Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
-Tema.Livixdiń «Xимия в приложении к земледелию и физиологии» miynetiniń teoriyaliq tiykarlariniń áhemiyeti
жүктеу/скачать 4.06 Mb.
|
| 3-Tema.Livixdiń «Xимия в приложении к земледелию и физиологии» miynetiniń teoriyaliq tiykarlariniń áhemiyeti.
1840 jilda olmaniyaliq ximik alim Yustis Libixdiń «Ximiya v prilojeniy k zemledeliyu i fiziologii», atli kitabi baspadan shiqti hám judá tezlikde dunya boylap tarqaldi. Ol 1848 jilǵa deyin Olmaniya hám Ulli Britaniyada tórt márteden, Amriko hám Farangistonda eki marteden hám Daniya, Italiya, Polsha hám Rossiyada bir márteden baspadan shiqti. Kitabda aziqlaniwdiń “shirindi teoriyasi ” qatti tanqid qilinǵan hám ósimlikleridiń mineral aziqlaniwina teoriyasi suwretlengen bolip, ósimliklerdiń mineral azqilaniwina tiyisli kóz qaraslardi tubden ózgeriwine sebep boladi. Libix birdeylikdi (bir maydanǵa turaqli birdey egin egiw) jaǵdayinda topiraq ónimdarliǵiniń paseyip bariwi sebeblerin isenimli turde tusindirip berdi hám óziniń ónimdarliǵin saqlaw hám kóteriw ushin topiraqlardi tóginlew tiyisli haqqindaǵi teoriyani tusindirdi. Bul teoriya topiraqdan alinǵan barliq mineral zatlardi topiraqqa qaytarip beriw tiyisligin tiykarlapan edi.(Diyqanshiliq pánindegi qaytarip beriw nizami esleń) Libix diyqanshiliqda zatlar aylanisi sanali turde basqariw tiyisligin,sebebi oniń buziliwi topiraq ónimdarliǵiniń paseyiwine alip keliwi haqqindaǵi pikrdi birinshi bolip aytti. Ilgeri surilgen pikrde azotli tóginlerge itibar bermeslik (Libix ol dawirde barliq ósimlikler azotti hawadan ózlestiredi, degen pikr tárepdari edi), dárisdiń ornina kuydirib kuldi isletiw, topiraqdan ósimlik tárepinen alip shiǵip ketiletuǵin barliq elementlerdi (soniń menen birge kremniy siyaqlilardi da) qaytarip beriw, tóginlerdi tekǵana juda qiyin eriytuǵin formalarinda qollaw ( bul máselede ol bir neshe ximiyaliq birikpelerdi usinis qilǵan) siyaqli naduris fikrler hám bar edi. Aytip ótilgen kemshilikler hám qatelikler Libixdiń shákirtleri hám abtordiń qarsiliqlarina ushradi hám tezde duzetildi.Sol zat diqqatqa ilayiq, qateliklerdiń kópshiligi Libixdiń ózi duzetti. Alimniń asiqqanh isleri kóplep Qarama qarsiliqlarpa usrapan bolsada, agroximiya pániniń tezlik penen rawajlaniwinina sebep boldi Libixdiń usinis tiykarinda angliyaniń Rotamsted stantsiyasinda 1843 jilda birinshi jasalma mineral tógin-superfosfat (suyek taqaninan sulfat kislota jardeminda islew jardeminde joli menen) alindi.Keyinshelik, 1857 jilda Saksonyaniń Stasfurt qalasi jaqininda kaliy duzlari káni tabildi hám 1861 jilda oni qayta islep tógin aliw boyisha birinshi zavod iske tusirildi. Biraq azotli tóginler máselesi waqtinsha isletiliwinshe qalaberedi.Yarim asir dawaminda Chili dunya diyqanlarin azot penen táminleydi (tabiiy Chili selitrasi menen), biraq XIX ásirdiń aqirina kelib oniń hám shegi bar ekenligi sezilip qaldi. Uzaq urinislardan keyin Friy Gaber birinshi marte sintetik ammiakdi payda qiladi.1916 jilda qaniyge Karl Bas birinshi sintetik ammiak zavodin iske tusirdi.Ulken áhemiyetke iye bolǵanliǵi sebepli hár eki is hám xalqaro Nobel siyliǵina iye boldi. К.А.Тimiriyazov Livixdiń pánge qosqan xizmetlerine duris baha berib «Ahemiyetin sheklewge bolǵan hár qanday urinislardan qatti názer, Livixdiń aziqliq elementlerdi topiraqqa qaytarip beriw haqqindaǵi ilimniń pánniń eń ulli jetiskenliklerinen biri» degen edi. Soniń usin hám Yustis Livix agroximiya pániniń tiykarshisi esaplanadi. Mine usi dáwirden baslap agroximiyaliq izlenisler keń kólemde jolǵa qoyila baslandi. 1842 jilda izleniwshilerdiń Vigman hám Polstroflar mineral aziqlaniw teoriyasin tasdiqlawshi tajriybeni ámelge asirdi.Olar ósimlik ornina platina sim qiyqimlari hám kislota menen juwilǵan qumda óndirip hám nál quramindaǵi kul elementleriniń muǵdari tuxim quramindaǵina tań boliwin aniqlaǵan hám bul ortaliqqa qosimsha kul elementleri hám azot birikpekeri kiritilmese, náller tez arada rawajlaniwdan toqtap qaliwi sipatlanǵan. 1846 jilda Salm Gorstmar organik zatlardan toliq tazalanǵan hám aldinnan kuydirip, fosfor hám azot birikpeleri qosilǵan qumda suwli ósimlikden «kewildegidey» ónim jetistirdi. Ol sonday –aq, kul elementleri óz-aldina isletilgende ónimdarliq sezilerli dárejede kemeyip ketiwnhám kórsetup berdi. Mineral aziqlaniw máselelerin uyreniwde aziqliq aralaspalardiń (tayarlaw ushin aziqliq elementlerdiń tutqn duzlar suwda eritiledi) roli judá ulken.1859 jilda Knop aziqliq aralaspalardi jaratadi hám ósimlikler muǵdarinda ósip rawajlaniwi mumkinligin sipatladi. жүктеу/скачать 4.06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|