Ўзбек систем-структур тилшунослигида [W
“TOPICAL ISSUES OF TEACHING FOREIGN LANGUAGES’’
жүктеу/скачать 0.58 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Энд и сўз-гаплашиш ҳод исасининг д аражаланиши ҳақид а .
|
“TOPICAL ISSUES OF TEACHING FOREIGN LANGUAGES’’ Republican scientific-practical online conference on March 17-18, 2021. Web: https://econferenceglobe.com фикрлар ва масалалар ҳали ўзбек тилшунослигида жиддий ўрганилмаган. Баъзи ўринларда СФШСГларнинг лексик-семантик сатҳдаги сўз-гапсимон қуршов ва кўринишлари эътироз туғдиради. Чунончи, «Қадамларига ҳасанот!», «Хуш келибсиз!» каби сўз қўшилмаларидан ташкил топган «бўлакларга бўлинмас» бутунликларни сўз- гапларга қандай алоқаси бор? Бу масалалар ҳам қиёмига етмай қолган. Энд и сўз-гаплашиш ҳод исасининг д аражаланиши ҳақид а . “Диалектик қонуниятга асосан тарихий тараққиётнинг даражаланиши универсалдир. Бу ҳолат табиий, шу билан бир қаторда ижтимоий ҳодисаларга хосдир. Шунга асосан, сўз-гаплашиш ҳодисасининг даражаланиши « соф, -лашган, - лашаётган, - симон» лар тарзида берилган” (Бобокалонов). Масалан, биологияда боланинг она қорнидан бошлаб, одамсимонликдан одам даражасига кўтарилиши диалектик қонуният ва градацион иерархия тамойилига хосдир. Шунинг учун сўз-гаплар ва эмоционал сўз-гаплар орасидаги фарқлар қатъий меъёрлар билан белгиланиши мумкин эмас. Чунки эмоционал сўз-гаплар соф нутқийдир. Риёзиёт олими Ал-Хоразмийнинг ажойиб тенгламаси мавжуд: “Агар инсон яхши хулқ соҳиби бўлса, у 1 га тенг. Агар инсон ҳусн соҳиби бўлса, бирнинг ёнига нолни қўш = 10 бўлади. Агар инсон бой бўлса, яна бир нолни қўш = 100 бўлади. Агар насл-насабли бўлса, яна бир нолни қўш = 1000 бўлади. Агар 1 рақами, яъни хулқи йўқ бўлиб кетса, инсоннинг қиймати йўққа чиқиб, нолларнинг ўзи қолади = 000” деган экан.” Бундан хулоса шуки, инсон “хулқ соҳиби”, “ҳусн соҳиби”, “насл-насабли”, “бой”, “хулқи йўқ” даражаларига кўтарилиб тушиши сингари СФШСГ маятник амплитудасига ўхшаб тебраниб туради. Буни оддий ифода билан “нутқий тебраниш” деб бахолаш мумкин. Систем-структур тадқиқотда СФШСГлар Э.Шодмоновнинг «Сўз-гаплар» сифатида олинган ҳодисалардан таркибий жиҳатдан фарқ қилади [12, 5-18]. Ҳақиқатдан ҳам, сўз- гаплар деб олинган лексик-синтактик категория анъанавий модаллар, ундовлар ва сўз-гап деб қараладиган тасдиқ-инкор ва одатда кириш сўзлар деб номланадиган лексик- синтактик бирликларни ўз ичига олади. Ўзбек тилшунослигида сўз-гапларнинг таркиби, чегараси, унинг интеграл лексик-синтактик белгилари, алоҳида-алоҳида лексик гуруҳга мансублиги билан ажралиб туради. Бундан ташқари, «СФШСГ» лингвистик тушунчаси билан «Грамматик шаклланган гаплар» тушунчасини қиёслаб, гапнинг шакллантирувчи воситалар морфологик кўрсатгич сифатида [WPm] таркибидаги [m] – маркерда ифодаланиши изоҳланади. Сўз-гап бўлмаган, яъни от, сифат, сон, равиш, олмош каби мустақил сўзларда кесимлик вазифалари морфологик белги [Pm] – кесимлик кўрсаткичлари билан киритилади. Сўз-гапларда эса бундай синтактик вазифа уларнинг семантик структурасида мужассамланган бўлади ва шунинг учун ҳам улар бошқа |