Ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñòû» ºàëûïòàñóû æ¸íå äàìóûндағы минералды шикізат ресурстарының ролі

ľíèå æ¾çiëiê ò¸æiðèáå áîéûíøà áið åëäi» iøiíäå ýêîíîìèêà-ëûº ðåôîðìàëàð, õàëûº øàðóàøûëû¹ûíû» º½ðûëûìûí ºàéòà º½-ðó, îíû» ½ëòòûº æà¹äàéëàðû, ïðîáëåìàëàðû ìåí ìiíäåòòåðiíå ì¸æ-á¾ð. Ñîíûìåí áiðãå õàëûºàðàëûº å»áåê á¼ëiñó íåãiçiíäå ¸ëåìäiê øàðóàøûëûº áàéëàíûñºà ñ¸òòi æ¸íå òèiìäi åíáåé iøêi ºàéòà º½ðó ïðîöåñi ºàëà¹àí í¸òèæå áåðìåéäi.

Ýêîíîìèêàëûº åãåìåíäiê æ¸íå íàðûººà åíó êåçiíäå ²àçàº-ñòàííû» ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòiíi» íåãiçãi ìiíäåòi õàëûº øàðóàøûëû¹ûíû» º½ðûëûìûí æåòiëäiðó, òåõíîëîãèÿëûº àðòòà ºàë¹àíäû æîþ, æ¸íå ðåñïóáëèêàíû», ðåãèîíäàðäû», ê¸ñiïîðûíäà-ðûíû» âàëþòàëûº ºîðûí ºàëûïòàñòûðó ìàºñàòûìåí õàëûºàðàëûº å»áåê á¼ëiñóiíå ûíòàëàíà ºàòûñó.

²àçàºñòàí ÊÑÐÎ º½ðàìûíäà áîë¹àí êåçiíäåãi ðåñïóáëèêà ÊÑÐÎ ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñ ìèíèñòðëiãi æ¸íå îäàºòûº ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áiðëåñòiêòåði äåëäàëäû¹ûìåí òåê Îäàºòû» ýêñïîðò æ¸íå èìïîðò îïåðàöèÿëàðûíà ºàòûñûï ºàíà îòûðäû. Àë îñûäàí ò¾ñêåí âàëþòà îñû ìåêåìåëåðäå ºàëà áåðäi.

Á¾êië îäàºòûº ýêñïîðòòà ²àçàºñòàííû» ¾ëåñi õðîìèò êåíi áî-éûíøà - 100%, ºîð¹àñûí æ¸íå ôîñôîð - 90%, ìûðûø æ¸íå ôåððî-õðîì - 70%, àñòûº (ºàòòû áèäàé) - 60%, åò êîíñåðâiñi – 25-30% áîëäû. Ðåñïóáëèêàíû» Îäàºòûº ýêñïîðò ºîðûíà ¼íiìií ¼òêiçó ò¼-ìåí áà¹àñûìåí îíû øåòåëäåðãå ñàòó áà¹àñû àðàñûíäà çîð ºàéøû-ëûº áîëäû. Àéòà êåòñåê, áà¹à ºàéøûëû¹û õðîìèò êåíi áîéûíøà 23 åñå, ìûñ – 16 åñå, ôåððîºîðûòïà – 5 åñå áîëäû. Ðåñïóáëèêà øåòêå íåãiçiíåí øèêiçàò òàñûìàëäàäû, àë äàéûí ¼íiìíi» ýêñïîðòòûº ê¼-ëåìi ì¸ç áîëìàäû. Ìûñàëû, äàéûí ¼íiìiíi» ýêñïîðòòûº ì¼ëøåði æàëïû øåòêå øû¹àðûë¹àí ¼íiìíi» - 10%, àë ²àçàºñòàííû» õàëûº øàðóàøûëû¹ûíû» æàëïû ¼íiìiíi» òåê 1,5% ¹àíà òå» áîëäû.

Áà¹à ºàéøûëû¹ûíû» í¸òèæåñiíäå àºøàëàé åñåïòåãåíäå øåò-òåí ¸êåëiíãåí ¼íiìäåðäi» º½íû øåòêå øû¹àð¹àí ¼íiìäåðäi» º½íû-íàí ê¼ï åñå àñûï îòûðäû. Áàñºàøà àéòºàíäà ðåñïóáëèêàíû» ñàòºà-íûíàí ñàòûï àëóû ê¼ï áîëäû.

²àçàºñòàí ¼íiìäåðií ò½òûíóøûëàð áîéûíøà ýêñïîðòòûº º½-ðûëûìû äà òèiìñiç áîëäû. Ýêñïîðòòûº ¼íiìíi» 30% âàëþòàëàðû åðêií àéûðáàñòàëûìäû åëäåðãå øû¹àðûëäû, àë 70% á½ðûí¹û ñî-öèàëèñòiê åëäåðãå æå»iëäiê æà¹äàéäà ò¼ìåí áà¹àìåí æiáåðiëiï îòûð-äû. Ýêñïîðòòûº ¼íiìíi» àéòàðëûºòàé á¼ëiãií øû¹àðàòûí ìåòàëëóð-ãèÿ êåøåíiíi» ê¸ñiïîðûíäàðûí òåê ìåìëåêåòòiê òàïñûðìàíû îðûí-äà¹àí æà¹äàéäà âàëþòà ò¾ñiìiíi» 30%-ຠºàëäûðûï îòûðûëäû. Àë ì½íàé ¼íäiðiñi áîéûíøà ðåñïóáëèêà ºîðûíà âàëþòà æàëïû á¼ëií-áåäi.

Ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ñàÿñàòòû» íåãiçãi ºà¹èäàëàðûí, îíû ìåìëåêåòòiê ðåòòåó ò¸ðòiïòåðií æ¸íå ðåñïóáëèêàíû» íàðûºòûº ºà-òûíàñºà ê¼øó æà¹äàéûíäà ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòòå ½éûì-äàðûíû» ó¸êiëäiê º½ºû¹ûí àíûºòàó ¾øií "Ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòiíi» íåãiçãi ºà¹èäàëàðû òóðàëû" ²Ð Çà»û ºàáûëäàíäû.

²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòi ¸ëåì åëäåðiíi» áiðëåñòiêòåðiìåí ýêîíîìèêàëûº, ñàóäà, âàëþòàëûº, ¹ûëûìè-òåõíèêàëûº, ì¸äåíè æ¸íå áàñºà ºàòûíàñòàðäû ºàìòèäû. Ìåíøiêòi» ò¾ðëåðiíå ò¸óåëñiç ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòêå ºà-òûñàòûí ²àçàºñòàííû» çà»äû ½éûìäàðû æ¸íå àçàìàòòàðû, øåòåë çà»äû ½éûìäàðû æ¸íå àçàìàòòàðû ñàíàëàäû.

Нарықтық қатынастың қалыптасуы жағдайында сыртқы эко-

номикалық байланыстарды реформалау мынадай шараларды іске

àñûðóäû ê¼çäåéäi:

- ¼íäiðiñ æ¸íå ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¼ðiñ ¸ðåêåòií òiêåëåé ò½ðàºòû æ¸íå ½çຠìåðçiìãå áiðiêòiðó, ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº êåøåíií ¼ñiíêiëiê, òåïå-òå»äåñ æ¸íå îðíûº-òû æ½ìûñ iñòåéòií æ¾éåãå ¼çãåðòó;

- ¸ëåì øàðóàøûëû¹ûíà ºàòûñòû àøûº òèïòåñ ýêîíîìèêà ºà-ëûïòàñòûðó;

- ²àçàºñòàííû» ýêñïîðòòûº ì¾ìêiíøiëiãií ¼ñiðå áåðó æ¸íå îðòຠê¸ñiïêåðëiêòi» ¸ð ò¾ðëi ôîðìàëàðûí äàìûòó;

Ìåìëåêåò ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñòàðäû äàìûòó íåãi-çiíäå ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû òåïå-òå»äåñ ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêà-ëûº äàìóûí ºàìòàìàñûç åòó ìàºñàòûìåí ìûíàäàé ¸ðåêåòòåð æàñàé-äû: ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåò iñòåóøiëåðäi òiðêåéäi; ìåìëåêåò-òiê øåãàðà àðºûëû ¼òåòií òîâàðëàð æ¸íå áàñºà ì¾ëiêòåð òóðàëû ìà¹ë½ìäàìà æàñàéäû; ýêñïîðò æ¸íå èìïîðò ðåòòåðií áåëãiëåéäi.

Ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåò ñóáúåêòòåði ìåíøiê ò¾ðëåðiíå ò¸óåëñiç æ½ìûñòàðûíû» ò¾ðëåðií, ê¼ëåìií æ¸íå áà¹ûòòàðûí äåðáåñ àíûºòàéäû. Îëàðäû» ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû æ¸íå øåòåë áàíêòå-ðiíäå åñåï øîò àøó¹à º½ºûëàðû áàð. Ñóáúåêòiëåðäi» ¼çäåðiíi» ¸ðå-êåòòåðiíåí ò¾ñêåí ¼ç ºàðàóëàðûíäà ºàëàäû. Ñîíûìåí îëàð ¼íäiðiñ-òiê ¸ðåêåòòåðií, ½ºñàñ ¸ðåêåòòå ºîëäàíàòûí õàëûºàðàëûº íîðìàëà-ðû æ¸íå åðåæåëåðií ñàºòàé æ½ìûñ iñòåóãå ìiíäåòòi. Ìà»ûçäû áið

æà¹äàé, ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòòåð òàáè¹àò ñàºòàíäûðó òóðà-ëû çà»äàðäû ºàòà» ñàºòàóû, æ½ìûñ æ¸íå içäåóëåð æ¾ðãiçãåíäå ºà-óiïñiçäiêêå êåïiëäåìåëi áîëóû êåðåê.

Íàðûººà ¼òïåëi êåçå»äå ðåñïóáëèêàíû» ò¼ëåì ºàáiëåòñiçäiãií æîþ, õàëûºàðàëûº å»áåê á¼ëiñó æ¾éåñiíäå ²àçàºñòàííû» æà¹äàé-ûí æàºñàðòó æ¸íå ²àçàºñòàí òîâàðëàðûí ñàòó íàðûºòàðûí êå»åéòó ºàæåò. ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû ýêîíîìèêàëûº ñàÿñàòûíû» áið áà-¹ûòû – îë ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòòåðií æàíäàíäûðà ò¾ñó. Îñû¹àí áàéëàíûñòû îòûí, ìåòàëëóðãèÿ æ¸íå õèìèÿ ¼íåðê¸ñiïòåði-íi» ñòðàòåãèÿëûº ¼íiìäåðiíåí áàñºà ýêñïîðòòûº ¼íiìäåðãå ìåìëå-êåòòiê ìîíîïîëèÿëûº ºà¹èäàäàí áàñ òàðòûëäû. Ýêñïîðòòûº òîâàð-ëàð øåòåëäåðäåãi ñàóäà ¾éëåði æ¸íå áàñòû ¸ëåì ñàóäà áèðæàñû àð-ºûëû ñàòûëàòûí áîëàäû.

Ðåñïóáëèêàíû» ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº ¸ðåêåòií æàíäàíäûðó ¾øií ñûðòºû ñàóäà ê¼ëåìiíå øåê ºîþ æîéûëäû, ì½íû» ì¸íi øåê-òåëåòií òîâàðëàðäû» ñàíûí ê¾ðò ºûñºàðòó. Øåêòåëìåãåí òîâàðëàð iøêi íàðûººà á¸ñåêå íåãiçiíäå æ¸íå àóêöèîíäàðäà ñàòûëàäû.

Ñûðòºà ñàòûëàòûí ¼íiìäåðãå ð½ºñàò áåðó ìiíäåòi ñàëààðàëûº ëèöåíçèÿ êîìèòåòiíå áåðiëäi, îë ýêñïîðò æ¸íå èìïîðò ¼çàðà øàðò-

òàð¹à ñàðàïòàó æ¾ðãiçåäi, å» àëäûìåí îëàðäû» ¸ëåì áà¹àñûíà ñ¸é-êåñòiãi æ¸íå ½ñûíûë¹àí òåõíîëîãèÿëàð ìåí òîâàðëàðäû» ñàïàñûíû» äå»ãåéi áîéûíøà àíûºòàëàäû.

Ñûðòºû ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñòû äàìûòó æ¸íå øåòåë èí-âåñòîðëàðû ìåí íåñèå áåðóøiëåðäi òàðòó ¾øií èíâåñòèöèÿëûº æî-áàëàðäû» òiçiìií æåäåë æàñàï îëàðäû òèiñòi òåõíèêà-ýêîíîìèêàëûº ä¸ëåëäåó ºàæåò.

Íåãiçãi ñàóäà ñåðiêòåñòåði ìåí èíâåñòèöèÿíû ¼çàðà ºîð¹àó ¾øií åêi æàºòû êåëiñiìäåðäi äàìûòó æ¸íå ñîíûìåí ºàòàð îñû ñàëà-äà iñêå àñûðûëûï æàòºàí õàëûºàðàëûº êåëiñiìäåðãå ºîñûëó êåðåê.

Øåòåë èíâåñòîðëàðûíû» iñ-¸ðåêåòòåði ò½ðàºòû áîë¹àíû æ¸íå åíãiçiëãåí ¼çãåðiñòåð ºàçiðãi êåçäåãi æ½ìûñ iñòåï æàòºàí èíâåñòîð-ëàðäû» æîáàëàðû àºòàë¹àí¹à øåéií æà¹äàéëàðûí íàøàðëàòïà¹àí îðûíäû.

²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» íàðûººà ¼òói æ¸íå ñûðòºû ýêî-íîìèêàëûº ¸ðåêåòòåðäi ðåôîðìàëàó ¸ëåì øàðóàøûëû¹û áiðëåñòiãi-íå åíó ¾øií ºàæåòòi æà¹äàé æàñàó¹à øàðàëàð æ¾ðãiçóäi òàëàï åòåäi.

Қорытынды

<sup>Табиғатты пайдалану жүйесін реформалау табиғи ресурстарға экономикалық тұрғы­дан баға беру, табиғи рентаны меншік иелерінен өндіріп алу және пайдалану тетігін қалыптастыру жөніндегі қағидатты мәні бар шешімдер осы тұжы­рым­дама аясында қабылдануға тиіс. Рента өндіру мәселесін Қазақстан заңнамасын жетілдіру жолымен де біршама деңгейде шешуге болады. Табиғи рентаға меншік құқығын нақты меншік иесімен байланыс­тыра қарау қоғамның шикізат өнеркәсібі саласында түзілетін абсолюттік және дифференция­лық рентаны иеленуіне мүмкіндік береді.

Біздің Ұлттық орталық сирек металдар рыногының болашағы туралы зерттеулер жүргізді. Талдаулар сирек металдар өндірісінің және олардың қорларының тез өсіп келе жатқанын көрсетеді. Соңғы 10-15 жыл көлемінде сирек металдың негізгі қорының бірнеше есе өскені және әлемде үлкен кен орындарының ашылғаны айқындалды. Тіпті кейбір металдардың 100 жылдық қорлары табылғанына қарамастан, металдар рыногында ауық-ауық тапшылық сезіліп тұрады. Көптеген сирек метал­дар­дың құны бірнеше есе өсіп отыр. Соңғы он жыл шамасында германий, индий, галий, ванадийге деген тапшылықтар байқалды, осыған орай кейбіреуінің құны ондаған есеге дейін өсті. Мысалы, гер­маний металының бір килосының құны 350-ден 2000 АҚШ долларына дейін жет­кен. Сонымен бірге Америка, Жапония се­кілді елдер бұл металдарды ішкі пайда­ла­нуынан бірнеше есе жоғары сатып алуда.

Сирек металдар өндірісі – жаңа техно­логиялардың шикізат қоры. Бұларсыз жаңа өндіріс буындары дамымайды. Өндірісті дамыту бағытымызда бұл сала басым бағыт есебінде қаралуы керек. Айта кететін жәйт, бұрын Қазақстан өндірісінде шығарылған, бірақ соңғы кезде нарықта өз секторын жоғалтып алған металдарға назар аударған жөн. Бұл металдар электроника, аэроға­рыш, мәшине жасау, т.б. салалардың негізін қалайды. Бүгінде ашылып жатқан даму институттарын пайдалана отырып елімізде өндіріс саласын, соның ішінде сирек металдар өндірісін жасауға болар еді. Бұл елімізде дамыған индустриялық металл алу өндірісін кеңейту, құрал-жабдықтарды, тұрмыстық заттар, мәшине жасауға қажет балқымалар алуға мүмкіндік берер еді.

Басты мәселелердің бірі – страте­гиялық сирек металдар өндірісін дамы­тудың мемлекеттік бағдарламасын жасау. Бүгінгі таңда бұл сала металлургия класте­рін дамытудың негізгі бөліктерінің бірі ретін­де қаралып, мемлекет қолдауында болуы керек.

Сирек металдар шикізаты басқа индус­триялық металл өңдейтін кәсіпорындардың рудасының құрамында кездесетін болған­дықтан, олардың қызметіне еріксіз арала­суға мәжбүрміз. Металдарды өңдеу бары­сында кейбір металдарды босқа шығын қылмас үшін экономикалық реттеу тетік­терін пайдалану керек. Пайдалы қазба­ларды кешенді пайдалану ережесін қатаң сақтау мәселелері де қаралуы керек.</sup>

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Минц, А.А. Экономическая оценка естественных ресурсов. М.: Мысль, 1972. - С.64-76.
   
2. 
   Нестеров, П.М., Нестеров, А.П. Экономика природопользования и рынок: Учебник для вузов - М.: Закон и право, ЮНИТИ, 1997. - 413 с.
   
3. 
   О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс). – Алматы: Юрист, 2004. - 288 с.
   
4. 
   Каргажанов, З.К., Баймырзаев, К.М., Калиаскарова, З.К. Платежи за пользование природными ресурсами. – Алматы, 1997. - С. 28-32.
   
5. 
   Каргажанов, З.К., Баймырзаев, К.М. Экономический механизм природопользования. – Алматы: Ғылым, 2000. - 276 с.
   
6. 
   Григорьев, В. Оценка предприятия: теория и практика. – М.: ИНФРА-М, 1997. - 318 с.
   
7. 
   Шестаков, С.С. Совершенствование методов управления в регионе (на примере Иркутской области): Дисс. ... канд. экон. наук. – Иркутск, 1992. - С. 34-48.
   
8. 
   Назарбаев, Н.А. Стратегия ресурсосбережения и переход к рынку. – М.: Машиностроения, 1992. - 351 с.
   
9. 
   Принимаемые меры по охране окружающей среды // Информационный экологический бюллетень. – Алматы, 1999. - 43 с.
   

11 Қаженбаев, С., Махмудов, С. Табиғат қорғау. – Алматы: Ана тiлi, 1992. -112 б.

12 Демина, Т.А. Экология, природопользование, охрана окружающей среды. – М.: Аспект пресс, 1995. - 143 c.

13 Каргажанов, З.К., Тлеуберген, М.А. и др. Рациональная схема освоения природных ресурсов. – Алматы, 1983. - 191 с.

14 Упушев, Е.М. Экология, природопользование, экономика. – Алматы: НИЦ Ғылым, 2002. - 396 с.

15 Мұқаұлы, С., Үпiшев, Е. Табиғат пайдалану экономикасы. – Алматы: ‘’Экономика'', 1999. - 268 б.

16 Мубарак Тлеуберген. Экономическая оценка комплексного использования минерально-сырьевых ресурсов. – Алматы: Қазақ университетi, 2002. - 235 с.

17 Васильев, П.В. Экономика использования и воспроизводства лесных ресурсов. – М.: АН СССР, 1963. - 484 с.

18 Турневич, В.П. Кадастровая оценка лесов – М.: Лесная промышленность, 1977. - С. 77-91.

19 Мубарак Тлеуберген. Экономическая оценка минеральных ресурсов. –Кокшетау, 2004. - 382 с.

20 Мамбетқазиев, Е., Сыбанбаев, Қ. Табиғат қорғау. – Алматы: Қайнар, 1990. - 387 с.

21 Қазақ тiлi терминдерiнiң салалық ғылыми түсiндiрме сөздiгi. Экология және табиғат қорғау. – Алматы: Мектеп, 2002. - 390 б.

22 ''Әдiстемелiк нұсқаулар'' ҚазКСР экология және табиғат пайдалану жөнiндегi мемлекеттiк комитетi. – Алматы, 1991 ж. - 12-19 бб.

23 Олдак, П.Г. Сохранение окружающей среды и развитие экономических исследований. – Новосибирск: Наука, 1980. - 159 с.

24 Степин, В.В. Экономические основы природопользования. – М.: Лесная промышленность, 1982. - 152 с.

25 Струмилин, С.Г. О цене ''даровых благ'' природы // Вопросы экономики, 1967. -№ 8. - С. 16-23.