалып, ол Бүкілодақтық орталық атқару комитеттің (БОАК) 1933 жылғы 1-тамыздағы қаулысымен бекітілген болатын [5].

Өзінің құрылымы бойынша РСФСР-дің 1933 жылғы ЕТК бас бостандығынан айырусыз еңбекпен түзеу жұмысы; бас бостандығынан айыру; еңбекпен түзеу жұмысымен біріктірілген жер аудару; бақылау комиссиясы; шартты-жедел босату және жұмыс күнін есепке алу; еңбекпен түзеу мекемелерін басқару; еңбекпен түзеу мекемелері жүйесінің қаражаты, оларды пайдалану тәртібі және есеп беру сияқты 7 тараудан тұрған. Жаңа кодексте барлығы 147 бап болған.

РСФСР-дің 1933 жылғы ЕТК басты ерекшелігі сонда, онда таптық көзқарас айқын көрсетілген болатын. Бұл туралы кодекстің 1-бабы дәлел болады, онда: «Капитализмнен коммунизмге өтпелі кезеңдегі пролетариаттың қылмыстық саясатының міндеті пролетариаттың диктатурасын және олар жүзеге асырып жатқан социалистік құрылысты таптық-дұшпандық элементтер, сол сияқты еңбекшілер ортасынан шыққан тұрақсыз элементтер тарапынан қол сұғудан қорғау болып табылады»,- деп көрсетілген.

РСФСР-дің 1933 жылғы ЕТК-де төмендегідей қамауда ұстау орындары көрсетілген болатын:

1) тергеуде отырғандарға арналған изоляторлар;

2) айдауға жіберу пункттері;

3) еңбекпен түзеу колониялары;

4) бас бостандығынан айырылған кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған мекемелер (индустриалды және ауыл шаруашылық типіндегі ФЗУ мектептері) және медициналық сипаттағы шараны қолдануға арналған мекемелер.

Көріп отырғанымыздай, РСФСР-дің 1933 жылғы ЕТК-да сотталғандарды ұстау үшін түрмелер құру қарастырылмаған.

Келесі 1934 жылы БМСБ өзінің барлық еңбекпен түзеу лагерлерімен және одақтық және автономиялық республикалардың ӘХК барлық қамауда ұстау орындары КСРО орталық атқару комитеті (ОАК) 1934 жылғы 10-шілдедегі Қаулысымен құрылған КСРО ішкі істер Халық комиссариатының құрамына енген. КСРО ІІХК құрылымында еңбекпен түзеу лагерлерінің және еңбек қоныстарының Бас басқармасы (ГУЛАГ) құрылған болатын.

Осы тарихи актіден кейін Одақтық және автономиялық республикалардың ӘХК қарамағында болған қамауда ұстау үйлері, тергеу изоляторлары, еңбек колониялары және мәжбүрлеу жұмысы бюросы КСРО ІІХК және оның жергілікті органдарының қарамағына берілді [6, б.303]. Осылайша, 1934 жылы барлық құқық қорғау органдары қатаң түрде бір ортаққа жинақталып, тікелей КСРО ІІХК бағынған. Осы арқылы одақтық және автономиялық республикалардың билік органдары мен басқармалары тек қылмыстылықпен күрес проблемасы бойынша ғана емес, сонымен қатар құқық қорғау органдарының қызметіне, оның ішінде қамауда ұстау орындарына бақылау жасаудан толығымен айырылған болатын.

Атап өту керек, түрмелер КСРО ІІХК ведомствалық актісімен құрылған. Атап айтқанда, КСРО ІІХК 1935 жылғы 8-тамызда №0105 «Тергеу түрмелерін және бас бостандығынан айыруға сотталғандар үшін түрме ұйымдастыру туралы» бұйрығы болған. КСРО ІІХК 1935 жылғы 10-қарашадағы №0105 бұйрығының талаптарына сәйкес ІІХК ГУЛАГ бастығы М.Д.Берман «Еңбекпен түзеу лагерлерінен жедел түрмелерге сотталғандарды жіберудің тәртібі туралы нұсқаулықты» бекіткен еді [7].

Осы Нұсқаулықтың 1-пунктіне сәйкес еңбекпен түзеу лагерлерінен түрмеге сотталғандардың төмендегідей категориясы ауыстыруға жатқан:

а) революцияға қарсы белсенді іс-әрекет жасаушы және осы үшін лагерде үстеме мерзім алғандар;

б) бірнеше рет қашып шыққан қаскөй бандиттер және өзінің әрекетін одан әрі жалғастырушы және осы үшін лагерге сотталғандар;

в) лагер өміріне іріткі салушы қаскөй түзелмейтін элемент.

Сотталғандардың бұл категорияларын 6 ай бойында айып изоляторында ұстағаннан кейін немесе сот тәртібінде жаза мерзімі қосылған кезде, яғни «ықпал етудің барлық шарасы таусылған» соң түрмеге жіберуге рұқсат етілген.

КСРО ІІХК №105 бұйрығының мазмұны тура бір жылдан кейін КСРО ОАК және ХКК 1936 жылғы 8-тамыздағы «КСРО және одақтық республикалардың қылмыстық заңдарының Негізгі бастауының 13-ші және 18-баптарына толықтырулар туралы» Қаулысында көрсетілген болатын.

Ал түрмелердің санына келетін болсақ, Қазақстан аумағында 1936-1950 жылдары 23 түрме болған, оларда шамамен 20 мыңнан астам сотталғандар ұсталды. Келесі пенитенциарлық жүйенің реформасы 1961 жылы жабық типті еңбекпен түзеу колонияларын салумен басталды. КСРО аумағында өзіндік өндірісі бар еңбекпен түзеу колонияларының кең көлемдегі жүйесін құру КСРО Кеңестер Одағы Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті (КОКП ОК) және Министрлер Кеңесінің 1961 жылғы 3-сәуірдегі «КСРО ІІМ еңбекпен түзеу мекемелерінің қызметін жақсарту бойынша шаралар туралы» Қаулысына сәйкес 1961 жылдан басталған болатын [8,б.74].

Осы аталған Қаулымен «КСРО ІІМ еңбекпен түзеу мекемелері және түрмелері туралы жаңа Ереже» бекітілген. Осы Ережемен түрмелерде режимнің екі түрі: жалпы және қатаң енгізілген. Қатаң түрме режимінде еңбекпен түзеу колонияларынан үш жылға дейінгі мерзіммен ауыстырылған режимді қасақана бұзушылар ұсталуға тиіс болатын.

Ескеретін бір нәрсе, 60-жылдардың басында тергеу изоляторлары бас бостандығынан айыру орындары жүйесіне кірмеген. Олардың қызметі КСРО Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен бекітілген және 1969 жылы 1-қарашада іске қосылған алдын ала қамауда ұстау туралы Ережемен реттелінген [9, б.642].

60-жылдардың соңында бас бостандығынан айыру орнының негізгі түрі түпкілікті жабық типтегі еңбекпен түзеу колониясы болған кезде КСР Одағының еңбекпен түзеу заңдарының Негізі 1969 жылы 11-шілдеде қабылданған болатын. Онда да түрме құру қарастырылған болатын [10]. Осылардың бәрінен кейін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 1971 жылғы 17-желтоқсандағы Қаулысымен Қазақ КСР Еңбекпен түзеу кодексі бекітілген [11].

Қазақ КСР-дың 1971 жылғы Еңбекпен түзеу кодексі жеті бөлімнен тұрған, әрбір бөлімде бірнеше тарау болған. Жалпы кодекс 125 баптан тұрған. Аталған кодексте бас бостандығынан айыру түрінде жазаны орындау, жер аудару, басқа жерге жіберу, бас бостандығынан айырусыз түзеу жұмысының тәртібі және жағдайы толығымен реттелінген.

Бұдан басқа жазаны өтеуден босатудың негізі және бас бостандығынан айыру орнынан босатылған адамдарға жәрдем жасау көрсетілген, сондай-ақ жұртшылықтың сотталғандарды түзеу мен қайта тәрбиелеуге қатысуы мәселесі реттелінген.

ЕТК 12-бабына сәйкес бас бостандығынан айыру жүйесіне еңбекпен түзеу колониялары, түрмелер және тәрбиелеу еңбек колониялары енген.

Қазақ КСР 1971 жылғы ЕТК 28-бабына сәйкес түрмелерде сотталғандардың төмендегідей категориясы жазасын өтеуге тиісті:

- түрмеде ұстау түрінде бас бостандығынан айыруға сотталған аса қауіпті рецидивистер;

- он сегіз жасқа толуына қарай аса қауіпті мемлекеттік қылмыс жасаған адамдар;

- он сегіз жасқа толуына қарай басқа ауыр қылмыс жасаған, сол үшін бес жылдан көп мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адам;

- ЕТК 72-бабында көзделген негізде еңбекпен түзеу колониясынан ауыстырылған сотталғандар.

Бұдан басқа, түрмеде шаруашылық қызмет көрсету бойынша қалдырылған сотталғандар жазасын өтеуге тиіс болатын. Басқаша айтқанда түрмелерде аса қауіпті қылмыскерлерді және ЕТК ауыстырылған ұстау режимін қасақана бұзушылар отыруға тиісті. Бұл ереже, біз білетіндей 30-жылдардың ортасында түрмелер құрыла бастағанда пайда болған. Түптеп келгенде содан бері ештеңе өзгермеген болып шығады.

Өзгеріс тек ұстау жағдайында ғана болған. Ол тек қатал бола түскен. Мәселен, Қазақ КСР ЕТК-да түрме режимінің екі түрі: жалпы және қатаң қарастырылған. Сотталғандар бұндай түрме режимінде жалпы камерада бір-бірінен жеке ұсталуға тиіс болатын. Қажетті жағдайда түрме бастығының дәлелді қаулысы бойынша және прокурордың келісімімен сотталғандар бір кісілік камерада ұсталған. Түрмеде жалпы режимде бірінші рет түрмеде ұстауға сотталған адам және қатаң режимнен ауыстырылған адам ұсталуға тиіс екендігін айту керек.

Қазақ КСР ЕТК 30-бабына сәйкес жалпы түрме режимінде сотталғандар азық-түлік және күнделікті қажетті заттарды сатып алу үшін айына үш сомға дейін ақшаны жұмсауына болады; бір жыл ішінде екі қысқа мерзімді кездесуге құқы болған; айына бір рет хат жібере алған және жылына екі бандероль алуына; ұзақтығы бір сағат болатын күн сайынғы сыртқа шығуына болатын.

Қазақ КСР ЕТК 31-бабына сәйкес қатаң режимдегі түрмелерде сотталғандардың бірнеше категориясын ұстау ұйғарылған:

- бұрын түрмеде жазасын өтеген адам;

- бас бостандығынан айыру орнында жасаған қылмысы үшін түрмеде ұстауға сотталған адам;

- түрмеде жазасын өтеу үшін колониядан ауыстырылған адам;

- жазалау шарасы ретінде тағайындалған тәртіпте қатаң режимге ауыстырылған адам.

Қатаң режимдегі түрмеде отырған сотталғандардың азық-түлік және күнделікті қажетті заттарды сатып алу үшін айына екі сомға дейін ақшаны жұмсауына мүмкіндігі болған; екі айда бір рет хат жіберуіне және алты ай ішінде бір бандероль алуына; ұзақтығы жарты сағат болатын күн сайынғы сыртқа шығуына болатын. Кездесу, посылка және сәлемдеме алу қатаң режимдегі сотталғандарға рұқсат етілмеген.

Олай болса, жоғарыда айтылғандар негізінде 50-80 жылдардағы түрмеде ұстау жағдайы 30-40 жылдар кезеңімен, ал сонау 20-жылдармен салыстырғанда тіпті қатаң бола түскен деген қорытынды жасауымызға толық негіз болады.

Түрмелерде ұстау режимін қатаң етуді былайша түсіндіруге болады, 60-80 жылдары түрмелер еңбекпен түзеу колонияларының қосымша орыны болып табылған, түрмелерге еңбекпен түзеу колонияларынан ұстау режимін қасақана бұзушы сотталғандарды және аса қауіпті қылмыскерлерді жіберуді жалғастырған. Соныменен, Қазақстан түрмелердің қалыптасуы мен даму үрдісін шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады.

1-ші кезең Қазақстан территориясындағы түрме жүйесінің қалыптасуы мен дамуы ХVІІІ ғасырдың 30-жылдарынан бастап 1917 жылғы қазан революциясы басталғанға дейінгі уақыт аралығын қамтиды. ХХ ғасырдың басына дейін Қазақстан аумағында 20 түрме салынған. Бұл түрмелердің айтарлықтай кемшілігі сонда, оларда толығу лимитінен бірнеше рет асып түсетін көп мөлшерде сотталғандар отырған. Олардың шамадан тыс толып кетуіне байланысты түрмелерде аштық, суық, ауру және сотталғандар арасында кісі өлімі көп болған. Бұған қоса адамдарды қорқытып ұстау мен кек қайтару мақсатында құрылған Ресей империясының түрмелері қылмыскерді түзеу міндетін шешуге жарамсыз болатын. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Ресей империясында түрме жүйесіне Батыс Еуропа елдерінің пенитенциарлық жүйесінің тәжірибесі негізінде реформа жасау басталды, алайда ол объективті себептермен аяғына дейін жеткізілмеген.

2-ші кезең 1971 жылғы қазан және 20 жылдардың аяғы Батыс Еуропа елдері мен АҚШ-тың пенитенциарлық жүйесі тәжірибесі негізінде қызметін реттейтін нормативтік актілерді әзірлеу және қабылдаумен; бұл актілердің іс жүзінде іске аспауымен сипатталады.

3-ші кезең 1930 жылдың ортасынан 1991 жылға дейінгі уақыт. 1930 жылдың ортасында КСРО ІІХК ГУЛАГ ведомствалық актісі негізінде тергеу түрмелері және қызметі КСРО ІІХК ГУЛАГ ведомствалық Ережесімен реттелетін сотталғандарды ұстайтын түрмелер құрылған. Түрмелер «түзелмейтін сотталғанның» жеке басына қысым көрсету және оны сындыру қызметін орындаған. Түрмелердің мән-мазмұны ХХ ғасырдың 60-80 жылдары да өзгермеген еді.

4-ші кезең Қазақстанның тәуелсіздік алған сәтінен бастап қазіргі уақытқа дейінгі. Өкінішке орай біздің ойымызша түзеу мекемелері жүйесіне жүргізіліп жатқан реформаларға қарамастан әлі күнге дейін не түрмелердің атауы, не мән-мазмұны, не атқаратын міндеті өзгермеді. Түрлелердің қызметі, оларды ұйымдастыру құқықтық негіздері және ерекшеліктері Қылмыстық-атқару пәнінің Ерекше бөлімінде қарастырылады.