Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
жүктеу/скачать 4.06 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 21-Tema.Tiykarǵi awil xojaliq eginlerge tógin qollaniw sistemasi hám mashqalalarin sheshiw jollari Reje
- Gumustıń payda bolıwı.
- Suwǵarılatuǵın sharayatlarda tóginnen qollanıwdıń mashqalaları
| Kók tógin – sideratlar Ósimliklerdiń kók massasıń topıraqqa aralastırıp suriw. Bunda topıraq organik zatlarǵa hám azotqa bayıydı. Sideratlarǵa tiykarınan sobıqlılar (lyupin, seradella, donnik, guzlik vika, guzlik gorox, astragal, china, espartset) hám ayırım jaǵdaylarda sobıqsız eginler gorchitsa, grechixa paydalanıladı.
Áhmiyeti topıraqtı organik zatlarǵa bayıtıp, qásiyetlerin jaqsılaydı hám awıl xojalıq eginlerdiń zuráátin arttıradı. 1ga da 35-45 tonna kók massa hám onda 150-200 kg azot boladı. 1 tonna kók egin quramındaǵı azottıń muǵdarı boyınsha 1 tonna dariske teń. Quramında: N 0,45-0,77 % P2O5 0,05-0,1% K2O 0,17-0,19% CaO 0,47-0,97% Sideratlar surilgennen keyin kók massa mineralizatsiyalanıp ondaǵı azottan ósimlikler paydalanadı. Kók tógin azotınıń paydalanıw koeffitsienti daristiń azotınan 2 ese joqarı. Sobıqlı ósimlikler kushli tamır sistemasına iye, tómengi qatlamlardaǵı qıyın eriytuǵın birikpelerdegi azıq zatların joqarı shıǵaradı. Sonlıqtan topıraq qatlamı shirigende, ósimliklerge, sińetuǵın azotqa, fosforǵa, kaliyge bul eginlerden keyin bayıraq boladı. Topıraqtaǵı mikrobiologiyalık protsessler kusheyedi, onıń suw sıyımlılıǵı, sińiriwshenlik qásiyetleri, buferliligi jaqsılanıp, strukturalılıǵı joqarılaydı. Nátiyjede awıl xojalıq eginleriniń zurááti artadı. Sorawlar 1. Organikalıq jergilikli tóginlerdiń turleri qanday? 2. Eń tiykarǵı organik tógin qaysi? 3. Dárisler shiriw dárejesine qaray neshege bólinedi? 4. Kók tógin – sideratlarǵa neler kiredi? 21-Tema.Tiykarǵi awil xojaliq eginlerge tógin qollaniw sistemasi hám mashqalalarin sheshiw jollari Reje 1.Tógin qollaw sistemasin qollaniliwi. 2.Awil xojaliq eginlerin tóginge bolǵan talabin aniqlaw. 3.Ósimliklerdi topiraq, tógin quramindaǵi aziq zatlardi ózlestiriw dárejesi. 4.Awil xojaliǵi eginlerine tóginlerdiń muǵdari,muddetleri hám saliw tártibin belgilew. Topıraq óli tábiyattı tiri tábiyat penen baylanıstırıwshı aralıq zveno esaplanadı. Topıraq dep ádette ónimdarlıqqa iye bolǵan jerdiń ustingi qabatına aytiladı. Ónimdarlıq dep topıraqtıń ósimliklerdi suw hám azıq zatlar menen támiyin etiw dárejesine aytamız. Topıraq haqqındaǵı empirik maglıwmatlar eń áyemgi grek filosofları menen Tefrastın shıǵarmalarında ushırasadı. XIX-asirdiń basında Batıs Evropada payda bolǵan agregeologlar (Fallu, Giktgofen) topıraqtı taw jınıslarınıń unırawı nátiyjesi dep qarasa, agrokultur-ximikler (A.Teer., Yu.Libix) tek ósimlikler ushın azıq zatı ǵana dep tusinedi. Topıraq haqqındaǵı birinshi ilimiy pikirler Rossiyada payda boldı. Lomonosov birinshi bolıp topıraq taw jınıslarına ósimliklerdiń tásirinde payda boladı degen pikirdi ayttı. XIX ásirdin II-yarımına kelip Rossiyanıń Evropa bóliminiń birinshi topıraq kartaları payda boladı. Topıraq haqqındaǵı ilimniń haqıyqıy tiykarın salıwshı rus ilimpazı V.V.Dokuchaev (1846-1903) boldı. Ol topıraqtı óz aldına tábiyiy dene dep esapladı hám onıń payda bolıwına qatnasatuǵın 5 tábiyiy faktordıń bar ekenin anıqladı. Solay etip V.V.Dokuchaev topıraq hám olardıń turlerinin payda bolıwına tábiyiy zonalardıń nızamlıqların ashtı. Dokuchaevtıń «Russkiy chernozem» (1883), «Nashi stepi prejdei teper» (1899) degen kitapları topıraq haqqındaǵı ilimniń klassik shıǵarmaları esaplanadı. Ekinshi rus ilimpazı P.A.Kostıchev (1845-1895) topıraqtıń diyxanshılıq penen baylanısınıń (topıraqtıń agroximiyalıq qásiyetlerin) negizlerin saldı. Dokuchaev hám Kostıchevtıń topıraq haqqındaǵı ideyaların olardıń shákirtleri N.M.Sibirtsev, N.D.Glinka, S.Kossovich, K.K.Gedroits, S.S.Nestruev, L.İ.Prosolov, V.R.Vilyams, B.B.Polınov, İ.V.Tyurin ham D.N.Pryanishnikovlar dawam etti. Topıraqtıń qattı bólegi mineral hám organik zatlardan turadı. Mineral zatlar taw jınıslarınıń unırawınan payda bolsa, organik zatlar ósimlik hám haywanlardıń ózgergen qaldıqları esaplanadı. Topıraqtı quraǵan qattı zatlardıń basım kópshiligin (90% ten 99% ke deyin) mineral zatlar quraydı. Olar magmatik, metamorfik hám shógindi taw jınıslarınıń payda bolǵanına qaramastan quramı boyınsha ózin payda etken ana jınıstan ádewir-aq parıq qıladı. Gumustıń payda bolıwı. Ósimliklerden qalǵan organik qaldıqlar jerge túskenen keyin suw (gidroliz), hawa (okisleniw) hám mikroorganizimler tásirinde (mikrop sintez) ózgeriske ushıray baslaydı. Uglevodlar gidrolizlenip monosaxaridlerge, zamarıqlar tásirinde ashıp spirtlerge, al C2Н12O6=2CН2OН+2CO2 Spirtler bolsa, okislenip, kislotalarǵa aylanadı. C2Н5OН+O2=CН5COН+Н2O Beloklar gidrolizlenip dáslep peptidlerge, keyin aminokislotalarǵa deyin tarqaladı. Bul protsesslerdiń derlik barlıǵı mikroorganizimlerlerdiń qatnasıwında ketedi. Ósimliklerden qalǵan rganic zatlar tarqalıw protsessinde topıraqtıń mineral bólegi menen birigip, taza zatlardı payda etedi. Nátiyjede qaytadan sintezleniw protsessi (gumifikatsiya) jurip taza tábiy zat gumis payda boladı. Suwǵarılatuǵın sharayatlarda tóginnen qollanıwdıń mashqalaları Suwǵarılatuǵın diyxanshılıq sharayatında topıraqtan kóp muǵdarda azıqlıq zatlar ısırap boladı. Suwǵarıw tarmaqlarınıń jetilispegenligi sebepli shıǵındı suwlardıń ayrım bólegi dárya hám suw háwizlerine taslanadı. Olar menen birge tóginler quramındaǵı azıqlıq zatlardıń bir bólegi topıraqtan puwlanadı. Túrli tóginlerdiń quramındaǵı juwılatuǵın azıqlıq zatlar muǵdarı birdey emes. Gúzetiwler tiykarında superfosfat quramındaǵı fosfor ámelde juwılmaytuǵınlıǵı anıqlanǵan bolsa, eń kóp azıqlıq zatlar ammiakli selitradan ( 20 mg/l NO3 hám 0,2 mg/l NH+4) juwılıwı tastıyqlanǵan. Bul kórsetkish ammoniy sulfat hám mochevinaǵa say ráwishte NO+3 – 3,5 hám 10 mg/l; NH+4 -1,6 hám 2,7 mg/l quraydı. 1 ga maydannan ortasha 0,8 – 1,0 kg/ga ( jeńil mexanikalıq quramdaǵı topıraqlarda bir qansha kóbirek) fosfor juwılıwı anıqlanǵan. Tóginlerdiń qásiyetlerin hám sıpatların jaqsılaw- ekologiyalıq mashqalalardı sheshiwdegi áhmiyetli ilaj. Mineral tóginlerdiń agroximiyalıq, fizikalıq hám mexanikalıq qásiyetlerindegi jetispewshilik zıyanlı aqıbetke alıp keledi. Máselen: tóginler (ásirese mochevina) topıraqtıń ústińgi bólimine engizilse ısırapgershilik artadı. Hindistan hám Frantsiyada ámelge asırılǵan tájriybelerde Ph hám topıraq temperaturasınıń kóteriliwi tóginlerdiń nabıtgershiliginiń kóbeyiwine sebepshi boladı. Azotlı tóginler quramındaǵı nitratlar júdá hárketsheń bolıp, juwılıp ketiwge qayım boladı. Biraq azottıń bárshe formaları aqır aqıbette nitrat formasına ótedi. Bul protsess ayrım faktorlar tásirinde tezlesiw yamasa páseyiwi múmkin. Protsessti páyseytiwdiń tiykarǵı jollarınıń biri tóginlerdi nitrifikatsiya ingibitorları (N-Serve,Extend, Am,ATG,nitropirin hám basqalar) menen birgelikte paydalanıw bolıp tabıladı. İzertlewlerdiń nátiyjelerine qaraǵanda ingibitorlar tásirinde tóginler quramındaǵı azottıń paydalanıw koeffitsenti 10-15% ge asadı, ısırap bolıw bolsa 1,5-2,0 litrge kemeyedi. N-Serve ingibitorınan paydalanıw nátiyjesinde paxtadan 3,2, kartoshkadan 34,0, gúzgi biydaydan 1,7 ts/ga qosımsha ónim alınadı. Azot tóginleri basqa túrdegi tóginler menen birgelikte paydalanıw denitrifikatsiya aktivligin kemeytiredi. Jergilikli tóginlerdi durıs emes paydalanıw hám saqlaw atomsferaǵa kúshli tásir kórsetedi. Tóseksiz qıydı ashıp- shashıp saqlaw atmosferaǵa kóp muǵdarda NH4 hám N2 niń shıǵıwına sebepshi boladı. Qorshaǵan ortalıqqa jaǵımsız iyis tarqatadaı. İri shaqlı qara mal hám shoshqalardıń tósemesiz dárisi durıs emes saqlansa kúshli bakteriyalıq zıyanlanıw júzege keledi. Mısalı: shoshqaxanalardan 100 m alısta, 1 m3 hawa quramında 8263 mikrob payda bolıp, ammiak muǵdarı 3-4 mg ( kontsentratsiyalanǵan muǵdar shegarası 0,2 mg/m3), vodorod sulfid muǵdarı 0,112 mg (KMCh -0,008 mg/m3) quraydı. 400m alısta bul sanlar 2 mártege kemeyedi. Shoshqashılıq xojalıqlarında topıraqlardıń ústińgi 15-25 sm qatlamı zıyanlı bakteriyalarǵa júdá bay boladı. Maǵlumatlarǵa qaraǵanda 108 mıń bas shoshqası bar sharwashılıq kompleksinen saatına 1,5 mlrd mikrob, 159 kg ammiak, 14,5 kg vodorod sulfid hám 25,9 kg shań atmosferaǵa kóteriledi. Sonıń ushın 400-500 mıń bas qusları bar fermalar átrapında 2,5 km, 10 mıń bas qaramalı bar malxanalar átrapında 3,0 km, shoshqaxanalar qaptalinda bolsa 5 km lik sanitar- qorǵaw zonaları ajratıladı. жүктеу/скачать 4.06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|