Зерттеу пәнінің актуалдығы
Республикадағы жергілікті өзін-өзі басқаруды құру тәжірибелері
жүктеу/скачать 1 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.1 Қазақстандағы жергілікті басқару механизмі
- Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау
- 3.2 Қазақстан Республикасының жергілікті басқару жүйесін жетілдіру жолдары: жоспарлар мен жобалар
2.2 Республикадағы жергілікті өзін-өзі басқаруды құру тәжірибелері Билікті оқыту негіздері XIX және XX ғасырларда дами бастады. Бірқатару сұрақтар бойынша қарама-қайшылықтарға қарамастан, жергілікті өзін-өзі басқарудың даму кезеңінің барлығында да ғалымдар мен саясаткерлер пікірлері «еркін қауым» көзқарасында ұштасады және олардың ойынша, ұлттар еркін үкімет құрулары мүмкін, бірақ толықтай халық билігінің қауымдық институттарынсыз бұл жүзеге асырылмайды. Мемлекеттің және хұқықтың даму шегінде біздің уақытта еркін қауцмдастық идеялары жергілікті өзін-өзі басқару теорияларында трансформацияланды және белгілі Еуропалық Хартиялар түрінде жүзеге асырылды. Бірақ қазіргі кезде жергілікті өзін-өзі басқаруды түсіну оңай емес және ол бірнеше онжылдықтың дискуссиясы мен тәжірибесінің нәтижесі болды. Көзқарастардың айырмашылықтары келесідей: жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік басқару жүйесінің бір бөлігі ғана болып табыла ма; жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік емес, көбінесе шаруашылық сипатқа ие; жергілікті өзін-өзі басқару екіжақты мемлекеттік-қоғамдық (аралас) сипатқа ие. Мемлекеттердің даму тарихына үңілсек, олардың әрқайсысы осы жолдардың біреуімен жүрген. Біздің мемлекетіміздің дамуы мен заңдарына сәйкес және көптеген зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру концепциясы келесідей көзқарастарға негізделеді: жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік басқару жүйесіне кірмейді, жергілікті маңызы бар сұрақтарды шешуде өзі жауапкершілікті және дербес, сонымен қатар ҚР мемлекеттік саясатына сәйкес заңдары негізінде жұмыс істейді. [17] Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі жергілікті халық мүддесіне сай мемлекеттік емес және шаруашылық сипатқа ие болады. Осы концептуалдық тәсілдемелер біздің бұған әрі жергілікті өзін-өзі басқарудың ҚР экономикалық моделін жасау бойынша тәжірибелер әзірлеудің негізіне алынған. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мұндай концепциясы халық билігін жүзеге асыруға мүмкіндік береді және тұрғындарға дербес және өз жауапкершіліктерімен мемлекеттік қадағалау және қаржылық базаның меншіктік, мүліктік негізінде жергілікті мәні бар сұрақтарды шешуге мүмкіндік берді. Жалпы жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттің өзімен берілген жеке мемлекеттік өкілеттіліктерге ие болуы мүмкін. Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту – қоғамда демократияны дамыту мен жергілікті мамандардың жалпы біліктілігін дамыту, басқарудағы иерархиялық баспалдақтарды жою, бюрократияны жою және елдің басшылары жүргізіп отырған демократиялық реформаларды тежеп отырған парақор шенеуніктердің негізін жоғалту. Бұл жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуының қоғамдық-мемлекеттік мазмұны. Бірақ, жергілікті өзін-өзі басқаруды азаматтық қоғамның негізгі құрамдас бөлігі екендігін Конституциялық мойындауға қарамастан, көптеген сұрақтар аяғына дейін қарастырылып, нормативті тағайындалмаған. Айтылып өткендей, өзін-өзі басқарудың даму кезеңіндегі негізгі мәселе басқару мен өзін-өзі басқарудың арақатынасы болып табылады. Бүгінгі күнде, мемлекет жергілікті органдардың дербестігін мойындайды, қабылданған шешімдердің заңға сәйкестігін қадағалау құқығын сақтап қалады. Мұндағы айта кететін жайт, мұндағы жергілікті өзін-өзі басқару мемлекетпен делегирлерген, соның қадағалауымен жергілікті мәселелерді шешудің мемлекеттік қызметін атқарады. Бұл жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік сипаты. Жергілікті өзін-өзі басқарудың бұлардан басқа негізгі қызметі – шаруашылық реттеу. Әрбір жергілікті қоғамдастық өзінің «жергілікті шаруашылығын» (немесе муниципалды шаруашылық) иемденеді. «Шаруашылық» - бұл анықталған қызмет сипатымен, белгілі бір территориямен және меншік түрлерімен шектелген шаруашылық жүргізуші субъектілер жиынтығы. Осы жерден жергілікті өзін-өзі басқарудың аталған қызметі – шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін реттеу қызметі шығады. Сәйкесінше, жергілікті шаруашылық аралас сипатқа ие. Жергілікті шаруашылықты жүргізу үшін және реттеу қызметін жүзеге асыру үшін жергілікті қоғамдастық өзін-өзі басқару органдарын құрады. Бұдан шығатыны – жергілікті шаруашылық – бұл мекемелер және кәсіпорындардың жиынтығы, олар жеке, коммуналды мүлік немесе өзіндік материалды-қаржылық, еңбек ресурстары негізінде өз шаруашылық қызметін жүзеге асырады. Жергігілікті өзін-өзі басқару органдары барлық жергілікті халыққа коммуналды қызметтер және басқа да қызметтер, бірінші қажеттілік тауарларымен қамтамасыз етуді мақсат тұтады. Жергілікті өзін-өзі басқаруда мүлікті, билікті еңбекті және басқаруды жинақтаушы – жергілікті қоғамдастықтың өзі болып табылады. Бұл жүйеде барлық субъектілер – жеке немесе коммуналды жергілікті өзін-өзі басқару органдары, мекемелер - барлығы да өз компетенциясының шегінде тең болып табылады. Осыған сәйкес жағдайда біз шаруашылық өзін-өзі басқарумен істес боламыз, мұнда шаруашылық, мысалы мемлекеттік мекемелермен салыстырғанда, шаруашылық қызметте ауқымды құқықтарға ие болуымен ерекшеленеді. Бұдан басқа, «шаруашылық өзін-өзі басқару» қызмет нәтижелерін пайдаланудың қоғамдық сипатына ие болып табылады. Соңында, жергілікті шаруашылық қызметі өздерінің субъектілерінің қажеттілігі мен олардың сұранысына негізделіп құрылады, сондықтан да ол тұтынушылық сипатқа ие болып табылады. Бұған сәйкес, ол тұтынушылық кооперация принципіне негізделген өз шаруашылық қызметін ұйымдастыруы мүмкін. Мұндай ұйымның үлескерлері (құрылтайшылары) аулалық шаруашылық иелері ретінде қызмет атқара алады, мұндағы құқықтық негіз ретінде тұрғын үйге, жайлы үйлер салуғаға меншік хұқығы болуы мүмкін. Осыған сай, жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырушылық –экономикалық механизмін жасаудағы құқықтық негіз ретінде Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй қатынастары туралы» заңы қызмет етуі мүмкін. Қарастырылып отырған жергілікті өзін-өзі басқарудың шаруашылық типі территориалдық сипатына байланысты құрылады. Мұнда территория жергілікті өзін-өзі басқару сипатын көрсететін өзін-өзі басқару органдары өкілеттіліктерінің шегін белгілейтін обьективті шарт болып табылады. Әлемдік тәжірибеде территорияларда корпоративтерден әкімшіліктік-территориалдық сипатқа дейін компактті өмір сүруі орын алады және қазірге дейін жергілікті өзін-өзі басқаруды халық қоныстанған пункттер негізінде ұйымдастырудың жалпы тенденциясы байқалады. Біздің елімізде ауылдар мен поселоктер өте көлемді республика территориясында бір-бірінен алшақ орналасқан, бұндай ұйымдастыру қағидасы тиімсіз және қолдануға икемді. Бұл сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқарылатын бірыңғай жүйесін құруға ықпал етеді. Бірақ мұнда халық орналасқан орталықтың тұрғындар санын ескеру қажет. Өздігінен басқарылатын жүйелер олардың негізін қандай ұйымдар құрайтындығына байланысты 2 типке бөлінеді. Егер де олардың негізін өндірістік, профессионалды қызметпен байланысты ұйымдасқан немесе саяси бағдарламалардың бірімен байланысты ұйымдасқан немесе саяси бағдарламалардың бірімен байланысты ұйымдастырылған коллективтер құрайтын болса, онда өзін-өзі басқаруды корпоративті жүйесі туралы сөз болып отыр. Корпоративті басқару жүйесіне кәсіподақ мысал бола алады. Егер де ұйымның негізі болып адамдардың территориялық қоғамы болса, яғни «байланыс жүйесімен, қарым-қатынас және әсер ету жүйесімен байланысқан, бір шаруашылық территориясында өмір сүру нәтижесінде қалыптасқан, тарихи қалыптасқан және үздіксіз даму үстіндегі адамдардың жиыны» болып табылса, онда өзін-өзі басқарудың мұндай бірлігі территориалды сипатқа ие болады (мысалы, қала, село). Өзін-өзі басқарудың бұл екі типі бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, үлкен айырмашылықтарға ие болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық негіздері Қазақстан Респубикасының 89 статьясында негізделген: «Қазақстан Республикасында жергілікті мәні бар сұрақтарды халықтың дербес шешуін қамтамасыз ететін жергілікті жергілікті өзін-өзі басқару мойындалады». Бұл қоғамды демократизацияландыру жолында үлкен жетістік болып табылады және тәжірибе жүзінде жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі жағдайлары мен механихмін құру мақсатындағы жұмыстардың одан әрі дамуының құқықтық негізін қамтамасыз етеді. [1] Мұндай жобаларға ҚР «Тұрғын үй қатынастары туралы», «ҚР жергілікті өзін-өзі басқару туралы», «ҚР тұтыну кооперациясы туралы» және тағы басқа заңдарында бекітілген құқықтық нормалар ықпал етті. Бұдан басқа, зерттеулердің алғашқы этапында өзін-өзі басқарудың англосаксондық типін (АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия); француздық немесе континентальдық типін (Франция, Италия, Бельгия, Испания және Латын Америкасының, Таяу Шығыстың бірқатар елдері) және аралас типі тән (ГФР, Жапония және тағы басқа елдер) басқа елдердің тәжірибелері мұқият зерттелген. Бірақ олардың ешқайсысы біздің елдегі өзін-өзі басқару моделін құруға дайын рецепттер бермейді. Осыны және елдің унитарлығын ескере отырып біз жергілікті өзін-өзі басқарудың жеке өзіндік жүйесін қарастыруға талпыныс жасадық. Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдық-құқықтық және әлеуметтік-саяси мәселелерінің жетілмегеніне байланысты қазіргі кезге дейін нормативтік базасы жоқ. Жергілікті өзін-өзі басқару жеткілікті экономикалық дербестікке ие, корпорация ретінде муниципалитет статустына ие, коммерциялық, жеке және мемлекеттік құрылымдардан ерекшеліктерге ие болады және мемлекеттік-коммерциялық сипатқа ие. Толықтырушы ерекшеліктері болып территориалдық негізделуі болашақтағы және компактті өмір сүруші халықтың мүддесін көздейтін әлеуметтік бағытталуы. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік сипаты ең алдымен Қазақстанда ҚР Заңдарында жергілікті деңгейде басқару республикалық және аймақтық басқару деңгейінде мойындалғандығымен анықталады. Ол мемлекттің бастамашылығымен құрылған ережелер бойынша қалыптасады және жергілікті қоғмдық мүддесіне сай мемлекеттің кепілдігімен және қадағалауымен жұмыс істейді, сондықтан да жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатына сәйкес құрылады және қызмет етеді. Жергілікті жерлерде мемлекеттік саясатты жергілікті өзін-өзі басқару органы жүзеге асырады. ҚР Конституциясының 89-бабының 2 пунктіне сәкес «жергілікті өзін-өзі басқару халықтың сайлауы жолымен жүзеге асырылады». [1] Әлемдік және өзіндік тәжірибелерге сүйене отырып, ҚР жергілікті өзін-өзі басқарудың негізінде келесі қағидаларды атап өтуге болады:
Мұндайдың жоқ болуы, жергілікті өзін-өзі басқаруды заңды мойындауға қарамастан, ол жергілікті мемлекеттік басқарудың жалғасы болып табылады. Бұл үшін мемлекеттік минималды шығындар заң жобасына келесідей шараларды қосу қажет.
Бұл қағиданың, яғни мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару арасындағы қызметтердің заң жүзінде бөліну қағидасының орындалуының күрделілігі – жергілікті өзін-өзі басқару қызметтеріне араласпаудың кепілі болып мемлекеттің өзінің болуы табылады. Сондықтан жергілікті өзін-өзі басқару институты мемлекеттің өзінің маңызды қажеттілігіне айналу механизмі қажет. Бұл норманы варианттардың бірі ретінде электораттың территория халқы өкілетті сайлап алынған билік орындары мен сайланған әкімдердің кері байланыстық жүйесі арқылы жүзеге асыру мүмкіндігі бар. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі қызметтері:
III ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ 3.1 Қазақстандағы жергілікті басқару механизмі Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі «Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңында анық көрсетілмеген, 2001жылғы 23 қаңтардағы «Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы» заңға сәйкес комуналды меншік және жергілікті мемлекеттік басқарудың экономикалық негізі болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізін жергілікті қауымдастықтың мүлкі және оның территориясындағы жанұялардың жеке үй шаруашылықтары құрайды. Жергілікті өзін-өзі экономикалық механизмінің мақсаты – үй шаруашылығы мен территориалардағы халықтарды қызметтер мен алғашқы қажеттілік тауарларымен жеке жанұя экономикалық жағдайын есепке ала отырып рыноктық бағадан жоғары емес бағамен қамтамасыз етуі болып табылады. Өзін-өзі тауарлар мен қызметтер ұсынысы (көлемі) үй шаруашылығының берген өтінімі (қажеттіліктер) негізінде құрылады. Бұлар қоғамдық бастамаларда жұмыс істейтін товарлар мен қызметтер түрі бойынша Кеңеспен өңделеді. Мұндай өтінімдерді жинау және оларды өңдеуді Жамият қызметкерлері жүргізеді. Комиссия өтінімдерді Кеңеске ұсынады, ол кейіннен оларды жергілікті қоғамдастық жиынында бекітеді. Олар қабылдаған жұмыс көлемдері үй шаруашылығы кооператив иелерінің оның құрылымдық бөлімшелері үшін жұмыс түрлері бойынша (жылу, құрылыс-жөндеу жұмыстары) және тауар түрлері бойынша (нан, шұжық, т.б) өндірістік артельдер үшін бағдарламалар болып табылады. Жұмыс көлемдері нақты уақытқа құрылады (жыл, квартал, ай, декада және т.б). Үй шаруашылығына (халыққа) тауарлар мен қызметтерді өткізу «модельдің» жылжуына байланысты 2 вариант арқылы жүзеге асырылады. 1-модель. Шерудің алғашқы этапында – кооперативті сауда орталығы арқылы (копторг). 2-модель. Несиелік серіктестік арқылы және кооперативті сауда орталығы. Өндірістік артельдер (құрылысшылар дайындаушылар және т.б.) өндірістік цехтар (нан пісіру, шұжық пісіру және т.б.) КСДХ-ң шаруашылық есебі статусымен жұмыс істейді немесе КСДХ-пен бекітілгін дербес кооператив ретінде жұмыс істейді. Шаруашылық субьектілерінің жергілікті өзін-өзі басқаруға кеткен шығындар олардың қызмет етуіндегі ережелер мен нормаларды құрастыруға кеткен шығындар жергілікті қоғамдастық бюджеті есебінен жүзеге асырылады. Сонымен, жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық құрылымы 3 ірі горизонтальды блоктар және экономикалық биліктің 3 деңгейлі иерархиясынан тұрады. Бірінші блок Жамият және Кеңеспен іске асырылатын қажеттіліктердің көлемінің құрылуы; екінші блок үй шаруашылығы меншік кооперативі және оның құрылымына бірінші қажеттілік тауарлары мен коммуналдық қызметтерді ұсынудың шаруашылық блогы; үшінші блок – жергілікті қоғамдастық бюджетін құрастыру және орындау жүйесі. Көлденеңінен: жоғары экономикалық билікке жергілікті қоғамдастық Жиыны ие болады, ол үй шаруашылығы басшыларынан тұрады. Кеңес негізінен бақылау-ревизиялық және жоспарлық қызметті жүзеге асырады, сонымен қатар Жамият КСДХ-мен бірігіп, орындаушы-шаруашылық қызметті іске асырады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық механизміне келсек, бұл - өмірді қамтамасыз ету, тұрып жатқан территория шегінде коммуналды қызметтер мен тауарларды ұсыну мен тұтыну процесінде пайда болатын үй шаруашылығы (халық) мен қоғамдастық субъектілері арасындағы қаржылық қарым-қатынас жүйесін сипаттайды. Жергілікті қоғадастықтың қаржылық қатынастың қатысушылары; қоғамдастық мүшелері, үй шаруашылығы, шаруашылық субьектілер, жергілікті өзін-өзі басқару органдары және оның жеке жұмысшылары, жергілікті қоғамдастық бюджеті және мемлекеттің фискалды ұйымдары. Жергілікті қоғамдастықтың бюджеттік бөлігінің табысты қаржылық көздері болып халықтың ерікті салым түрлеріндегі жергілікті алымдар, шаруашылық субъектілерінің табыстарынан шегерімдер; жергілікті қоғамдастыққа тиесілі мүлікті арендаға беруден түсетін табыстар, заңды және жеке тұлғалардың ерікті аударымдары, жергілікті қоғамдастықты қолдауға байланысты әртүрлі бюджет деңгейлерінен бөлінетін қаражаттар. Жақсы басқарудың басты критериі – жауапкершілік. Негізінен жергілікті басқару органы халық алдында жауапты болуы керек, себебі олардан салық жинап қызмет көрсетеді. Сонымен қатар жергілікті басқару органдары үкіметтен қаржылық көмек алады, сондықтан олардың алдында тікелей жауапты болуы керек. Жауапкершілік ақпаратты талап етеді. Ақпаратпен қамтамасыз етуі жақсы жөнге келтірілген қаржы жүйелеріне сүйенеді. Ақпараттың екі бағыты бар: бақылау және басқару. Басқару қойылған мақсаттарға жету үшін ресурстарды тиімді пайдалануға мүдделі. Бақылау – қорларды мақсаты бойынша пайдалану. Қаржылық жүйелер басқарудың мүмкіншілігіне және олардың іс-әрекетіне, бөлшектеріне, күрделігіне, көлемдеріне байланысты өзгереді. Қаржылық есеп арқылы олар қайнар көз бен қорларды пайдалану туралы ақпаратты ғана емес, сонымен қатар үкімет жұмысы жайында ақпаратты беру керек. Қаржылық есеп жүйесімен құрылатын ақпаратты жергілікті өзін-өзі басқару органдарын жұмыс істетіп жауапкершілігін арттыру қажет. Қолда бар ресурстарды тиімді пайдалану ақпаратты басқаруға кіреді. Оның негізгі екі аспекті бар: бөлудегі тиімділікті жақсарту және бақылау проблемасын шешіп жақсарту. Ақпараттың мақсаты – қадағалау, яғни қорларды мақсаты бойынша пайдалануын қадағалау. бұл жергілікті бюджетті алдын ала мақұлдауды талап ететін мемлекеттерді ынталанырувы мүмкін. Бірақ көбінде қаржылық бақылау жүйелері жергілікті биліктің құралы болып саналады және олардың меншікті әрекеттерін аудиттеу мен бақылау үшін керек (меншікті қорларды, гранттарды, несиелерді) белгілеуі және мақсаты бойынша пайдалану кепілдігін қамтамасыз ету. Жақсы және ақпараттанған қаржылық бақылау және бақылау жүйесін бақылау жергілікті бақылау үшін маңызды болып табылады. Шын мәнінде бұл жүйелер ақпаратпен ғана қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар ол қоғамды жақсы басқару үшін қажетті болып есептеледі. Бұл жүйелер қоғам қызметін айқындатады және жауапкершілікті арттырады. Мұны жүзеге асыру үшін ақпарат қол жетерлік және мерзімді болуы керек. Ақпарат жарияланып қана қоймай, жеңіл формада, халық түсінетіндей болуы керек. Бұл жағдайда, әр азамат, қоғамдық ұйымдар, мүдделер бойынша барлық топтар жән т.б. жергілікті қоғамдық шешімдерін Жергілікті басқару органдары коммуникациялардың көмегімен қоғамдық мәселелерді қабылдау және талқылауға қатысуға дайын болады, жалпы түсінікті ілгерілеуді жасауда көптеген істер атқаруы мүмкін. Ендігі жерде мемлекеттік орталықсыздандыру моделін келесі суретпен көрсетіп өтуге болады.  
Сурет-1.[10] Жергілікті қоғамдастықтың бюджеті келесілерге жұмсалады: артта қалған, әлсіз дамыған үй шаруашылықтарын қолдау, шаруашылық және басқа да жергілікті қоғамдастықпен құрылған субъектілердің қызмет етуіне нормалар, ережелер, жағдайлар жасау, территорияны қамтамасыз ету, көріктендіру, территорияда бөлім мен денсаулықты қолдау, мемлекеттік басқару органдарының тапсырмаларын орындау және өзін-өзі басқару жұмысшыларының біліктілігін жоғарылату. Мұндағы әрбір үй шаруашылығының бюджеті жүйенің құрамдас бөлігі болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық механизмі оның толығуына және оны келесілердің есебінен үнемдеуіне бағытталған: жалпы қоғамдастық субьектілерінің жұмысқа қабілетті халқына жұмыс орындарын ұйымдастыруы; КСДХ-ң құрылтайшыларының (үй шаруашылық басшыларының) табыстың бір бөлігін алуы; көп балалы жанұялар мен экономикасы әлсіз үй шаруашылықтарына бірінші қажеттілікке ие тауарларға бағаны төмендету және коммуналдық қызметтер тариферіне жеңілдіктер орнату. Үй шаруашылығының экономикалық дамуына және жергілікті қоғамдастықтың бюджетінің нығаюына байланысты «жиналыстың» шешімі бойынша үй шаруашылығына орнатылған кезекпен үй сату құрылысына, жеке ауласының дамуына (жөндеу жұмыстарына) несиелер беріледі. Бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігі мен тәуелсіздігі қағидасына сай, коммуналды меншікті жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қарамағына беру қажеттілігі қаралуда. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық негізін «ҚР жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заң жобасына сәйкес, жергілікті қоғамдастық табыстары құрайды. [3] Жоғарыда айтылғандар ҚР Шет елдерден айырмашылығы, Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық негіздері болып жергілікті бюджет табылмайды. Бұндай жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару институттарының құрылуы мен олардың тиімді жұмыс істеуіне жағымсыз әсер етеді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржылары негізінен жергілікті бюджеттен бөлінеді, ал оны мемлекеттік басқару органдары жүогізуі біріншілердің екіншілерінен тәуелділігін көрсетеді. Осылайша, біздің ойымызша, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімді қызмет етуі үшін олардың қаржылық тәуелділігін жою қажет. Ол үшін олардың компетенциясына жергілікті бюджетті пайдалану құқығын беру жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың моделін жасауға негіз болады. Ол келесідей сипат алады:
Мұнда, ауылдық деңгейдегі модельге сәйкес, тек жергілікті өзін-өзі басқару жұмыс істейді. (Жергілікті қоғамдастық ассоциациясы). Ал аймақ және қалалық мәнге ие аудан орталықтары деңгейінде жергілікті және мемлекеттік басқару органдары бірігіп жұмыс істейді. Мұнда жергілікті өзін-өзі басқарудың аймақтық органдары жұмыс істейді. Мұндағы мемлекеттік басқарудың түрі келесідей болуы мүмкін: әкімдер ролі Еуропалық елдердегі префекттер роліне тең болады, олар территориялық органдар мен ведомствалардың қызметін бағдарлап, жергілікті өзін-өзі басқаруға мемлекетті қадағалаіу жүргізеді. Қазіргі кезде мемлекеттік басқарудың қатаң вертикалдығы жағдайында және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің жоқтығынан жергілікті мемлекеттік басқару (аудан деңгейінде) ешқандай өкілеттіліктерге ие емес. Жергілікті ассоциациялар көмекші сипатқа ие және олар жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуына әсер етеді. Олар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қатысушыларынан құрылуым мүмкін. Мемлекеттік жергілікті басқару органдарының орталыққа байланысының болмауы аймақта біртұтас мемлекеттік саясат жүргізеді. Мысалы, жергілікті өзін-өзі басқару бюджетін қалыптастыруда мемлекттік қадағалау жүргізуде көмекшілік қызмет атқарады. Мемлекеттік басқарудың жоғарғы деңгейінде орталықсыздандыру процесін реттеп отыратын арнайы орган құру қажет. Бірқатар шет мемлекеттерде (Жапония, Қырғызстан) үкімет құрамында жергілікті өзін-өзі басқару сұрақтары бойынша министрліктер жұмыс істейді. Біздің елде жергілікті өзін-өзі басқару және аймақты дамыту бойынша комитет құрылу ұсынылуда. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет шегінде толықтай теңестіру қағидасын ұстанады, мұнда субвенциялар мен алымдар механизмін қолданады. Субвенциялар көлемі бюджеттік жүйенің вертикалды тепе-теңсіздігінің көрсеткіші ретінде территориялы органдардың олардан жоғары тұрған биліктерден тәуелділік деңгейін көрсетеді. Шығындардағы субвенция үлесі жоғары болған сайын жоғарыдан бақылау соғұрлым жоғары және төменгі бюджеттің еркіндігі шектеледі. Республикалық бюджеттен бөлінген субвенциялар:
Кесте-1.[11] Мұнда субвенцияның динамикалық өсімі байқалады, мұндай жағдай жергілікті органдардың жергілікті бюджет табыстарын көбейтуге тырыспайтындығын көрсетеді. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі 2 звенолылықпен сипатталады: республикалық звено, оған республикалық бюджет сәйкес келеді және жергілікті звено – жергілікті бюджет. Шетелдерді жергілікті бюджеттің табыстары 4 негізгі бөліктерден құралады: салалық, субвенция, салықтық емес түсімдер және қарыздар. Қазақстанның жергілікті өзін-өзі басқару бюджеттері табыстары (2005ж.) келесідей көрініс табады:
ҚР жергілікті бюджеттерінің құрылымы.Кесте-2. [20] Мұнда көріп отырғанымыздай жергілікті бюджеттің құрылымдарында басымдық салықтық түсімдерге беріледі – олар ¾ бөлігін құрайды; одан кейінгі орын 1/5 – субвенция түріндегі трансферттерге берілсе, салықтық емес түсімдердің ролі мардымсыз - 3,6 пайыз.
Кесте-3. [15] Жоғарыда көрсетілген кесте жалпы қосылған құнда аймақтар бойынша жан басына шаққандағы шығындар үлесін көрсетеді. ЖҚҚ-ң жан басына шаққандағы үлесі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым бір адамға шаққандағы қызмет көлемі аз болатындығын көреміз. Кестеден көріп отырғанымыздай, Атырау, Маңғыстау және Алматы қалаларында ЖҚҚ-ң ең жоғарғы үлесіне ие екендігін көреміз. Осылайша, жергілікті басқару органдарының әлеуметтік қызметтерге шығыстары ЖІӨ өндірісіне сәйкес келмейді. Жергілікті және республикалық бюджеттердің шығыстық өкілеттіліктері және жауапкершілігі мақсатты болып табылады:
Жергілікті өзін-өзі басқарудың бюджеті сұрақтарын шешу үшін халықтан жиналатын бір реттік салымдар немесе ерікті салымдардан құралады. Ал бюджеттен тыс қорлар құрамы ұйымдар мен азаматтардың ерікті салымдарынан құралады және жергілікті өзін-өзі басқару басшылығымен ұйымдастырылған шаралардан түскен табыстардан құралады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржыландыру көздері: - халықтың ерікті түрде өзіне-өзі салық салуы түріндегі жергілікті алымдары - жергілікті қоғамдастықпен құрылған шаруашылық субъектідерінің табыстарынан шегерімдер - жергілікті қоғамдастыққа тиесілі мүліктерді жалға беру арқылы түскен табыстар - заңды және жеке тұлғалардың ерікті қаржылай көмектері - жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік қолдау тәртібінде әртүрлі бюджеттерден бөлінетін қаражаттар Аталған қаржыландыру көздерінің есебінен жергілікті қоғамдастықтың табыстары мен шығындары жүйесі түріндегі жергілікті өзін-өзі басқару бюджеті қалыптасады.
3-сурет. Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жүйенің моделі[9] Жергілікті өзін-өзі басқарудың жүйесін құру арқылы Қазақстанда 3 деңгейлі бюджет жүйесін енгізуді ұсынамыз. Бұл жалпы қоғамның қаржылық дербестігін қамтамасыз етеді. Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау Бүгінгі таңда Алматы қаласы Қазақстанда ғана емес, Орталық Азиялық аймақтардағы ірі мегаполистердің бірі болып табылады. Қала территориясында 170 ірі орта өнеркәсіптік кәсіпорындар бар. Алматы бүгіннің өзінде теледидар, кілем және кілем өнімдерін, нан және ашытқылар өндірісін жүзеге асырады. Қала кәсіпорындарымен жіп, маталар, шай, кіржуғыш машиналар, электрлі счетчиктер, жүк тасымалдайтын автомабильдер, қалпақ пен бас киімдер, маргаринді өнімдер, коньяк пен темекі өнімдері, 10 және одан да көп жолаушылар тасымалдайтын автомабильдердің мәнді көлемі шығарылады. «АХбК-ОЗАТ» АҚ, «Автоқұрама зауыты» БК, «Алматы кілем» АҚ, «Ырысты - ВРЗ» АЖШС сияқты ірі кәсіпорын және құрылысы аяқталмаған обьектілердің тізімі, универсалды спорт кешені,, құрылысқа дайындығы 50 пайыз және одан да жоғары пайызды құрайтын тұрғын үйлердің құрамы (10 мың шаршы метр) қалаға инвестициялық тартымдылық берді. Алматы күшті құрылыс кешеніне, темір жол, автомабиль және авиациялық кешенінің ірі тараптарына ие болып отыр. Қала шетел партнерлері мен біріккен өндірістің, белсенді сыртқы экономикалық қызметтің бар екендігін көрсетеді. Алматы қаласы ірі өнеркәсіп, қаржылық, ғылыми, мәдени – білім орталық, республикалық мәні бар қала мәртебесіне ие, бюджетке жалпы республикалық түсімдердің 1/5 пайызын қамтамасыз етеді. Қала экономикасында кейбір тұрақтанулар, сонымен қатар халық әкімшілігінің жоғарылату және салық салынатын негізгі кеңейту бойынша шаралар кешенін қабылдау бюджетке салықтық түсімдер мен басқа алымдар көлемінің тұрақты өсуі қала маңызын жоғарылатуда. Қала 2003 жылы мемлекеттік бюджетке 148,8 млрд.теңге сомасында салықтық және салықтық емес түсімдер жинағын әкелді. Бұл көрсеткіш 2002 жылмен салыстырғанда 17,1 пайызға көп екендігін көреміз. Жоспарланған бюджет 10,6 пайызға орындалды, оның ішінде республикалық бюджетке – 14,1 пайызға, жергілікті бюджетке – 3,9 пайызға. Өнеркәсіптік секторлар өндіріс көлемін көбейтудің жаңа тенденциясы сақталуда. 2003 жылға өнеркәсіптік өнімнің алдыңғы жылмен салыстырғанда өнімділігі 10,6 пайыз құрады, ал 2001 жылы қаланың өнеркәсіп орындарымен оларды импортизация бағдарламаларына қатысуға тарту нәтижесінде 3 млрд.теңгеге жуық сомаға келісім шарт жасалған болатын. Осы жылы қала кәсіпорындарымен 3 жаңа өнім өндірісі жасалынды: «электромаш» АҚ – автомабильдерге құрамдыс бөлшектерді өндіруді, «істер» АҚ – резинотехникалық өнімдер, темір жол, жол үстін бекіту детальдарын жасауды қолға алғанын айтуға болады. Төлеу қабілеттілігі жоқ кәсіпорындарды қалпына келтіру үшін инвестиция тарту бойынша шаралар қабылданған болатын. 125 аукцион өткізілді. Бюджетке қарыздың 454 млн.теңгесі сөндірілді. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру және қайта құру облысында басымдықты бағыт адресті сату мен қолданылмайтын обьектілерді кейіннен өз меншігіне алумен жалға беру арқылы шағын бизнесті қолдау болып табылады. 2004 жылы мемлекеттік меншікті жекешелендіруден бюджетке 520 млн. теңге түскен болатын. Алматы қаласының территориясында мемлекеттік кәсіпорындар ғылым, мәдениет, білім және денсаулық сақтау салаларында, әлеуметтік салаларды сақталған. Кәсіпкерлерге жекешелендірушілік көмек түрінде үстіміздегі жылы 85 обьект сатылған және жалға берілген, 546 жер учаскесі сатылған, тауарлар мен қыметтердің өндірісін дамытуға пәтерлерді қайта жабдықтауға 148 рұқсат берілген. Өнеркәсіпте, саудада, қызмет көрсету және басқа да сфераларда заңды қызмет көрсету үшін кәсіпкерлерге жағдай туғызу есебінен көлеңкелі айналымдағы ақшалар азайып, бюджетке салық түсімдері көбейеді. 1998 жылмен салыстырғанда бюджетке төлемдер 4,5 есе көбейді. Аймақта жыл сайын еңбекке жарамды халықтың жұмыссыз жүрген бөлігін еңбекке орналастыру бойынша жоспар-әрекеттер жүзеге асырылады. Квота және мемлекеттік тапсырыс есебінен 1,5 мыңнан көп адам, еңбекпен қамту орталықтарымен 6 мыңнан көп адам жұмысқа орналастырылды. Жоғарыда айтылып өткендей, Алматы қаласының экономикалық жағдайын көтеруде қала әкімінің ақпараты белсенді түрде жұмыс істеуде. Әкімшіліктің құрамында осындай мәселелерді шешу үшін ыңғайлы болу мақсатында ұйымдастырылған. Қазақстан Республикасының Президентінің 2003 жылғы 10- ақпан №1019 Жарлығымен Алматы қалалсының 2003-2010 жылдара арналған Мемлекеттік даму бағдарламасы бекітілді. Бағдарлама Республикалық маңызы бар қаланың жаңа көрінісін құруға және оның қаржылық, ғылыми, білім және мәдениет пен республиканың туристік орталығы ретінде бекітуге негізделген. Алматы қаласының әкімшілігі жылына екі рет жарты жылдың нәтижесін Қазақстан Республикасы Президентінің әкімшілігіне және үкіметке Бағдарламаның жүзеге асуы туралы ақпарат беріп отыруы керек. Бағдарламаны дайындаушылар Қазақстан Республикасының экономика және бюджетті жоспарлау министрлігі және Алматы қаласының Әкімшілігі. Бұл Бағдарламаны жүзеге асыру үшін республикалық, жергілікті бюджетінен және тұрғындардың қаржылары, экономикалық ұйымдарының гранттары, шетелдік және отандық инвестициялар қолданылады. Инвестициялық қаражаттарға қажеттілік , бюджеттік қажеттіліктерді қосқанда 711 млрд. теңгені құрайды. Оның ішінде 470 млрд. теңге мемлекеттік қаражаттар. Жыл сайынғы кейбір салаларға деген қаржылық қажеттілік:
Бағдарламаның жүзеге асуы қаланың қаржылық, өндірістік, кадрлік, ғылыми және мәдени потенциалын максималды қолдануға мүмкіндік беруі тиіс және осының негізінде халықтың өмір деңгейін, сапасын көтеруге ықпал етуі тиіс. Әлеуметтік салада халықтың жалпы өмір сүру деңгейі көтеріледі. Жоспарланып отырған кезең аяғында қала саны 1млн 178 мың адам болады, оның ішінде 680 мыңы экономикалық белсенді халық құрайды. Табиғи өсім жылына 2500-3000 адам. Орташа айлық жалақы 9 жылда 60-70 пайызға өсіп, 30-35 мыңға жетеді деп күтілуде. Алматы қаласы бойынша салықтардың көлемін 2005 жылы 200 млрд. теңгеге, ал 2010 жылы – 250 млрд. теңгеге жеткізу көзделген. Алматы қаласы мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады. Бұл оның табыстылы бөлігінің 20 пайызын қамтамасыз етеді. Республикалық бюджетке барлық аударулардан кейін қаланың иелігінде, яғни жергілікті бюджетінде барлық жиналған салықтардың 20-25 пайызға жуығы қалады. Жалпы 2004 жылы ортақ бюджетке Алматы қаласынан 129 млрд. теңге жинақталған. Салықтар мен төлемдер құрылымы келесідей:өнеркәсіп – 11,3 пайыз;құрылыс – 6,7 пайыз;сауда – 11,8 пайыз. Бюджетке түсімдер шағын кәсіпкерлік саласынан түсуде, яғни өндірістік сферадан түсімдер үлесі көбейіп, сәйкесінше сауда – делдалдық қызметтерден салықтардың азайғанын көруге болады. Қазіргі уақытта салықтық жүйе өте күшті орталықтандырылғандығымен ерекшеленеді. Биліктің жергілікті органдарында жергілікті салықтарды реттеу бойынша құқықтары жеткіліксіз, бұл салықтар мен төлемдерді жинау болжамдарын орындауға кері әсерін тигізуде. Мысалы, нарықтарда тауарды жүзеге асыру құқығына салық салуды ҚР Үкіметі анықтайды. Бүгінгі таңда жүргізіліп жатқан бюджеттік саясат аймақтық дамудың инициативасын дамытуға мүмкіндік жасамайды, себебі тапсырыстардың жеке көздерін басқарудағы дербестіктерді ескермейді. Бір тұрғынға жалпы нормативті үлесті шығынына негізделген бюджеттік алым тәжірибесі аймақтық ерекшеліктерді есепке алмайды. Алматы қаласының даму перспективаларын ескере отырып, экономикалық салық төлеушілерді атап өтсек: тамақ өнеркәсібі, ақпараттық технология, химиялық өнеркәсіп, машина жасау, қызмет көрсету сферасы. Салық пен төлемдерді жинауды өсіруде аймақтарды ынталандыру мақсатында биліктің жергілікті органдарының өкілеттілігін кеңейту керек. Оларға жергілікті салықтарды реттеу бойынша құқық беріп, өздерінің жергілікті бюджеттерінің табыс бөлігін қалыптастыруға мүмкіндік беру қажет. Алматы қаласының жергілікті бюджетінде, аймақтық ерекшеліктрді ескере отырып, жиналған салықтардың 30 пайыздан кем емес бөлігі қалуы тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару үшін заңнамалық негізді әзірлеу мен енгізуге талай рет ұмтылыс жасалды. Еліміздің Конституциясы қабылданған кезінде, 1995 жылдан бастап жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң бірнеші рет ұсынылды, алайда олардың бірде-бірі оны дамытудың объективті қажеттіліктеріне сай келмеді. 1997 жылы «Жергілікті өзін өзі басқару туралы» заң әзірленді, бірақ ол қабылданбады. Екі жыл өткен соң, яғни 1999 жылы «Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңы да нақ осы жағдайға ұқсас жағдайға тап болды. 2000 жылы осы заңның жаңа нұсқасы, сондай-ақ Парламеттің депутаттар тобы әзірлеген баламалы жобасы қаралды, алайда ол да нәтижесіз болды. Бұл жоспарларды іске асырудың әртүрлі деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді шектеудің болмауы және тұтастай алғанда, азаматтық қоғамның жеткілікті дәрежеде дамымауы кедергі жасалды. «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңның әлі күнге дейін қабылданбай отырғандығы, біздің ойымызша, бұл жағдайда арнайы тұжырымдаманың жоқтығына байланысты туындап отырған жай деп айтуға болады. Бір кездері Үкімет Парламентке мемлекеттік басқаруды аудандық деңгеймен шектеп, ал жергілікті өзін-өзі басқаруды аудандық деңгейден төмен бүкіл ауылдық аймақтарды міндетті түрде қамтитын заң жобасын енгізген. Алайда, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару – екеуі екі бөлек, екеуі бірін бірі толықтырады, бірақ алмастыра алмайды. Және де Конституцияда өзін-өзі басқару азаматтардың міндеті емес, құқы деп көрсетілген. Сондықтан оған міндеттеуге заңдық негіз жоқ. Бұл – біріншіден. Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқаруды тек ауылдарда ғана жүзеге асыру қалада тұратын адамдардың құқығын шектеу болар еді. Өйткені, Ата Заңымызда «Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қаматамасыз ететін жергілікті халықтың өзін-өзі басқаруы танылады» деп айқын көрсетілген. Сондықтан Үкімет бұл заң жобасын қайтарып алып, Парламентке жаңа заң жобасын ұсынды. Онда да төменгі деңгейде әкім мен жергілікті өзін-өзі басқару қалай әрекеттеседі деген сауал алдан шықты. Мемлекеттік билік пен өзін-өзі басқарудың конституциялық негізі, атқаратын қызметі, өкілеттілігі әртүрлі болғанымен, жергілікті биліктің осы екі органының бір-бірін қайталайтын тұстары да жеткілікті болатынын қаперден шығаруға болмайды. Сондықтан бұл жобаны да Үкімет қайтарып алған болатын. Біздің ойымызша, біз жергілікті өзін-өзі басқару туралы жаңа заңды қабылдауға пісіп жетілдік. Әрі мемлекет басшысының 2006 жылы заңды қабылдау жөнінде нақты тапсырмасы да бар. Соңғы жылдары биліктің орталық және өңірлік деңгейлері арасындағы функциялар мен өкілеттіктердің ара-жігін ажырату жөнінде үлкен істер атқарылды. Бұл жергілікті өзін-өзі басқаруға қажетті алғышарттардың тууына негіз қалап отыр. Бүгінгі таңда жүйені өмірге енгізу үшін аса маңызды жағдайлар жасалды – соңғы уақыт ішінде мемлекеттік билік органдары жүйесінде өкілеттіліктерді шектеумен байланысты мәселелердің айтарлықтай бөлігі заңдық деңгейде шешіліп отыр. әкімшілік реформасын кезең-кезеңмен асыру Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару реформаларын жүзеге асыруға мүмкіншілік беретін алғышарттардың бірі болып табылады. Қазіргі уақытта арнайы құрылған ведомствааралық Комиссия «Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заң жобасын әзірледі, ол Ұлттық комиссия отырысында егжей-тегжейлі қарастырылды және оның мүшелері тұтастай оны мақұлданды. Жергілікті өзін-өзі басқарудың арнайы сайлау органдарын – Кеңестерді құру көзделуде, олардың мүшелерін тікелей жергілікті қоғамдастық сайлайтын болады. Кеңесті Төраға басқарады, оны Кеңестің не жергілікті қоғамдастықтың мүшелері сайлайды. Оның міндеті – Кеңес және жергілікті қоғамдастық қабылдаған шешімдерді орындау. Жергілікті өзін-өзі басқарудың қарауына жергілікті деңгейдегі барлық түбегейлі мәселелерді шешуді беру қарастырылып отыр. Әдеттегісіндей, нақ осындай деңгейдегі мәселелер аса өміршең және биліктің жоғары сатыларында жүгіпінді болмай дереу шешуді талап ететін мәселелер. Атап айтқанда, Кеңестер елді мекендерді абаттандыру мен жасыл желекке бөлеу, көшелерді жарықтандыру, олардың санитарлық тазалығын қамтамасыз ету мәселелерін және басқа да жергілікті маңызы бар мәселелерді шешетін болады. «Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңның жобасы әзірленіп, қабылданған жағдайда оны одан әрі үзеге асыру жөніндегі шараларды қабылдау кезекті мәселеге, қажеттілікке айналады. Осымен байланысты Үкіметтің іс-қимылдары жоспарына ұсыныстар жобасымен көзделіп әзірленген 2007-2009 жылдарға әзірленген Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқаруды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы осы бағыттағы тағы бір қисынды қадам болды. Жергілікті басқару органдары – бұл мемлекеттік құрылымдары қызметін ешқандай да қайталамайтын дербес басқару бірліктері екенін естен шығармау керек, бұл орайдағы мемлекеттің басты міндеті – жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне кепілдік беру. 2005 жылдан бастап аудандық деңгейдегі ауыл-селолар және кенттер, сонымен қоса, қалалар мен аудан орталықтарында әкім аппараты құрылды. Оларға заңды тұлғалар мәртебесі беріліп, бұрынғы қызметіне қосымша шаруашылық саласындағы біраз жұмыстар бекітілді. Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің құрылуына орай жұмыс тобының мүшелері аудандар, аудандық маңызы бар қалалар әкімдерінің сайланып қойылуына дайындық жөніндегі жұмыстар жүргізілуде. Өткен жылы сонымен қатар, жекелеген аудандар әкімдерін алғашқы эксперименттік сайлаулары өткізілді. Елдің төрт аудандарында әкімдердің байқап көру сайлауы болды, оларды мәслихаттың депутаттары сайлады. Тұтастай алғанда оң тәжірибе жинақталды. Бүгінгі күні сайлауды ұйымдастыратын мемлекеттік билік органдарын, сайлау комиссияларын, қатардағы сайлушыларды қатты ойландыруы керек. Сөз жоқ, бұл орайда ақпарат құралдарының тигізер ықпалы да зор болмақ. Біздіңше, алдымен сайлаушыларға ұсынылатын кандидат туралы толық және шынайы ақпарат берілгендігі қажет. Олардың атқарған қызметтері, жеткен табыстарымен қатар, әсіресе болашақ қызмет кезеңіне арналған бағдарламасының мазмұндық, өміршеңдік маңызына сайлаушылардың мән берері сөзсіз. Белгіленген ереже бойынша, облыс әкімі кем дегенде екі кандидатты мәслихат депутаттығына ұсынады, ал мәслихат депутаттары солардың бірін таңдауы керек. Өздері тұратын өңірдің басшысын өздері таңдауы, әрине, мәслихаттарға берілген үлкен өкілдік. Бұл олардың өкілдігін арттыра түседі. Десек те, осы құрылымның беделі мен маңызын арттыруда бұдан өзге де нақты шаралар қабылдануы керек. Бізде Парламенттің өкілеттілігін арттыру керек деген пікірлер де айтылып жүр. Сол секілді жергілікті жерде өкілетті органның да құқығын, белсенділігін арттыру керек деген сөздер жиі айтылады. Және аудандық, қалалық, облыстық мәслихаттардың өкілдігін осы қазіргі Конституцияның аясында оған еш өзгеріс енгізбей-ақ арттыруға болады. Мәселен, мәслихат депутаттарының санын көбейту. Одан ешкім зардап шекпейді және де ол облыстық бюджетке салмақ салмайды. Өйткені, мәслихат депутаттары еңбекақы алмайды. Ал депутаттар саны көбейген сайын олардың халықпен араласуы жиілейді. Сөйтіп, халықтың оларға өздерін толғандыратын мәселелерін айтып, көмек алуға мүмкіндіктері артады. Екіншіден, олардың хұқықтарын арттыру керек. Аудандық бюджетті бекіту мен бақылаудың құқығы толық соларға тапсырылса, олардың белсенділігі де, жауапкершілігі де, салмағы да артар еді. Мұндай жағдайда аудан әкімі олармен санасып, жеке-дара билігін шектер еді. Мәслихаттарға жергілікті жерлердегі кейбір түйінді мәселелерді шешу құзіретін беруден әкімдердің билігі төмендемейді. Қазір жергілікті жерлерде кәсіпкерлікпен айналысқысы келген кейбір адам қажетті бір қағаз алу үшін облыс орталығына немесе астанаға баруына тура келеді. Ал осындай мәселелерді мәселелерді жергілікті жерлерде шешілсе, халыққа тиімді болар еді. Қазір елімізде билікті орталықсыздандыру бойынша көптеген заңдарға өзгерістер енгізілді. Осы шараларды толық жұмысқа қосу қажет. Себебі, істеліп жатқан жұмыстар әлі де халықтың көңілінен шықпай отыр. Ал мәслихаттарға аталған мәселелерді шешу құқын берсек, орталықсыздандыруға байланысты жасалған нақты қадам болып табылар еді. Мұндағы негізгі мақсат – халықтың билікке тәуелділігін азайту, яғни адам құқын қорғау, оған ешкімнің қол сұқпауына жол бермеу болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару заңына сәйкс сайланған билік пен өкіметтік билік органдары арасындағы қатынаста олар бір-біріне қайшылық туғызуы мүмкін. Бірақ заң олардың билік шегін нақты ажыратып беруі керек. Мәселен, жергілікті жерді дамытудың бас жоспары болады. Мемлекетік орган соның жалпы іске асырылуын бақыласа, сайланбалы билік органдары өз аумақтарындағы оның жүргізілуіне бақылау жасауы қажет. Еліміз осы маңызды үрдістердің бастау алар кезеңінде отырғанын ескеріп, респубика аудандары мен әкімдерінің шамамен 30 пайызында үстіміздегі жылы аталған санаттағы әкімдердің сайлаулары өткізілетін болады. Бұл жайында Мемлекеттік комиссияның алғашқы отырысында Мемлекет басшысы да айтқан болатын. Әділет министрлігі ұсынған жоба бойынша жергілікті өзін-өзі басқару ең төмен деңгейде – ауыл-село, кенттерде жүргізілмек. Бүгінгі күні 7262 ауыл-село, 167 кент болса, соның ішінде 2336 елді мекенінде ауыл әкімдері бар. Біздің ойымызша, жергілікті өзін-өзі басқаруды әкімдері жоқ, билік жетімсіздігі сезілетін ауылдардан бастау керек. Бірақ оны құру не құрмауы азаматтардың өз еркінде екенін де естен шығармау керек. Дәлірек айтсақ, өз азаматтардың құқықтарын білуі абзал. Заң жобасында жергілікті өзін-өзі басқару тек ауылдарда ғана емес, қалаларда да құрылатындығы көрсетілген. Қай-қайсысында да құрылу тетіктері бірдей. Алдымен ынталы топтар жасақталып, олар сол жердегі еңбекке жарамды 18 жасқа толған азаматтарының 50 пайызының қолын жинайды. Сосын оны әділет органдарында тіркеуден өткізген соң, Орталық сайлау комиссиясы ҚР «Сайлау туралы» Заңына сәйкес, сайлау өткізу жөнінде шешім қабылдайды. Мемлекеттік комиссияның 6 маусымда Елбасы Н.Назарбаев төрағалық еткен отырысында осы мәселе талқыға салынған болатын. Қазақстан азаматтарының әкімдерді сайлауы жайлы алғашқы идея 1996 жылы «Азамат» қоғамдық қозғалысымен ұсынылған болатын. Негізгі заң жобасы әзірленді. Мемкомиссия жергілікті өзін-өзі басқару кезең-кезеңмен өткізілуі керек деген тұжырымға келді. Бұл ретте азаматтардың жергілікті жерлерде өзін-өзі басқару құрылымдарын құру бастамашылығының ресімдері барынша жеңілдетілді. Атап айтқанда, Мемкомиссия жергілікті өзін-өзі басқару органын – Кеңесті құру үшін белгілі бір елді мекен азаматтарының жиынын ұйымдастыру қажет деген тұжырымға келді. Байқап көру аясында, ал ол 2-3 жыл бойына созылуы мүмкін, ауыл әкімдерінің қызметтерін қайталаушылыққа ұрынбау үшін өзін-өзі басқаруды әкімдері жоқ аудандарда енгізуді бастау ұсынылып отыр. 2006 жылғы қазанда еліміздің 49 ауданы мен 10 қаласында сайлау өткізу жоспарланып отыр, мұның өзі осы деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірліктің жалпы санының шамамен үштен бірін құрайды. Бұл мәселеде қазақстандық билік саяси прогресс танытып отыр. Әлемде атқарушы биліктің сайланбалылығы жөнінде айқын стандарттар жоқ. Халықаралық нормаларға сәйкес басты мәселе – атқарушы биліктің сайлау органдарының алдындағы есептілігін қамтамасыз ету болуға тиісті. Сонымен қатар Қазақстанмен көршілес елдерде әрқилы тәжірибелер бар – мысалв, Ресейде өңірлер басшылығын тікелей сайлаудан бас тартып, іс жүзінде оларды тағайындауға қайта оралды. [20] Жаңа заң жобасында бұрынғы нұсқалардағы қосымша тұстар ескеріліп, мемлекеттік істермен шаруашылық жүргізу шекаралары айқындалған. Жергілікті өзін-өзі басқару осы шаруашылық жүргізумен айналысады. Бұл құрылым қандай көздерден қаржыландырылады деген сұрау ең негізгі мәселе болып табылады. Әділет министрлігі ұсынған жобада қаржыландырудың бірнеші көздері бар:
Бұл ретте мемлекеттік бюджеттен түсетін қаражаттың көлемі 8 млрд. теңгеден асады. Оны арнайы бюджеттік бағдарламалардан өзге мақсаттарға, мәселен, төрағаның немесе аппараттың еңбекақысына жұмсауға болмайды. Ал басқа көрсетіліп отырған көздерден түседі деп болжамдалған қаражат көздері мүлдем мардымсыз. Олардың тіптен түспеуі де мүмкін. Сондықтан бұл проблеманы шешуде әлі де біраз істердің атқарылуы қажет. Тұтастай алғанда, жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңды қабылдау мен әкімдердің сайлауларын өткізу осы бағыттағы жұмыстардың түбегейлі аяқталуын әсте де білдірмейді, дайындалып жатқан өрісті шаралар – бұл Қазақстанның саяси жүйесін жетілдіру бастауларына қарай жасалған алғашқы қадам. ҚОРЫТЫНДЫ Н.Назарбаев Мемлекеттік комиссияның отырысында сөйлеген сөзінде айтып өткендей, «Елдің болашағын ойлай отырып, әуелі экономиканы өркендетуге барынша күш салған осы 15 жылдағы еңбегіміз өз жемісін беріп отыр. Алдымен халықтың әл-ауқатын жақсартып, мемлекеттің мәртебесін жетілдіру, оның абыройын дүние жүзі алдында асқақтату, Қазақстанның беделін сақтау бізге оңай соққан жоқ. Бүгінге дейін қаншама заңдар қабылданды. Осы қолданыстағы Конституциямыздың арасында толайым табыстарға қол жеткізіп отырмыз. Сондықтан да егер Конституцияға өзгерістер енгізсек, ол түбегейлі өзгеріске ұшырамауы керек. Өйткені өткен сайлауда еліміздің түгелдей дерлігі бүгінгі жүргізіліп отырған саясатты жақтады. Өзгерістер енгізуде әруақытта халықпен ақылдасып отырғанымыз абзал». Ал халық билігі, яғни демократияны одан әрі дамытудың бірден-бір көзі жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру екендігін айтып өту керек. Жергілікті өзін-өзі басқару – нақты демократия, іс үстіндегі демократия деп кездейсоқ айтылмаса керек. Соңғы жылдары мемелекеттік құрылымының либерализациасы мен демократизациасы шараларының нәтижесінде жергілікті өзін-өзі басқару институтын қайта жандандыру қажеттілігі туралы пікірлер орын алды. Қоғамдастықтың өзіндік ұйымдастырылуынсыз жоғарғы стандарттар, азаматтық қоғамдастықты қалыптастыру және Қазақстанның бүтіндігін нығайтуды қамтамасыз ету мүмкін емес. Бүгінгі күндегі Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың даму этапы күрделі әлеуметтік-экономикалық және саяси мәселелерден хабардар етеді. өтпелі кезеңнің екіжақтылығы мен анықсыздығын, республикадағы көптеген процестердің анықсыздығын білдіреді. Қазақстандағы демократиялық бастамаларды дамыту үшін халықтың территориалды біртектілігі үлкен орын алады. Жергілікті өзін-өзі басқарудағы зерртеулердің нәтижесінде жергілікті өзін-өзі басқарудың дамыған және ТМД елдеріндегі дамуын қарастыруының да мәні зор. Батыстың өзін-өзі басқару тәжірибесін зерттеу нәтижесінде берілген басқару жүйесі еркін демократиялы, экономикасы дамыған елдерде басты роль атқарады деп айтуға болады. Ағылшын-саксон үлгісінде жергілікті органдар оларға заңмен берілген өкілеттіктер шегінде іс-қимыл жасайтын дербес құрылымдар ретінде қарастырылады. Муниципалдық басқарудың төменгі органдарының жоғары органдарға тікелей бағыныштылығы болатын жергілікті жерлерде орталық үкіметтің өкілдері жоқ. Жергілікті өзін-өзі басқарудың континенталдық немесе француз үлгісі жергілікті жерлердегі тікелей мемлекеттік басқаруды және өзін-өзі басқаруды ұштастыруға негізделген. Франциядағы өзін-өзі басқарудың ерекшелігі мынада: белгілі бір аумақтың бір мезгілде мемлекеттік және муниципалдық басқарудың бірлігі ретінде әртүрлі мәртебе болады. өзін-өзі басқарудың аралас үлгісінің ерекшелігі континенталдық және ағылшын-саксон үлгілерін ұштастыру болып табылады. Мысалы, Германияда муниципалды басқарудың бірыңғай жүйесі жоқ: әрбір жердің үкіметі әрбір қала (қауым) үшін өзін-өзі басқарудың үлгісін ұсынады. Мынаны атап көрсету керек: жергілікті өзін-өзі басқарудың үлгілері арасындағы өзгешелік біртіндеп жойылып келеді. Дәстүрлі үлгілерден ауысатын таңдаулы үлгілер мен өздерінің жаңалықтарын енгізетін әралуан жүйелер пайда болуда. Қазақстанның да ерекшеліктері бар, оларды жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жүзеге асыру кезеңінде ескеру қажет.
жүктеу/скачать 1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
удандық атқарушы органдар
