Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги халқ таълими вазирлиги

• 
  ахборотлаштирилган жамиятга кириб бориш деганда нимани тушунасиз?
  
• 
  илмий ахборот миқдори деганда нимани тушунасиз?
  
• 
  ахборотларни ўрганиш кетма – кетлигини санаб беринг;
  
• 
  хусусий ечимлар қачон ва қандай ҳолатларда кетак бўлади?
  
• 
  ахборотларни умумлаштириш қандай амалга оширилади?
  

• 
  маълумотлар ва шу каби шунга ўхшаш соҳадаги тегишли адабиётлар ёки манбалар ўзларининг илмий ва амалий жиҳатидан илмий – техник ахборотларга эквивалент бўла олмайди. Илмий тадқиқот ишини олиб боришда, айниқса, соҳани танлаш, мавзунинг долзарблигини асослаш, тадқиқот мақсад ва вазифаларини белгилашда илмий – техник ахборотлар аҳамияти катта бўлганлиги учун уларни ўрганиш ва илмий тадқиқот ишида улардан фойдаланишни ҳам маълум бир кетма – кетликда олиб бориш мақсадга мувофиқ бўлади;
  
• 
  тадқиқотга тегишли ахборотлар одатда тадқиқот объектини тасдиқлашда, соҳани ўрганишда ва қолаверса илмий тадқиқот иши давомида тўпланиб, ўрганилиб, қайта ишланиб, умумлаштирилиб борилаверади. Одатда ахборот даражасини чоп этилаётган адабиётлар кириш қисмида, аннотациясида, рефератида ва хулосаларда қисқача ифодаланган маълумотлар орқали ифодаласа бўлади.
  

• 
  педагогик тадқиқотларда илмий тадқиқот ишларининг натижалари асосан қандай кўринишларда бўлиши мумкин?
  
• 
  илмий тадқиқот ишидаги умумий ечим билан хусусий ечимлар орасидаги боғланишнинг аҳамияти нимада деб ўйлайсиз?
  
• 
  «ИНТЕРНЕТ» халқаро тармоғининг илмий тадқиқот ишини самарадорлигини оширишдаги аҳамияти нимада?
  
• 
  илмий тил деганда нимани тушунасиз ва унинг илмий тадқиқот ишини расмийлаштиришдаги аҳамияти қандай?
  
• 
  умумлаштиришнинг ўз ижодий мазмунидаги аҳамиятини нимада деб ўйлайсиз?
  

• 
  илмий тадқиқот ишига оид чоп этилган материалларни чуқур ўрганиш лозим, чунки улардан соҳага тегишли ҳодиса ва жараёнлар ҳамда улар устида илмий тадқиқот иши ўтказиб, олинган самаралар тўғрисида ахборот олинади;
  
• 
  тадқиқот объектидаги ўлчовлар, чегаралар, муҳит, шарт – шароитлар ўзгарганда тадқиқот ишларини олиб борадиган ахборотларда бўладиган ўзгаришларни албатта ҳисобга олиш зарур;
  
• 
  олдин методологик асосда ечилган масалаларни аниқ амалий фаолият учун ечимини талаб қилишдаги юзага келувчи ахборотлар, масалан, педагогикада дидактика масалаларидан хусусий методикада фойдаланиш ёки қутб кордината системасидан декорт кордината системасига ўтишалгоритмининг инсон кўриш майдонидаги бузулишларини аниқлашда фойдаланилиш кабилар илмий тадқиқот ишининг амалий аҳамиятини оширишда муҳим асос бўлади;
  
• 
  қисқи (хусусий, ихчам) даражадаги ахборотларни умумлаштириш орқали илмий тадқиқот иши жараёнини тўлиқ ахборотлаштиришга эришиш доимо эътиборда бўлиши лозим, яъни илмий тадқиқот ишини ахборотлаштириш индукция тамойили асосида олиб борилиши лозим;
  
• 
  умумлаштириш номли тадқиқот босқичини амалга оширишда ташқаридан туриб таъсир этувчи турли кўринишдаги ахборотларни ҳам ягона нуқтаи – назардан қараш зарур бўлади. Бу ягона яхлит кибернетик тизимга эга бўлишни таъминлайди.
  

1. Камилов Х.М., Туракулов Х.А. Системнўй подход при исспедовании зрительной системў. – Тошкент: Фан, 1990. – 104 с.

2. Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. – Тошкент: Фан, 2007. – 252 б.

3. Тўрақулов Х.А. Математика (Ўқув қўлланма). – Жиззах: 2004.–125 б.

Илмий тадқиқот иши давомида маълумотлар тўплаб олингандан сўнг, уларни юқорида қайд этилган даражаларга мос тизимларга ажратилади ва ахборотга айлантирилади. Ундан кейин ахборотни ўзлаштириш жараёни бошланади. Бунда тадқиқот мақсади ва вазифасига мос ахборотни қайта ишлаш босқичи бошланади ва натижада тизимларга ажратилган ва қайта ишланган ахборот тадқиқотчининг «ўзиники» бўлади.

Бугунги кунимиз «Объектлар маълумотлар маълумотлар базаси ахборотлар ахборот технологиялари ЯАТ» тизимида фикр юритишни талаб этади.

Демак, инсониятнинг ахборот ишлаб чиқариш имкониятларини кучайтирувчи замонавий технологиялар, ахборотлашган жамиятнинг интеллектуал салоҳияти сифатини ҳам белгилар экан ва бундай жараёнлар ахборотлаштириш саноатини мунтазам ривожлантиришни таъминловчи илмий-техник асос бўлади.

Ахборот технологиялари, жараёнларни бошқаришдаги асосий манба бўлиб ҳисобланади. Улар кириш маълумотларини, мавжуд маълумотларни тизим (қисм тизимларга ва талаб қилинганда айрим тизим элементларигача)ларга ажратиш ёки аксинча тизим элементларини бутун яхлит тизимгача бирлаштириш жараёнларини ўз ичига олиб, уларни қайта ишлаш ва керакли мақсадлар бўйича қайта ишланган маълумотни узатиш алгоритмларини ҳам қамраб олади. Бу технологиялардан жараёнларни бошқарув фаолиятида фойдаланилади. Шунинг учун ҳам ахборот технологияларидан оқилона (рационал) фойдаланиш ходимлар (раҳбарлар, илмий ходимлар ва шу кабилар) меҳнати самарадорлигини оширади.

Ахборот технологиялари асосида фаолият кўрсатиш қуйидаги вазифаларни ҳал этишнинг оптимал йўлини таъминлаб беради:

• 
  объект ва унда кечадиган жараён тўғрисидаги маълумотларни қайта ишлаш;
  
• 
  ҳодиса ва жараёнлар кечиши ҳақидаги даврий маълумотларни мунтазам олиб туриш ва улар асосида оралиқ назоратлар олиб бориш;
  
• 
  ихтиёрий жорий суровларга ўша пайтнинг ўзида жавоб олиш, расмийлаштириш ва бошқаришга керакли тузатишлар кирита олиш;
  
• 
  илмий, илмий-услубий манбалардан ахборотлар олиш технологиясининг оптимал вариантларини танлаш.
  

Тадқиқотга тегишли адабиётлар (мақола, тезис, реферат, монография, соҳага оид китоб, услубий қўлланма ва тавсиялар) мазмунини ўзлаштиришдаги асосий йўл - ахборотни ўқиш орқали ўзлаштиришдир.

• 
  ахборотнинг таърифини айтинг;
  
• 
  ахборотларни ўзлаштириш усулларини санаб беринг;
  
• 
  материални умумий ва батафсил ўрганишлар ҳақида маълумот беринг;
  
• 
  ахборотларни технологияли ўрганиш деганда нимани тушунасиз?
  
• 
  ахборотни математик аппаратлар ёрдамида ўрганиш деганда нимани тушунасиз?
  

• 
  илмий тадқиқот иши давомида дастлаб маълумотлар тўплаб олингандан сўнг уларни тадқиқот мақсади ва вазифаларини эътиборга олган ҳолда тизимларга ажратилади ва ахборотга айлантирилади. Ундан кейин ахборотни ўзлаштириш жараёни бошланади;
  
• 
  ахборотларни ўзлаштиришда қуйидагиларга эътибор бериш керак:
  

- материални умумий ўрганиш;

- тадқиқот ишларини батафсил ўрганиш;

- тадқиқот материалини тушуниш;

- мурожат қилиш;

- материални ўрганишнинг содда усули;

- ахборотларни технологияли ўрганиш;

- ахборотларни математик аппаратлар ёрдамида ўзлаштириш;

- ахборотни ўхшашига яқинлаштириш орқали ўзлаштириш;

- ахборотларни ўзлаштиришни оддий мисоллар орқали синаш.

• 
  ахборотларни ўзлаштириш шартми? Агар шарт бўлса, илмий тадқиқот ишида улар орқали қандай ютуқларга эришиш мумкин?
  
• 
  инсониятнинг ахборот ишлаб чиқариш имкониятларини кучайтирувчи замонавий технологиялар ҳақида ёзма ахборот тайёрланг;
  
• 
  ахборотни ўқиш орқали ўзлаштиришда қандай манбаларга таянади?
  
• 
  илмий, илмий – услубий манбалардан ахборотлар олиш технологиясининг оптимал варианти қандай танланади;
  
• 
  тадқиқотга тегишли адабиётлар деганда нимани тушунасиз?
  

• 
  ахборот технологиялари асосида уларни узлаштиришда қуйидагиларни эътиборга олиш лозим:
  

- ҳодиса ва жараёнлар кечиши ҳақидаги даврий маълумотларни мунтазам олиб туриш ва улар асосида оралиқ назоратлар олиб боришни;

- ихтиёрий жорий сўровларга ўша пайтнинг ўзида жавоб олиш, расмийлаштириш ва бошқаришга керакли тузатишлар кирита олишни;

- илмий, илмий – услубий манбалардан ахборотлар олиш технологиясининг оптимал вариантларини танлашни ва шу кабиларни.

Ахборотларни ўзлаштиришда адабиётлар орқали ҳосил қилинадиган маълумотлар ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Шунинг учун ушбу йўналишга доимо эътиборни қаратиш лозим бўлади.


Мавзуни ўзлаштиришда фойдаланиш мумкин бўлган адабиётлар рўйхати:

1. Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. – Тошкент: Фан, 2006. – 252 б.

2. Тўрақулов Х.А. Педагогик тадқиқотларда ахборот тизимлари ва технологиялари. Тошкент: Фан, 2007. – 248 б.

3. Ғуломов С.С. ва бошқалар. Ахборот тизимлари ва технологиялари. - Тошкент: Шарқ, 2000. – 592 б.

Маълумки, ҳар қандай илмий тадқиқот ишида дастлаб йўналиш танланиб, мавзунинг долзарблиги асосланади, тадқиқот мақсади ҳамда вазифалари аниқланади.

Бу жараён «маълумот ахборотлар» тизимисиз ҳеч нарса эмас. Шу сабабли ҳам йўналиш ва тадқиқот объекти бўйича маълумотлар йиғилиб, уларни ахборотга айлантириб, илмий тадқиқот ишини бошлаш ҳам ўзига хос муаммодир.

Илмий тадқиқот ишида маълумотлар асосан илмий йўналиш ютуқларини ва тадқиқот объектини ифодаловчи белгилар, кўрсаткичлар, омиллар ва шу кабилардан тузилади. Бундай маълумотлар тўпламини ҳосил қилишда нашр қилинган ахборот материаллари муҳим роль ўйнайди. Улар: монография, ўқув қўлланма ва кўрсатмалар, услубий тавсиянома – кўрсатма, дарслик, илмий-оммабоп китоблар, илмий-услубий ишланмалар, республика ва хорижий давлатлар нашрлари, илмий ишлар тўпламлари, экспресс ахборотлар ва рефератив кўрсаткичлар. Энди ахборотларни йиғиш воситалари тўғрисида қисқача тўхталамиз.

Умуман олганда бугунги кунда республикамизда ижодкор оммага ўз илмий йўналишлари бўйича ахборот йиғишга кенг имкониятлар яратилган. Барча олий ўқув юртларида фундаментал кутубхоналар бор, барча вилоятларда ва республикамизда махсус (ихтисослаштирилган) кутубхоналар мавжуддир. Ҳаттоки маълумот ахтариш ва тўплаш бўйича кутубхоналарда компьютерли тизимлар ҳам тайёр турибди.

• 
  китобнинг пайдо бўлиши ва вазифасини айтинг;
  
• 
  журналлар вазифалари нималардан иборат;
  
• 
  экспрес ахборот деганда нимани тушунасиз?
  
• 
  рефератив картотекаларнинг вазифалари ҳақида нима дейиш мумкин?
  
• 
  оммавий ахборот воситаларини йиғишдаги аҳамияти қандай?
  

• 
  китоблар бой ахборотлар манбаи, уларда илмий муаммолар ва уларнинг ечимларининг ёритилиши билан бир қаторда уларнинг шакли ва услубий жиҳатдан расмийлаштирилиши, таъминланиши турлича бўлиши мумкин;
  
• 
  журналлар. Ҳар қандай илмий ёки илм –фан йўналиши бўйича даврий илмий журналлар чиқариши мумкин;
  
• 
  дарий илмий тўпламлар. Бундай нашрлар кўпроқ илмий тадқиқот институтлари, олий ўқув юртлари, шунингдек, илмий ишлаб чиқариш бирлашмаларида ташкил этилади;
  
• 
  экспресс ахборотлар ва рефератив журналлар бўйича ахборот тўплаш қуйидаги манбалар бўйича олиб борилади:
  

- экспресс ахборот;

- сигнал ахборот;

- рефератив картатекалар;

- депонирлаштирилган материалларнинг библографик кўрсаткичлари;

- институт, вилоят, республика ва халқаро илмий – анжуманлар (конфренция, семинар, симпозиум, съезд, конгресс ва шу кабилар) материаллари;

- оммавий ахборот воситалари ва ҳ.к.
Мавзу бўйича муаммоли саволлар ва топшириқлар:

• 
  илмий тадқиқот ишида маълумотлар йиғишни «маълумот ахброт» тизими асосида олиб бориш деганда нимани тушунасиз?
  
• 
  нашр қилинган ахборот материалларидан илмий тадқиқот ишини олиб боришда қандай фойдаланилади?
  
• 
  ахборотлар йиғишда китоблар ва журналларнинг ўрни ҳақида маълумотнома тайёрланг;
  
• 
  даврий илмий тўпламлар ва илмий анжуманлар материалларининег илмий ахборотларини тўплашдаги ўрни ҳақида маълумот беринг;
  
• 
  ўз ижодий ишингизда ахборотларни йиғишда шуғулланаётган соҳангизнинг мутахассис – олимлардан ахборот олдингизми ва уни ахборотга айлантириш тўғрисида маълумот беринг.
  

• 
  республикамизда ҳозирда илмий изланувчиларимизга ахборот йиғиш учун кенг имкониятлар яратилган. Улар: китоблар (монографиялар, ўқув қўлланма ва кўрсатмалар, дарсликлар ва ҳ.к.); журналлар; экспресс ахборотлар; даврий илмий тўпламлар ва илмий анжуманлар материаллари тўплаш. Фақатгина улардан илмий тадқиқот иши йўналишига маълумотларни излаш технологиясини пухта эгаллаш керак;
  
• 
  илмий тадқиқот иши бўйича ахборот йиғишда тадқиқотга боғлиқ бўлган мутахассислар, олимлар ва амалётчилар фикри билан бирга сўровномалар натижаларига ҳам эътибор бериш керак.
  

1. Кондаков Н.И. Логипеский словар – справочник. – М: «Наука», 1975. – 720 с.

2. Педагогическая энциклопедия. М.: «Советская энциклопедия», 1968. – Т.З. – 712 с.

3. Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси.-Т.:«Фан»,2006. –252 б.