Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
-Tema.Agroximiyaniń tógin qollawdaǵi ekologik mashqalalari hám olardi shehsiwde teoriyaliq hám ámeliy tiykarlar
жүктеу/скачать 4.06 Mb.
|
| 23-Tema.Agroximiyaniń tógin qollawdaǵi ekologik mashqalalari hám olardi shehsiwde teoriyaliq hám ámeliy tiykarlar.
Hazirǵi zamanda ósimliklerdi makro hám mikroelementler menen aziqlaniw protssesin basqariw judá gloval mashqalalarda esaplanadi. Awil xojaliǵi eginleriniń jańa joqari ónimli sortlarin payda boliwi, olardiń makro hám mikroelementlerge bolǵan talabin turaqli jetkiziw ushin ósimlikdi aziqliq zatlar menen támiynlengenligin duris kórsetetuǵin diagnostika usillarin jaratiw hám áhemiyetli máselelerden esaplanadi. Aziqlaniwdi turaqli dárejesin jaratpasdan turip joqari ónim aliq haqqinda sóz boliwi mumkin emse. Biraq bul máselede ele kóp sheshilmegen waziypalr turipdi.,misali, ósimliklerdi aziqliq elementlerge talabin jáne bir tekserip kóriw tiyis, sebebi hár bir sortdiń aziqlaniwinda oni ózine saykes qasiyetlerini iye. Basqa hámme tirishilik faktorlari bar bolǵanda aziqliq elementlerdi ósimlik tárepinen aliniwi hám olardi metabolizmde qatnasiwi olyamasa bul sortdiń genetik qasiyetleri menen baualnisli. Hazirgi zaman ekologiyaliq mashqalasi kun tartibine tabiyiy obektlerdiń elementler quramin uyreniw siyaqli judá quramali máselelerdi qoymaqda.Bul máseleniń shiǵiwina sebeb birinshiden, ekologiyani buziwshi tabiyiy fonlar, aǵimlar bolsa,ekinshiden, antropogen faktorlar (sanaat, transport shiǵindilari, organik hám mineral tóginlerdi qollaniw, suwǵariw). Har qiyli jasaw rayonlarinda adamzat- ortaliq sistemasinda ximiyaliq elementleraylanisi kompleks jaǵdayinda alip bariw kerek. Sebebi adamzat hám ósimliklerdi aziqliq elementlerge bolǵan talabi, olardiń kelip shiǵiw hám sirtqi jagdaylari usliksiz baylanisli. Bunday ulken mashqalani sheshiwde huqugiy rawjlaniw etgen monitoring maǵliwmatlariniń ulken bazasi kerek boladi. Мonitoring sistemasinda belgili boǵan topiraq, ósimlik, haywanat dunyasi, aziqliq ónimleri, suwdan tisqari tóginler, kompostlar hám suwǵariw suwin hám kirgiziw kerek. Tóginlew ilajlariniń sapalilǵin jánede asiriw ushin támendegilerdi ámelge asitiw tiyis: 1. Fiziologiya- bioximiya protsseslerinde aziqliq elementlerdiń rolin tereńrek uyrenip mineral aziqlaniw teoriyasin quramalastiriw; 2. Bioximik rayonlarin esapqa alip topiraq- iqlim zonalari ushin awil xojaliq islep shiǵariwdi tóginlerge bolǵan talabin aniqlaw printsiplerin islep shiǵiw; 3.Topiraqlarda makro hám mikroelementlerdiń háreketiniń formalrin hám ósimlik diagnostikasi haqqinda maǵliwmatlardi tereń analiz qilip tóginler sapaliliǵin aldinnan aytip beretuǵin isenimlik usillardi islep shiǵiw; 4. Topiraq hám ósimlikde makro hám mikroelementlerdiń boliwi mumkin bolǵan muǵdar hám qatnasdi aniqlaw; 5. Topiraqda hám ósimlikde aziq elementler muǵdari hám formasin aniqlaytuǵin usillardi jánede rawajlandiriw; 6. Berilgen suw,organik,mineral tóginler muǵdari egiletuǵin awil xojaliq eginleri qasiyetlerin esapqa alip hár bir topiraq- iqlim zonasiniń topiraqlari ushin aziq elementler menen táminlengenlikdi duris aniqlawdiń ilmiy tiykarlanǵan muǵdari jaratiw; Har bir topiraq- iqlim zonasi ushin kop jilliq tajriybelerde, almaslap egiwde aziq elementlerdiń biologik áhemiyetn uyreniwde oz aldina diqqat penen qaraliwi tiyisli. Qorshaǵan ortalıq bir-biri menen tıǵız baylanısta bolǵan tábiyiy hám antropogen obekt, hádiyseler kompleksinen ibarat bolıp, onıń tiykarǵı kategoriyaları qatarına antropogenez, texnogenez, texnogen ekosistema, geosfera, biogeosfera, biogeotsenoz kiredı. Awıl xojalıǵı kárxanaları, dala ot-jem hám palız eginlerin almaslap egiw, tut hám terekzarlar antropogen tiykarındaǵı ekosistema bolıp esaplanadı, insan olarǵa melioratsiya, tógin tógiw, agrotexnikalıq ilajlar, sort hám basqalar menen óz tásirin kórsetedi. Mineral tóginler ximiyalıq birikpeler qatarına kiretuǵınlıǵı hám belgili dárejede gigroskopiyalıq qásiyetke iye ekenligi bizge belgili. Soǵan baylanıslı arnawlı hám ótkermeytuǵın kraft yamasa polietilen qaltalarda saqlanıwı hám tasılıwı zárúr. Biraq kóp jaǵdaylarda mineral tóginler ashıq ( tókpe) usılda iykemlestirilgen avtomashina hám traktor tirkemelerinde tasılmaqta, kóp muǵdarda mineral tóginler zaya bolmaqta. Suwǵarılatuǵın diyxanshılıq sharayatında topıraqtan kóp muǵdarda azıqlıq zatlar ısırap boladı. Suwǵarıw tarmaqlarınıń jetilispegenligi sebepli shıǵındı suwlardıń ayrım bólegi dárya hám suw háwizlerine taslanadı. Olar menen birge tóginler quramındaǵı azıqlıq zatlardıń bir bólegi topıraqtan puwlanadı. Mineral tóginlerdiń jaman tásiriniń aldin aliw, sapaliliǵin asiriw ushin ósimliklerdi tóginlewden paydalaniw koeffitsentin asiriw hám olardińjoq bolip ketiwin kemeytiriw tiyis. Mineral tóginlerdiń qorshaǵan ortaliqqa jaman tásirin kemeytiriwdiń eń tiykarǵi joli- tóginler qollaw texnologiyasin rawajlandiriw (tógin saliw muddeti, usili, shuqurliǵi hám taǵi baqalar. Suwǵarılatuǵın diyxanshılıq sharayatında tóginler qollaw óz aldina orin iyeleydi, suwpariw isleri naduris alip barilǵanda topiraqlardiń shorlaniwi mumkin. Suwǵarılatuǵın diyxanshılıq sharayatında aste tásir etetuǵin tóginlerdi qollaw hámde nitrifikatsiya ingibitorlarin qollaw áhemiyetli orinǵa iye.Azotli tóginlerdi bólip-bólip saliw maqsetke muwafiq.Nitratlardiń juwiliwiniń aldin aliw ushin tóginlerdi qollaw muddetleri hám usillariniń eroziyaǵa qarsi islew is ilajlari menen birgelikde alip bariliwi kerek.Tabiyiy suwlardiń azotli birikpeler penen pataslaniwi ximiyalastiriw tásirinde juzege kelmesden, ayrim topiraqqa tóginler qollaw texnologiyasin buziw natiyjesi esaplanadi. Bul, tóginlerdi naduris qollw, ósimliklerdi aziq elementlerge bolǵan talabin artiqsha muǵdarda saliw, tabiyiy suw hám ósimliklerde ayrim elementlerdi artiqsha muǵdarda toplaniwiniń tiykarǵi sebebi esaplanadi. Fosforli tóginlerdń ósimliklerdiń vegetative organlari ushin sapaliliǵi hár xiyli, jer asti, asirese ekilemshi tamirdiń jaqsilaniwi barliq zonalarda juz Bergen, joqarida bolsa tek ǵana iǵalli hám ortasha iǵalli (qubla-toǵay- dash).Bir xonada fosforli tóginlerdiń jer asti organlarina qaytariliw samarasi jer asti organlarina qaraǵanda 1,5-2,0 ese joqari boldi. Topiraqdi qorǵaw fonind dasht zonasinda asirese azot-fosforli tóginlerdiń esaplanǵan normasinda bahárgi biyday ósimliginiń topiraq hám vegetative aǵzalarin jaqsilawda sapali esaplanadi. Ósiw protsseslerin mineral tóginler tásirinde kusheytiriw ósimlikdiń ápiwayi tamir shiriwine shidamliliǵin asiradi. Bunday jaǵdayda jetekshi rol makroelement esaplanadi, onda topiraq qurami minimal, taw dasht zonasinda –fosfor-qubla toǵay dashtinda- azot.Misali, taw- dasht zonasinda jil dawaminda tamir shiriwdiń rawajlaniw dárejesi (%) hám dán ónimdarliǵi ( t/ga) ortasindaǵi baylanis aniqlanadi. Mineral toginler topiraq yamasa tamiri ziyanli organizmleriniń kóbeyiw tezligin sezilerli dárejede shekleydi, topiraqdaǵi biologik hám antogonistik aktivligi, shidamliliǵi artiwi sebepli topiraqda hám hám b) ósimlik qaldiqlariniń sani hám dawamiyliǵi kemeytiriledi.(beyimlesiwshilik) ziyankeslerge ósimlikler. Azotli tóginlerdi qollaw tiykarinan shidamliliqdi asiraydi (kompetensiya mexanizmler) ósimliklerdi ziyanli organimlerge hám fosfor hám kaliydi kiritiw- olarǵa fiziologik qarsiliq.Toliq mineral tóginniń jaqsi tásiriniń eki mexanizmin birlestiredi. Sonday-aq tóginniń nátiyjeliligi suwǵarǵanda, almaslap ekkende joqarılaydı. жүктеу/скачать 4.06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|