Зигат Султанов Йыһат Солтанов сочинения в пятнадцати томах әҪӘРҘӘр ун биш томда том

икәү бергә керҙек, —

һин таҫыллы инең күптәрҙән, —

шатландыҡ беҙ:

“Ирҙе арабыҙҙан

яугир итеп

Заман күтәргән!”
Ул хаҡ-көндә

Ленин хаҡ-һүҙҙәре

шартлап торҙо һинең телмәрҙә.

Бюро әйтте:

“Беҙҙең йәш уҙаман

йәнен өрөр йәнһеҙ йәндәргә!”

мин бит үҙем

Ҡояш-атҡа ҡайттым атланып:

ике ҡорҙаш —

бөйөк партияның

яугирҙәре булып атланыҡ!

янып беҙ ул төндө,

Ер шарында гиҙҙе хыялдар...

Утлы ҡантамырҙай,

табандарға

типте утлы меридиандар:

Хаҡ һәм Нахаҡ яуын осларға!”

Ант итештек:

мәңге, мәңге тынмай

ҡылыс ҡайрап һөңгө тосларға,

ныҡ торорға ҡыҙыл постарҙа!

һурып алып,

таңдан һаплаттыҡ.

Һәр икебеҙ илгә

биш ҡитғалы

ал Ер шарын йөкмәп апҡайттыҡ,

үҙебеҙгә үҙебеҙ шаҡ-ҡаттыҡ...
Керештек беҙ

Көндө арсаларға

ялмауыҙҙан, яллы-ялғандан.

Ҡояш үҙе көйрәр төҫлө ине

беҙҙең йөрәк бәргән ялҡындан!
Ярылырға —

яугир булырға! — тип,

шартлап китер саҡтар бар ине.

Ғәҙелһеҙлек күреп ең һыҙғанһаҡ,

беҙҙең өсөн донъя тар ине.
Көн-сатҡынан ҡойған хәнйәребеҙ

төҙ ҡаҙалды Нахаҡ күҙенә —

атам арбаулыһы булмағайы! —

тормаҫ инек ҡарап йөҙөнә...

беләм,

яраларҙы

“Дуҫ!” тип туҫтаҡ тотор тоҡомдарҙы,

туғандарҙы хатта юғалттыҡ.
Беҙҙең өлөш —

түгел майлы бәлеш,

яуып торҙо ҡаты туҡмаҡтар.

Ал хәнйәрле ҡояш ҡоро өсөн

һалынмаған берләм һуҡмаҡтар...

Көрәштәш дуҫ!

Булдыҡ бит беҙ ырыҫ --

ут-йылдарҙы яуҙа үткәрҙек!

Бил бөгөлөп һыныр сәғәттәрҙә

ир намыҫын ғорур күтәрҙек!

күпме сәүек ерҙә буталды.

Ләүкеп янған ҡайбер усаҡтарҙан

ҡай саҡ фәҡәт бер ус көл ҡалды.

беҙҙе

“Был юл шыма —

шунан ел, кешем”.

Дөрөп барҙыҡ,

төрөп табандарға

меридиандарҙың керешен!

Әйтмә: “Һәй, арыныҡ —

сикәләргә

ҡарҙар ҡунғылай...”

Беҙ — коммунист!

Ә коммунист ғүмере —

йыһан ярған метеор юлылай!
Атыла ул

ярып төн ҡабағын,

күкрәп-дөрләп сихри сәм менән,

выжданының йыһан масштабын

һыҙыр өсөн ғаләм йәненә.

II
Атылдыҡ шул янар метеорҙай,

ярҙы төндө

йөрәк,

утланып...

беребеҙ

ярһыуҙан, тип, төңөр, мутланып?!.

тәүәккәллек теләй ирҙәрҙән.

Кем уйлаған

быҫҡыр беребеҙ тип,

дөрләп барыр саҡта үрҙәрҙә?!
Метеорҙар юлы — ҡатмарлы юл,

ут иләге аша үткәрә.

Метеорҙан ыҫлы торомбашҡа

ҡалмаҫ өсөн талмаҫ үрт кәрәк.

дары моҙғайылай,

һаҡлай белә

ирҙәр

Метеорҙар булыу ғилемдәрен

метеорҙар юлы өйрәтә.

III
Кем уйлаған...

Беҙ ҡуш янғын инек,

яҙлығышты утлы яурындар...

Әллә инде,

тим,

беҙ алмашындыҡ,

көн ҡоронда шундай үҙгәрҙе:

бере йомшаҡ ҡынға кереп ятты,

бере сәсрәп ташҡа йөҙ бәрҙе...

тәү ҡат баҡтым һине,

алйыу иткән антлы таңдан һуң:

абау, дуҫым,

ҡалай ҡупайғанһың,

ҡалай олпат булып алғанһың!..

күрмәй йөрөгәнмен, —

булған имеш һиндә

мәғәнә:

китеп бара түрә (вәт бәлә!) —

Ҡырҙан ғына уҙа баш һелкеп.

Ах мин, аңһыҙ, шуны белмәгәнмен:

күҙ өҫтөндә күркәм ҡаш итеп

Үрләткәндәр... инде ул — өҫтә...

Метеорҙы — ах был мут йәнлеләр! —

быҫҡыталар бәҫле ...тиреҫтә...

плазманы бәйләп өлгөргән.

Ҡорҙаш өсөн инде мин — “элемент”

ҡотҡо һалып илгә йөрөгән...

хәнйәр һабына ла

(масштаб тар!) ҡулы үрелмәҫ.

Аяҡтары

утлы-ҡуҙлы юлдан йөрөмәҫ.

курьер көтә ымын ҡапҡала.

Ҡағыҙға ир Ерҙе төрөп илтә

ҡултыҡ аҫтындағы папкала.

түңкәрелер күктең көмбәҙе.

“Массалар»ға

һыу һәм һауа һымаҡ

тиреләлер түрә вәғәзе.
Өйрәтә ул

ҡалай йәшәргә лә,

нисек итеп хатта

ашарға.

үҙ фекерең йөрөтөү

беҙҙең кеүек ҡыуыҡ баштарға!
Күптәр шуға тоя башланылар

үҙ мейеһен артыҡ йөк итеп:

“Беҙҙең өсөн уйҙы түрә уйлар —

ниңә кәрәк мейе йөрөтөп!”

ҡорҙашымды, алды албаҫты?

Киң түшенә миҙал ҡылып көйләй

ҡылыс итеп ҡайрар алмасты...

Ҡарғып “масштаблы”,

ҡарғышына кемдең тарының?..

Өйөңдә лә инде ҡырлыҡтарҙан

айырмайһың топ-тос тарыны.
Секретарь ҡыҙ менән ҡыҙып китеп,

осорғанһың ҡотон ғаиләңдең.

Йыйылышта үҙем ярып һалдым

ярғанаттай йәмһеҙ хәйләңде.

Ҡорҙашыңа арҡа күрһәттең.

Оноттоң шул бергә янғандарҙы,

йөрәктәрҙе ҡуша дөрләтеп.

ситләп үтмәй әммә ваҡлығы;

селпәрәмә килеп шартлап китһен

йөрәгеңә ваҡлыҡ ҡаҡлығып —

Сиген ғаләмдәрҙең

Фиҙакәрлек, Намыҫ билдәләй.

Намыҫыңды ниңә, ҡорҙашҡайым,

теҙ сүктерҙең түҙмер дөйәләй?..

VI
...Алыштым мин

бер көн

(базарком, — мут ҡомаҡ-йыртҡыс ул).

Ә һин

шул ҡараҡты

һәм тел сөйләп,

яҡлап ҡырҡыштың...
Йыйылыштың бәйләп аң-тоңдарын

(түрә һүҙе терәк күптәргә),

алйыулаттың партиялаштарҙы –

үтәлмәҫлек эште үтәргә.

«ғәйбәт ҡорбаны” тип

йылғыр ҡуллы ҡыҙылғолаҡты.

Ҡайҙа булды теге дөрләү юлың,

телер телең ҡайҙа олаҡты?!
Аңланым

тик

усыңды шул мут йән майлаған!

Һатып алып хатта судъяны ла,

судһыҙ сығыу юлын яйлаған...

Борғосландың ләкин йыландай.

Әйтсе,

ҡорҙаш,

Метеорҙар мутлыҡ ҡылалмай!

ҡойҙоң ҡалта сатҡы-хәнйәрҙән.

Торомбаштай ыҫлы түрәһең бит!.. —

Һыҙлай йөрәк ошбу хәлдәрҙән...

тиң көрәштәш булған кешене

алмаштырҙың шул бер баҙарҡортҡа —

был ярарлыҡ,

әйтсе,

эшме ни?!.

“Ябай массаларға

ем бирҙең, — тип, — етәк өҫтөнән”.

Етәксе дуҫ!

Ни бирерһең икән

шул “масса»ға, ауһаң өс көндән?!

“мәңгелек түр”ҙә һин...

Уңдан һурып — һулға һүтәһең.

Партияңдың

Аҡыл,

Намыҫ,

номенклатур вәғәз итәһең!..

онотмайыҡ түрә түрендә!

Бейегерәк түргә тирткән һайын,

кем икәне кемдең күренә.

массаны һин

әйләндермәк булһаң ҡурсаҡҡа,

тәгәрәрһең текә орбитаңдан,

тәгәрләрһең ҡалып борсаҡҡа.
“Демократ”лыҡ ҡылып уйнауыңдың

уйнашлығын масса айырыр.

Метеорҙар юлы торомбашты

ҡабул ҡылмаҫ! Кире ҡайырыр!..

ниңә бик тиҙ,

масса — Ғаләм, беҙ — саң икәнен.

Тик массаның утлы заңы булып

метеорҙар сирғып киткәнен.
Масса —

түгел тын һоло кеҫәле.

Йә гер түгел

үле суйындай.

Миллион йөрәк

дарҫлай ныҡ көсәйеп

“масса” тигән мөслө бойомда.
Масса мөсөн наҡыҫ тойма һин, ир,

“йөҙөк ҡашы —

мин” — тип гел генә.

Масса —

ул идара итә

Ер менән!
Аҙым һайын аҙан-сихәтләүең

ҡаҙаҡланһын папкаң эсендә.

Масса мейеһендә

секунд һайын

миллион фекер,

миллион төшөнсә! —

даһи тулай масса хисендә!
Көлкө һалма

хатта тауыҡтарға

сабый көләр вәғәз-һүҙ менән.

Алға ырғып,

төҙ йүнәлеш ал да

етәкләп тарт илде үҙеңә.

(ул да кәрәк!)

төбә тыныс һәм ҡал исемһеҙ.

Аҡыл һеңер илгә ныҡ,

төпкәрәк,

һытһаҡ ҡына ҡыуыҡ зитын беҙ!

булмам хатта ағза парткомда, —

ләкин партиялаш иптәш өсөн

башты һалырға ла тартынмам!

эйе,

ябай вәкил,

ябай һуғышсы.

Шуның өсөн

һәр бер ҡыңғырлыҡты

ҡыйратырға мең ҡат бурыслы!

үпкә һаҡлашмайыҡ

телеп әйткән тура тел өсөн:

шалтырауыҡ өндәр ник ташлайһың

ил йөк тартҡан мәлдә —

кем өсөн?!.

әллә күтәрелгәс

“түрә” булып,

масса эсенән,

уйлайһыңмы:

“Минең тел тирелгәс,

бәхетләнер мең-мең кешеләр!”
Ә эштәрең һинең...

шөкөр түгел...

Боғаҙың көр...

мәгәр ҡырыңда

аҡ ҡыуланып оса билсән төгө,

ҡараһоло ҡарпып моронлай...

һирәк шыта бойҙай,

сүп -- ҡуйы...

Уңыш даулап,

лозунгылар баулап

өйә илгә түрәм йыл буйы...

әллә сөйлө?..

Сөйәлләнеп йәнде сыярлыҡ.

Башҡорт теле, тиһәң — урыҫ көйлө...

Урыҫ, тиһәң — урыҫ иларлыҡ...
Була теләк —

сыбыртҡылай телеп

ярыу зарур

әсе тел менән.

Ә һинең тел,

шамбы кеүек тертләп,

шамбылыҡтың боҫа ләменә...
“Кишер сәйнәү” бейек мөнбәреңдән —

коммунисҡа

кимәл түгелдер.

Аҙым һайын

яһил йөрәгенә

тура атып

уҡ-һүҙ тегелдер!
Партияға

зауҡың аҡыл өҫтәп,

телең — яҡлау,

күҙең үткерлек

килтермәһә,

һиндәй партиецтан

мәғәнә бар илгә ни төрлө?..
Тәбиғәттән бүләк итеп алған

сифаттарҙың иң-иң ярһыуын

партияңа взнос итеп һалһаң,

сафта ҡалырға һин хаҡлыһың.

уңлы-һуллы әгәр янтайһаң —

дөрөҫ түгел,

Ленин юлын һайлап,

партиялы булыу артабан!

IX
Бар ул, бар ул изге ант юлында —

о! шуныһы ҡандай ҡыуаныс! —

антлы таңдар менән хаҡлы ҡулдар

һура ярһып хәнйәр һәм ҡылыс

Һыҙылып китә йыһан юлдарынан

метеорҙар сағыу лаваһы.

Серек һалам кеүек көлгә сыға

сүп йәндәрҙең ыҙғыш-ҡауғаһы!
Тик аяныс:

тоҡосйән вирусы

көл эсендә ҡабат терелә.

Кереп ултыра ул

йәне тынсыу

коммунистың йөрәк түренә.

вирус үҙе — шикле “йөк тартып”.

Урт күпертеп

сүбек-тел сәйнәүҙән

уҙа алмай был “ир” олпаты.
Вирусланды шулай минең ҡорҙаш...

Баҙар шәйләп, шәйәт, талпына...

Һыра сиратына сират баҫа,

“яҡын булыу” өсөн халҡына.

хатта дворнигын

тәбрик итә

ике ҡул биреп.

Ә кистәрен

һуға көр домино —

“кәзә яра” ирҙәр илереп —
күҙенә ул, тимәк, “массалар”ҙың

тура ҡарай... Арбай күптәрҙе:

“Яңылышабыҙ, малай, яңылышабыҙ...” —

Үҙе иһә һаман бик әрһеҙ

Ике башын һаплай таяҡтың!

Берсә, “халыҡ-аңра” бик ғәйепле,

берсә, “партия бик яуаплы”...

үҙ иңенә алмаҫ һис йөктө.

Әйтһә әйтер: “Беҙ ҙә һабан һөрҙөк,

ватан йөгөн тартып интектек.

Дөрөҫ, ыҙан байтаҡ сей китте...

Бөтә партия бит һабан тотто —

бөтәбеҙ үк берҙәй ғәйепле!

Күтәрәйек берҙәм ғәйепте!
Ах, Ленин юҡ... Ленин булһа мәгәр!..” —

Көрһөнөр ир

үргә күрһәтеп.

Мөмкин булһа әгәр, ул Лениндан

йөрөр ине үҙен күтәртеп...

X
Ленин!

Ал хәнйәрле янар ҡояштарҙың

бер үҙендә яғып ул барын,

ал комета булып ярып үтте,

мәңгелектең һалып ҡомарын.
Ваҡыт,

тиҙлек,

бөрөп тотто бергә усында.

Был титандың тартыу көсө дөрләй

ғаләмдәрҙең ярһыу пульсендә.

шул тартымға дөрләп ҡабына.

Ҡуҙы ҡыҙып

саң да,

һыҙа юлын уның яғына.

осҡондор тик

дөрләр өлөшөм.

Көнөм түгел ләкин көлдөксәлә! —

Метеорҙар юлы — минең юлым! —

Дөрләп барырға гел тейешмен!

Бер хикәйәт, уны белгәндәр

Ярҙамлашһын бергә көйләргә —

Йөрөһөн ул телдән-телдәргә.

Тәхетенән ауған тәңрехан.

Имеш, быуа уны бер сал ҡарт,

Арыҫландай алғыр, уҫал ҡарт.

Аҡ һаҡалын урап биленә,

Тарта уны тамуҡ төбөнә...

Нур уйнағас ҡала өҫтөндә,

Манаралар осо алланғас,

Йүгергән хан сығып яланбаш.

Вәзирҙәре берҙәм ҡарпыған

Араларға шомдан хан башын —

Кейҙертергә ҡабат шан тажын.

Аусыһынан ҡасҡан боландай —

Шом ҡатырған уның бәғерен...

Ҡыуып етеп ерҙең тәңерен,

Таж аҫтында килеп һушына,

Аҡылына хаким ултырған.

Һүҙ әйтергә тамаҡ ул ҡырған.

Оло майҙан: күкте ҡуҙлатып

Хасил булған һары һандуғас!..

...Манаралар көнгә балҡығас,

Сыңрап ергә талир түгелгән.

Тылсым тиреп сыңрау хөрлөктән,

Көллө майҙан күккә күҙ теккән.

Онотҡан ил ерҙә таж барын, —

Алты солтан хатта тел йотҡан...

Һыны ҡатып ошо ҡылыҡтан,

— Нимә ҡарай шанлы ғәскәрем?!

Аҫһын дарға тотоп былбылды!..

Былбылдың тик эҙе юйылды...

Баҡһа асып, алда — таныш йөҙ:

Төштә уны быуған дәү, сал ҡарт,

Арыҫландай алғыр, уҫал ҡарт.

— Булһа әгәр тамсы аҡылың,

Эҙләмә, хан, күктән ғәйепте —

Ҡаршыңдалыр тора ғәйепле:

Бирҙе миңә хоҙай моң, ҡанат!

Ерҙә — әҙәм, күктә — ҡош затым.

Талмаҫ аяҡ, һынмаҫ ҡанатмын.

Хаҡһыҙлыҡты һеҙҙең йолҡормон!..

Һөрөм һөрөп йөҙөн, хан ауа.

Һаҡаллы ҡарт күҙҙән юғала.

Башын эйгән солтан, вәзирҙәр:

— О тәңрехан! Көнгә тиң ата!

Ҡайғыраһың көйрәп ни хаҡта?

Илең әллә хөрмәт илтмәйме?

Үтәлмәйме әйткән эштәрең,

Тыңламаймы һәптән ғәскәрең?

Һағыш шунан һуҡмаҡ һалғанмы?

Бөтөнөһөн тиреп бир, бөйөк!

Хәүефеңде беҙҙәр беләйек!

— Һеҙҙең хеҙмәт миңә бик еткән.

Ҡаты ҡулда ҡылыс елгәндә,

Килеп тора хөрмәт илдән дә.

Көтөп тора һәптән ғәскәрем.

Диуарҙарым бейек күктәрҙән,

Әммә... еге кейек үткәргән —

Күрмәһәгеҙ — сыҡһын күҙегеҙ!

Буҙлап ниңә “Былбыл-Хаҡлыҡ” ҡарт

Ҡуймаҡ була миңә ҡаты шарт?

Болғатмаҡсы ҡара халыҡты.

Ҡыйып килгән кемдән көйләп көс?

Тәңреханға тота кем ул үс?!

Ахмаҡ башҡа әнә балта, төп! —

Атап бирең: бөгөн донъяла

Хантәңренән башҡа кем Алла?!.

— О ҡөҙрәтле бөйөк! Был ерҙәр

Үҙе шаһит: һиңә тиң Алла

Булғаны юҡ әле донъяла!

— Ҡоро ҡалаҡ мине ялҡытҡан!

Алла тиеп әгәр белһәгеҙ,

Дәлил ебе менән төйнәгеҙ:

Ҡара халыҡ башын ҡалҡыта?!

Күҙләй күктән кемде илереп?

Сыңратып саз, ярым тилереп

Йөрәгемде өтә ялҡыны —

Бармы рыя һеҙҙең һүҙҙәрҙә?

Әллә юҡһа ғәйеп беҙҙәрҙә? —

Аҡыллыға булыр мең һауап.

Етмәй ҡалһа кемдең аҡылы —

Башы үтер балта арҡылы!

Тәхет таянысы — дәү ирҙәр.

“Былбыл” тиргә һис кем баҙмағас,

Һүткән шуҡ йән: “Ул бит табағас!” —

Аҡыллылар шымған ҡан йотоп.

Һандуғасты тотоп аҫырға,

Шуның менән дауҙы баҫырға

Ә һандуғас өс көн килмәгән...

Өс көн буйы ирҙәр уйлаған,

Аҡылдарын бергә туплаған.

Килгәндәр, ти, уртаҡ фекергә:

Дөйөм бер һүҙ төйнәп илтергә.

Дүңгәк менән балта ҡуйылғас,

Вәзирҙәрҙең иң-иң олоһо

Сығып сәскән фекер орлоғо:

Дәлил өсөн һинән нур алам!

Шул нур менән һыҙып күрһәтәм,

Күңелеңде үргә үрләтәм:

Баҡсы, ханым, ни бар дөм күктә? —

Тәңре үҙе ғәмһеҙ бейектә.

Һине нурлап, һиңә дан ҡойғас,

Хөрмәт итеп төнгө йоҡоңдо,

Асманынан улар йолҡондо.

Килһә килә “Аллам” тип кенә!.. —

Тигән вәзир. Һарай баш эйгән.

Хан күҙенән татлы йәш килгән.

Күкрәп киткән ғорур бер көлөү.

Дер-ҡаҡшаған диуар, һарайҙар.

Барса баштар үргә ҡарайҙар:

Унда Былбыл — Хаҡлыҡ остазы!

Сиртелә лә һүнә серле йыр.

Һарай өсөн бүтән төрлө йыр...

Баҡһа асып, алда — таныш йөҙ:

Төштә уны быуған дәү, сал ҡарт,

Арыҫландай алғыр, уҫал ҡарт.

Ике ҡатил — ике яғында,

Ә ҡулдары — балта һабында...

Онталманың нисек келәмдә? —

Тигән, ти, хан йөҙө сыйралып.

— Әйтһәм тағы, аума ҡыйралып:

Һин һөймәгән теге Хаҡлыҡ мин!

Һәм Былбылмын — моңло сафлыҡ мин!

— Ҡолом бит һин, һары ҡорсаңғы!

Көллөгөҙгә үҙем — тәңрехан!

Ерҙе-күкте айҡай минең заң!

Түшәлергә табан аҫтыма!

Шул көйөңсә “Былбыл мин” тиһең,

“Хаҡлыҡ” ләҡәбен һәм тылҡыйһың...

Ҡайҙан килмеш әрһеҙ берәҙәк! —

Ҡанатлымы, тиһәм — һаҡалбай.

Мөгөҙ, тиһәм — һөмһөҙ туҡалбай. —

Һин бахырға һурмаҫ ҡылысын

Анау торған иң хөрт һуғышсым!

Тишһәм әгәр һүҙҙең турыһын.

— Алай икән... — тигән, түҙеп, хан, —

Баҙап ҡара, ҡыйһаң, боҙоҡ ҡан:

Диуарҙарым — донъя сигеме?

Минең һарай — көндөң күркеме?

Шулай икән, — ниңә бер көндө

Һары шәүләң, сирғып юғары,

Аша үтте изге диуарҙы? —

Йома ҡалһаң әгәр, йә шөрләй,

Шәйлә анау дүңгәк, балтаны:

Яҙығыңдан ҡалыр ҡан табы!

Диуар менән үҙен ҡаматҡан

Бәндә әллә Алла буламы?

Булһа булыр бура ҡомағы!

Солтандары сүпкә сорналған,

Тура һүҙҙең мороно ҡанаған

Һарай көндөң күрке булырмы?

Булһа булыр ҡәбер ҡороғо!
Алты ҡитға аша ураған,

Нурын, йырын ергә сырмаған

Хаҡ ауазлы Былбыл-һандуғас

Диуарҙы сик һанап ҡалғығас —

Хаҡ-Былбылы ерҙең булырмы?

Булһа булыр сыуал ҡоромо!

Ҡамтар, ҡатил, башын дүңгәккә!

Типкеләһен иләү шашынып

Туп урнына башын шаҡшының! —

Тик һарайҙы ҡапыл тетрәткән

Сынйыр өҙгөс көлөү тауышы.

Ыласындың ҡанат ҡағышы

Төҫмөрләнгән был бер көлөүҙә,

Күк күк(е)рәп йәшен телеү ҙә —

Һаҡаллы ҡарт күҙҙән юғалған.

Тетрәнгән хан, һары һандуғас

Тәҙрә ватып күккә сорғолғас...

Тибрәткән тел: “Яһил был халыҡ!

Көн күрһә лә хан бар арҡала,

Хан яурыны аша айҡала.

Елгә осһон һүҙҙең кәбәге!

Тороп ҡалһын төптә саф алтын!

Ҡайырайыҡ ҡарттың ҡанатын —

Алтын ситлек сыңлап ябылғас,

Хаҡлыҡ ҡошо күндәм ҡаңғырыр,

Беҙ тигәнсә көйө яңырыр.

Донъя таныр тажлы Алланы!

Бының өсөн беҙгә яу кәрәк!

Ҡуҙғалырға фарыз иртәрәк!”

— Асың иртән ете ҡапҡаны!

Алты солтан һәм хан бик уяу

Ете юлдан ҡырып баралар.

Алыҫая һаман аралар.

Ете ситлек аңдый бер “саң”ды —

Тотоп алған — булыр аллахан!

Күҙҙәр тонған — ағы ҡанланған:

Үткәрмәйҙәр һис бер ирҙе лә —

Башын ҡырҡып һаҡал ҡарайҙар.

Былбыл көҫәп ҡарға һәрмәйҙәр,

Тотор өсөн уны таң тыуғас,

Ете ғәскәр — ҡырғын юлында.

Алтын ситлек сиреү ҡулында.

Алты солтан, бөйөк тәңрехан

Ҡармай күкте, баҫып күҙен ҡан...

Ерҙе ҡырсып үтеп юл урау,

Хоҙайҙыңдыр булып ҡөҙрәте,

Юл остарын бергә сеймәлтте:

Ете юл бер сатҡа тоташты,

Осраштырып ете ҡорҙашты...

Тап була хан ғиллә ҡартына:

Һаҡал — билдән, таяҡ таянып

Баҫып тора гүйә ҡаялыҡ,

Баҫып тора гүйә ур-кәртә —

Аҡылыңды йый ҙа бор тәртә!

Ҡылысҡа ла ара күп ҡалмай.

Тайшанмай һис ҡартлас, тик тора:

— Боролоғоҙ тиҙ! — тип ҡысҡыра. —

Етеһен тиң көтә һәләкәт.

Алмаһағыҙ асы аҡылды,

Күрмәҫһегеҙ асыл, хаҡ юлды!

Бөтәһе лә бәндә бер төрлө:

Таж һәм бүрек кенә айыра

Ер ҡортонан — шунда айырма.

Тәңре үҙе — Бөйөк Аллаға!

Бөйөк Алла күктә ултыра,

Бөтәбеҙҙең өҫтән бойора.

Хаҡлыҡ-Былбыл шуға исемем.

Хаҡлыҡ-Былбыл ергә — бер генә...

— Һәй шуҡ ҡошсоҡ, башың бир миңә! —

Сирғылтып тик әжәл ҡоросон,

Күкрәп китә шашҡын бер көлөү —

Әйтерһең дә, йәшен төртөлөү.

“Ҡулға төшһөн Былбыл-Хаҡлыҡ ҡарт!” —

Яу әмере уҫал яңғырай.

Ҡурҡышынан ҡуштан ҡалтырай...

Ете ғәскәр йөҙгә — йөҙ килә

Ете юлдың хәтәр сатында.

Онотҡандар ҡорлоҡ хаҡында —

Ҡылыс һура ете тарафтан...

Бер-беренә кинәт ете яу

Ябырыла, белмәй һис аяу.

Күҙе тонған һәм дә был хандың —

Бер-береһен улар танымай,

Ҡойола ҡан — дуңғыҙ ҡанылай:

Һаҡал төбөн юллап шыуғандың.

Хаҡлыҡ-Былбыл әммә тотолмай,

Ситлеккә лә кереп ҡотолмай...

Тирмәләрҙе, ҡабып, ут ҡоса.

Ҡылыс һына тейеп ҡылысҡа,

Иреп аға хатта ҡорос та.

(Күҙе тоноп илде ил ҡыя...

Хаҡлыҡ-Былбыл булған зым-зыя...)

Көн үҙәге ҡала тып-тыныс.

Алты солтан һәм хан берайҡан

Төкәлешә ете тарафтан,

Төкөшөүсе ете тәкәләй...

Етеһе тиң ҡынын һәрмәләй,

Тик юҡ ҡылыс һәм юҡ ғәскәр ҙә.

Емерелеп бөткән шәһәр ҙә...

Шарҙай булып күҙҙәр асыла,

Шаҡ ҡаталар танып бер-берен...
Күрә улар: ослап ер түрен

Ашҡан күккә — тап ҙур бағана! —

Аумай ҡалған сорғол манара.

Манараның алтын башында,

Ҡанат ҡағып Былбыл шашына.

(Манараның ете ишеге

Өндәп тора нәҡ күк тишеге.)

16
Алты солтан менән алғыр хан —

Илдәр ҡырып шөһрәт арттырған:

Һәр береһе “бөйөк” булғандар –

“Хан – мин!” – тиеп иғлан ҡылғандар.

Етеһе лә: “Алла — мин!” — тигән! —

Аулар өсөн Хаҡлыҡ-Былбылды,

Һайлағандар аҡтыҡ был юлды...

Ете һаплам барып менәләр.

Һәр береһе үргә ҡул һуҙа,

Тик ни ҡылды ергә был Хоҙа:

Төшөр өсөн юллы тош та юҡ —

Ете баҫҡыс киткән ишелеп.

Упҡын ята аҫта тишелеп...

Етеһен дә тота бит бикләп

Күк төбөндә устай бер майҙан!..

Изге әмер булып Хоҙайҙан,

Баш бирмәгән Былбыл -- уҫал ҡарт.

Ете сиргә текләп ул баға.

Үҙе ергә ымлап баш ҡаға...

Тотоп алыу өсөн был хандар.

Әйткән улар: “Шунда эш төбө:

Етебеҙ ҙә ерҙең кендеге!

Ҡалды фәҡәт күкте бүлергә!

Етә ине изге был минут —

О! — бөлдөрҙөң беҙҙе, Былбыл-мут!..

Кемгә буйһонорға кәрәкте!

Һаҡалыңды һалып бер ситкә,

Керерһең, шәт, бер шәп ситлеккә!

Былбыл булып ҡына сыңрарһың:

“Тажлы хан ул үҙе — Хаҡлыҡ!” — тип!

Етебеҙ тиң ғәмгә баттыҡ тик —

Кем ситлеген һайлар һандуғас?

Саңҡыр сазы ҡай таж шанына?

Ҡай тәхеткә йәне табына?”

“Таждарға тик ҡолдар табына! —

Һеҙ ине ул тәхет, таж ҡоло.

Ғорурлығы ерҙең, аҡылы —

Һеҙ “ҡол” тип ҡыл төйгән халыҡта³!..

Һыйманы ул һеҙҙең ҡалыпҡа —

Осто-китте ерҙән, ҡырсылып...
Йөрөр булһа елдән ҡыуылып, —

Ҡот ҡундырмаҫ халыҡ был ергә.

Хөр йәшәргә, йәки үлергә! —

Бына илгә яҙған ике юл.

Әнә ята бының өлгөһө —

Буйһоноуҙың һуңғы билгеһе —

Ханға ҡалъя булған ете ил”...

Тажы ҡубып, һынды ете бил...
Көлдө лә ҡарт осто мөнбәрҙән,

Ҡанатланып шундуҡ өлгәргән!

Былбылланып күккә атлыҡты –

Тыйып, ҡыйып ҡара Хаҡлыҡты!

...Тупраҡ булды туҙрап ете таж,

Тәгәрләне ямға ете баш...

Был хикәйәт йәшәй, күрәһең.

Үткәндәрҙән — килер көндәргә

Йөрөп-ята телдән телдәргә...