Ќазаќ ±лттыќ киімініњ рєміздік ќызметтерініњ типологиясы

Алдынѓы зерттеуде біз жалпы рєміздік мєндер туралы, сондай-аќ киім ќызметі арќылы танылатын тєнніњ рєміздік мєні туралы єнгімелей отырып, рєміздік мєндердіњ алуан т‰рлі болып келетіндігін айќындаѓан болатынбыз. Сондыќтан осы алуан т‰рлі болып келетін мєндерді бірізді ретке келтіру ќажеттілігі туындайды, ол ‰шін костюмніњ рєміздік мєн беруші ќызметтерініњ типтеріне жіктеме (классификация) жасау керек. Диссертацияныњ осы тармаѓы аталѓан міндетті шешуге арналып отыр.

Киімніњ рєміздік мєндеріне жіктеме жасау ‰шін бастапќы ±ѓымдар ретінде «киім» жєне «костюм» ±ѓымдарын ала отырып, олардыњ арасындаѓы айырмашылыќќа кµњіл бµлуі ќажет. Кез келген халыќтыњ тілінде осы ±ѓымдарды білдіретін сµздер бар. Мєселен, француз тілінде «киім» сµзі vetement ретінде айтылады. Б±л сµздіњ этимологиясы санскриг тіліндегі vas сµзінен келіп шыѓады, оныњ беретін маѓынасы – «резиденцияда µмір с‰ру, шатырда µмір с‰ру». Vas сµзі vasawa сµзініњ т‰бірі болып табылады, ол мата, матадан тігілген киім деген ±ѓымды білдіреді. Яѓни vas дегеніміз – біздіњ денемізді орап т±ратын матадан тігілген киім. Vas тек ќана адамда бар нєрсе емес, мєселен тасбаќадаѓы vas-оныњ тас сауыты, ±лудаѓы vas-оныњ шыѓанаѓы, жануарда – оныњ ж‰н жамылѓысы. Осындай байланысты неміс тілінен де ањѓаруѓа болады, м±нда киім дегеніміз – Das Gewand, ал Die Wand дегеніміз ќабырѓа. Латын сµзі habitus µзініњ жекеменшік ‰йіне ие болу єдетін білдіреді. Сондыќтан француз тілінде «киім» сµзіне habit (адамды сырт кµзден, нашар ауа райынан саќтайтын ќорѓаныш жамылѓысы) сµзі де сєйкес келеді.

Киім дегеніміз – адамды ќолайсыз ќоршаѓан орта єсерлерінен саќтайтын денедегі жамылѓылардыњ жиынтыѓы. Киім адамды ќолайсыз ауа-райынан, оныњ денеге єсер етуінен ѓана саќтап отырмайды, сондай-аќ з±лым сиќыр к‰штерінен де ќорѓап отырады. Киім сиќырдан ќорѓануды ќамтамасыз етеді, негізінде б±л ќасиет ежелгі адамныњ киіміне ќатысты айтылады. Сондыќтан егер «киім» сµзін т‰рлі мєнде пайдаланатын болсаќ алѓашќы ќауым бірлестігіндегі адамдардыњ µз тєндерін єскери маќсатта бояп алуын, инемен шаншуы арќылы µз тєндеріне салынѓан суреттерді, ортаѓасырлыќ рыцар-лердыњ, батырлардыњ сауыттарын, ќазіргі оќ µтпейтін кеудешелерді (бронежилеттерді), улы газдан ќорѓану ќондырѓыларын, сєнді кµйлекті де киім деп атауѓа болады. Киім ±ѓымына кµйлек (адамныњ денесін тікелей орап т±ратын нєрсе), аяќ киім, бас киім, сондай-аќ ќосымша ретте белдік, кµркем безендіру заттары жєне т.б. да кіреді. Киімніњ негізгі ќызметі – ќорѓаныш (дене т±рѓысында жєне моральдыќ жаѓынан ќорѓану) жєне пайдалы – тєжірибелік ќызмет, µйткені киім барлыќ кезде адамныњ ќандай да бір практикалыќ ќызметімен байланысты болып келеді, белгілі бір ќызмет атќарады, адамныњ ќоршаѓан ортаѓа бейімделуіне кµмектеседі [58, 8 б.].

¤ркениеттіњ ењ ежелгі сатыларында киім адамныњ «жамылѓысы» ѓана болып ќалѓан жоќ, ол адамныњ белгілі бір µмірлік ‰рдістерініњ мєнін білдіре отырып, єдет-ѓ±рып нысаны да бола білді. Ќазаќтардыњ дєст‰рлі мєдениет д‰ниесін зерттеген Н. Шаханованыњ атап µтуінше, «адам – киім» ж‰йесі ќазаќтардыњ дєст‰рлі д‰ниетанымыныњ мањызды ќ±рамдас бµлігі болып табылады. Киім дегеніміз – костюмніњ т±тас бір кешені, сондай-аќ оныњ жекелеген бір элементтері ретінде толыќ ќанды семантикалыќ ќабатќа ие болып келеді. Киім жан-жаќты ємбебап категориялар болып танылатын «жоѓары –тµмен», «ѓ±рыптыќ – д‰ниеж‰зілік», «±рпаќ – ±рпаќсыздыќ», «аталыќ – аналыќ» ретінде ќабылданып отырды. Киімге байланысты т‰сініктер ќазаќ ќоѓамыныњ кейінгі даму кезењдеріндегі «баќ», «береке», «дєулет», «байлыќ» маѓыналарын беретін «ќ±т» сµзімен байланысты к‰рделі идеологиялыќ кешенніњ бір бµлігі болып келген [44, 66 б.]. Басќаша сµзбен жеткізетін болсаќ, киім µз иесін білдіретін зат, тањба ретінде ±сынылады. «Киім» ±ѓымын «костюм» сµзімен мєнін ±ќсастырады, м±ныњ µзі д±рыс емес. Орыс тіліне «костюм », сµзі француздыњ costume сµзінен келіп енген, беретін маѓынасы – «єдет-ѓ±рып». «Костюм» ±ѓымын да, «киім» ±ѓымын да адамѓа, оныњ киіміне ќатысты ќарастыру керек. Алѓашќы кезекте костюм мен киім адам денесін жабу ќ±ралы ќызметін атќарѓанымен, алайда олардыњ кейінгі ќызметтері µзгеше болып келеді. Жоѓарыда атап µткеніміздей, егер киім бірінші кезекте адамды ќолайсыз єсерлерден ќорѓау ќызметін атќаратын болса, ал костюм дегеніміздіњ µзі – «.... адамныњ немесе адамдардыњ ќоѓамдыќ тобыныњ µзіндік бір даралыѓын сипаттайтын киім мен аяќ киім бµлігініњ белгілі бір бейнелік - кµркемдік ж‰йесі» [58, 10 б.]. «Костюм» ±ѓымына киім мен аяќ киім ѓана емес, сондай-аќ адамныњ шашы, бас киімі, ќолѓабы, безендіру заттары мен косметика да енеді. Белгілі бір маѓынада костюмніњ адам денесімен байланысы барынша тыѓыз єрі кењ т‰рде болып келеді.

Костюм адамныњ дене бітімін барынша ќарќынды шамада білдіреді. Сондыќтан костюмді адамныњ белгілі бір бейнесімен, оныњ киім кию мєнімен, µзіне тєн белгілерімен ѓана ќарастыруѓа болады. Сондай-аќ «костюм» ±ѓымыныњ «киім» ±ѓымынан негізгі бір ерекшелігі, оныњ адамныњ психологиялыќ жєне єлеуметтік-мєдени сипаттамасын білдіруінде, басќа сµзбен айтќанда, оныњ дене бітімі бейнесінде болып келеді. «Костюм» сµзініњ этимологиясы да кездейсоќ емес, µйткені костюм барлыќ уаќытта бір нєрсеніњ, яѓни єдет- ѓ±рыптыњ сыртќы кµрінісін танытады.

«Костюм» ±ѓымыныњ мазм±нын осы т±рѓыдан т‰сіну ќазіргі дєуірге лайыќ болып табылады, µйткені 1740 жылы жарыќ кµрген Француз академиясыныњ сµздігінде костюм адамды ерекшелеп т±ратын, оѓан ќоршаѓан ортамен ‰йлесімді ќатынасын ќ±руѓа кµмектесетін, адамдардыњ осы єлеуметтік тобыныњ єдет-ѓ±рпын бейнелейтін белгі ретінде т‰сіндіріледі. Костюм дегеніміз – ењ алдымен белгілі бір дєст‰р, танысу, білісу шарасы, индивидтіњ немесе топтыњ белгілі бір тањбаларыныњ білдірілуі. Сондай-аќ костюм дегеніміз – іс-єрекеттердіњ белгілі бір жиынтыѓы. Modus vivendi, «µмір с‰ру тєсілі» француз тіліне Le mode de vie ретінде аударылады, атап айтќанда осы мєннен келіп «мода» сµзі туындаѓан.

Костюм белгілі бір мєдени-тарихи формацияныњ мањызды белгісі ретінде танылады. «.... егер барлыќ нєрсе жоѓалып, єйел костюмі ѓана ќалѓан болса, онда сол бойынша µткен дєуірлердіњ эстетикалыќ мєдениетін танымал дєрежеге дейінгі ќайта ќалпына келтіруге болар еді» деген т±жырымдаманыњ µзі єділетті т‰рде айтылѓан. Маман костюмніњ ќ±рылысына ќарай адамныњ мінез-ќ±лќы, єдет-ѓ±рпы, ойлау бейне, кейпі мен ж‰ріс-т±рыс єрекеті туралы аќпарат ала алады. Киімді ќоѓам дамуыныњ єлеуметтік, материалдыќ жєне техникалыќ даму аспектілерініњ бейнелік кµрінісі ретінде ќарастыруѓа болады. Алайда, егер киімді ќолданбаса µнердіњ µзге де нысандарымен салыстыратын болсаќ, онда оныњ адам бейнесімен, д‰ниетанымымен, іс-єрекет кµрінісімен тікелей байланыста екендігі айќын болады. Костюм белгілі бір этникалыќ немесе єлеуметтік топтаѓы адамныњ жеке-даралыѓын білдіреді. Сондыќтан костюм µркениеттіњ кез келген мєдени ж‰йесініњ, кез келген тарихи типініњ мањызды бір элементі болып табылады. Є.А. Диваев µзініњ «Этнографическое жизне описание казахов» деген ењбегінде ќазаќтыњ дєст‰рлі костюміне суреттеме береді. «Одежда и украшения киргиз Казалинского уезда» тарауында ќазаќтыњ костюмін былайша суреттейді [59].

1) Ер кісілер жаз бен ќыс мерзімдерінде бір ѓана матадан – (коленкорден) кµйлек киеді, ол кењ єрі тізеге дейін жететін ±зындыќта болады; жењі білекке дейін созылады, жаѓасы ќайырылады, бір ѓана т‰ймемен бекітіледі немесе байланады. Кµйлектіњ т‰сі ‰немі аќ болып келеді. Дамбал да сол матадан тігіліп, сол т‰ске ие болып келеді, µте кењ, біраќ онша ±зын болмайды, ‰стінгі жаѓынан белі баумен байланады. ‡йде де, ж±мыста ж‰ргенде де басын аќ орамалмен байлап алады, жаздыг‰ні жол ж‰ргенде бастарына киізден тігілген ќалпаќ киеді, ал ќыстыг‰ні ќ±лаѓын жауып т±ратын єрі арќасына ќарай т‰сірілетін т±маќ киеді; жоѓары беті ќандай да бір матамен, ауќатты ќырѓыздарда ол барќытпен немесе ш±ѓамен жабылады.

Т±маќ ќойдыњ былѓарысымен ауќатты бай адамдарда т‰лкініњ былѓарысымен тігіледі, кейде ж‰нмен де ќапталады. Бай адамдардыњ ќалпаќтары мен т±маќтары зермен тігіледі. Ќырѓыздар мєсі – кебіс (мас – кебе, чиш – мас, калос – кебе) киеді. Ќыстыг‰ні ішіктіњ сыртынан ‰лкен етік – киіз байпаќ киеді. Кµйлек пен дамбалдыњ сыртынан шалбар мен бешпент киеді, шалбар дамбал сияќты тігілгенімен, басќа матадан болады. Єдетте бешпент пен шалбар бір ѓана маќта матадан, ал бай кісілердікі ж‰н мен теріден тігіледі. Осылардыњ сыртынан шапан деп аталатын хиуа халатын, немесе жадаѓай деп аталатын ќаптама халат, кейде ќапталмаѓан «сарт шапан» деп аталатын халат киеді. Бешпенттіњ к‰міс ілгектері, кµпшілігінде жай т‰ймелер болады. Барлыќ киімдер оњ жаѓына ќарай т‰ймеленеді, сол жаѓына ќарай т‰ймелену к‰нє болып саналады; сол жаѓынан т‰ймеленсе «сен не орыссыњ ба теріс т‰ймелейтін» деп айтады. Шапанныњ сыртынан ќадама безек, саќина жєне т.б. т‰рдегі єшекейленген былѓары немесе барќыттан жасалѓан, кењ белбау, к‰міс жібек белбау (торма белбау) байлайды. Сыртќы киімдері кµбіне ќара т‰сті болып келеді, біраќ шапанныњ т‰стері єр т‰рлі рењде болады; хиуа шапан – ќызыл; сарт шапан – б±ќара шапаны ќара жолаќты аќ т‰сті. Ќыстыг‰ні бешпент пен шапанныњ сыртынан жабаѓыдан тігілген к‰пе киеді, к‰пеніњ пішіні шапан сияќты, тµмен жаѓы жабаѓыдан, ал жоѓары жаѓы ќандай да бір матамен, єдетте шекпен немесе барќытпен жабылады. Ќой терісінен тері шалбар мен т±лыптар жасайды. Мереке к‰ндері жєне к‰нделікті киетін киімдер арасында айырмашылыќ жоќ.

2) Єйелдердіњ киімі. Єйелдер де ерлердіњ киімдері сияќты пішілген кµйлек пен шалбар киеді, біраќ єйелдердіњ кµйлегі тобыѓына дейін жететіндей ±зын болып келеді (єйелдер, ќыздар мен кемпірлердіњ кµйлектері бірдей пішілген к‰йде болады). Кµйлектіњ сыртынан жењі жоќ бешпент – ќамзол киеді. Мерекелік жаѓдайларда жібек шапан – батсайы шапан киіп ж‰реді. Ќыздар бастарына ќызыл орамал тартады, орамалмен бастарын орап, арќа жаѓынан т‰йеді, сµйтіп ±зын б±рымдары арќасында тµмен т‰сіп т±рады. Орамалдыњ жиектері шашаќты болады. Жастар аќ орамал тартады, оны иек астымен байлап ќояды, немесе аќ матадан тігілген жаулыќ (коленкор немесе жібек) киіп ж‰реді, оны алдымен иек астынан бастап, басын айналдыра орап баѓады. Шаштарын б±рымдап µреді.

Ќыздар 8-14 жєне одан да кµп етіп µрсе, ал єйелдер 2-4 б±рым етіп µреді. Б±рымдарына шашбау байлайды, шашбауѓа к‰міс тењгелер бекітіледі. Єйелдер б±рымдарыныњ ±штарын ќосып ќояды, ал ќыздар бос жібереді.

Ќазаќтыњ халыќ костюмі композициясы жаѓынан ќарапайым, атпен ж‰руге ыњѓайлы, µйткені б±рынѓы кезде атсыз µмір с‰ру м‰мкін емес болатын, денесі суыќтан, ыстыќтан аптап желдерден ќорѓауѓа бейімделген болып келеді, былѓарыныњ µњделуіне, тігісіне, ќ±рылымына, т‰рлі єшекейлерді пайдалануына ќарай кµркемдік ерекшелігімен айрыќшаланады [59].

Киім, оныњ геометриясы, формасы к‰рделі философиялыќ идеяларды білдіре алады. Костюм ќоѓам мен мєдениеттіњ дамуындаѓы мањызды µзгерістерді бейнелейді, ол уаќыттыњ неѓ±рлым мєнерлі ќасиеттерін ашыќ кµрсете алады. Алайда, костюмніњ бейнесі мен формаларын аныќтайтын ењ мањызды фактор адам денесініњ пішіні, ќимыл пішіндері болып табылады. Адамныњ дене пішіні костюмніњ формасыныњ сипаты, элементтерініњ орналасуы, т‰стері мен бµлшектерініњ ќандай болуы керектігін білдіреді. Мєселен, ХІV-ХV ѓасырлардаѓы итальяндыќ ќайта µрлеу дєуіріндегі адам пішінініњ табиѓи к‰йіне еркін созылып т±рѓан киім т‰рлері, жењдерініњ ж±мсаќ болуы, белініњ тартылмай бос т±руы сєйкес келеді. ХVІ ѓасырдаѓы испандыќ ќайта µрлеу дєуірі б±ѓан кереѓар ќайшы келеді, б±л кездегі киімдер (панцерь) формасында болды, б‰рмелі болып келді.

Костюм типініњ ќандай да бір тарихи типі адам типіне немесе бейнесі – не, дене бітіміне байланысты болып келеді. Типті костюм атауыныњ µзі белгілі бір мєдени-тарихи белгілерді мењзеп т±рады. Мєселен, француз революция-сы дєуіріндегі єйел костюмі, бидермейер дєуіріндегі костюм, іскер ортадаѓы джентельменніњ костюмі µз кезењіндегі белгілерден хабар беріп т±р.

Костюм мен киім арасындаѓы µзгешеліктерді осылай аша отырып, енді олардыњ ќызметін белгілерін сипаттауѓа кµшейік. Киімніњ негізгі ќызметі-ќорѓау (денесін ќорѓау мен рєміздік мањызда ќорѓау) жєне пайдалану. Киім барлыќ кезде адамныњ тєжірибелік ќызметімен байланысты болып келеді, ол белгілі бір маќсатта пайдаланылады, ќоршаѓан д‰ниеге бейімделуіне кµмек береді. Ќазаќтыњ халыќ костюмі композициясы жаѓынан ќарапайым, атпен ж‰руге ыњѓайлы, денені суыќтан, ыстыќтан, аптап желден ќорѓауѓа лайыќталѓан. Киімніњ кез келген нєрсесі – пайдаланылатын, бір немесе бірнеше ќызметті орындайтын зат. Єрине, киім эстетикалыќ ќызмет те атќарады, ењ алдымен адамныњ шырайын келтіреді. Кез келген зат сияќты киім де с±лулыќ пен пайданыњ ажырамас байланысына негізделеді.

Костюмге келетін болсаќ, ол да киім сияќты ќорѓау мен пайдалану ќызметін атќарады. Заттыќ т±рѓыдан алѓанда, наќты бір костюм т‰рі мен ќандай да бір киім т‰рі бір-біріне сєйкес келуі м‰мкін. Костюм мен киімніњ арасындаѓы айырмашылыќ олардыњ ќызметтік мањыздарына байланысты болып келеді. Егер алѓашќы кезекте пайдалану ќызметін алдынѓы жоспарѓа ќояр болсаќ, онда єњгіме киім туралы болмаќ. Егер алдыњѓы жоспарѓа рєміздіњ мєнін ќояр болсаќ, ал пайдалану мєні кейінге шегерілсе, онда біздіњ алдымызда киім емес, костюм т±рѓан болѓаны. Шындыѓында, костюмніњ мањызды ќызметі тањбалыќ ќызмет. ¤йткені костюм ќоршаѓан ортаѓа адам туралы, оныњ єлеуметтік мєртебесі, саяси кµзќарасы, діни кµзќарасы, эстетикалыќ талѓамы туралы мањызды аќпарат береді. Сондыќтан костюм ќызметін суреттеу кезінде оныњ осындай ±зын тізіміне мєн береді. Арнаулы єдебиетте [60] єдетте киімніњ бірќатар келесі ќызметтері кµрсетіледі:

1) Сиќыр ќызметі (магиялыќ), ол костюмніњ мистикалыќ ѓ±рыптары. Ѓ±рыптыќ маќсаты мен формалары арасында символдыќ сєйкестік ќана емес, сондай-аќ сиќыр рµлін атќаратын костюм элементтері де болады.

2) Жас ерекшелік ќызметі, м±нда костюм адамныњ жасын білдіріп отырады немесе жас ерекшелігін сырт кµзге білдірмей жасыру ќызметін атќарады. Дєст‰рлі ќоѓамдарда костюм ењ алдымен ќанша жаста екендігін, айќын аныќтап отырѓан, ал оныњ ќандай да бір элементі, мєселен, ќазаќ ќыздарыныњ бас киімініњ т‰сі, єйелдердіњ дєст‰рлі костюмініњ т‰сі осы маќсатта арнайы бір тањба ќызметін атќарып отырады. Ќыздардыњ киімі кµбіне ќызыл т‰сті болып келеді, м±ныњ µзі ќазаќ маќалында «Ќыздыњ кµзі ќызылда» деген мазм±нда кµрініс тапќан.

3) Єлеуметтік-жыныстыќ ќызметі, кез келген дєст‰рлі костюм адамныњ жынысына ѓана емес, сондай-аќ оныњ отбасы жаѓдайын да білдіріп отырады. Мєселен єйелдер костюміне ќарай, т±рмысќа шыќќандыѓын немесе шыќпаѓандыѓын, ќ±да т‰сіп айттырылѓандыѓын немесе жесір екендігін айыруѓа болады. Дєст‰рлі ќоѓамда µзініњ єлеуметтік-жыныстыќ мєртебесіне сєйкес емес киімді кию єрекетіне ќатањ тосќауыл ќойылып отырады. Мєселен, басќа халыќтар сияќты ќазаќ єйелдерініњ де бас киімдері басты ќорѓау ќызметінен басќа, отбасы жаѓдайын кµрсетіп келген. Єлеуметтік жаѓдайындаѓы µзгерістер шашын т‰зетудегі µзгеріспен, бас киімі жєне єшекейлерімен белгіленеді. Ќыздардыњ бас киімі «бµрік» т±рмысќа шыќќанда киетін «сєукеле» атты к‰містен, маржанмен бай єшекеленген конус тєрізді биік ќалпаќпен алмастырылады. Сондыќтан ќазіргі ќазаќ костюмі, оныњ дамудаѓы µрлеуі осы дєуірлерге, стильге, киімніњ аймаќтыќ ерекшеліктеріне негізделуі.

4) Ќауымдыќ костюм – адамныњ белгілі бір ќауымѓа немесе єлеуметтік топќа, белгілі бір єлеуметтік ортаѓа ќатысты екендігін білдіреді. Жалпы т±рѓыда алѓанда б±л функция адамды оныњ єлеуметтік мєртебесімен байланыстырады. Ќазаќстан Республикасы ¦лттыќ мемлекеттік м±ражайындаѓы Батыс Ќазаќстан мен б±рынѓы Аќтµбе губерниясы бойынша жинаќталѓан коллекцияларда єйелдердіњ мерекелік киімі мен біршама ер адамдардыњ ќымбат барќыт матадан, жібектен тігілген, алтын жіптемен барынша зерленген мерекелік киімдері кµрсетілген. Бас киімдер µрнектелген нышандармен, ќымбат тастармен, ‰кініњ ќауырсынымен єшекейленген. Б±л киімдер ќазаќ феодал-рулыќ аќс‰йектері – хандардыњ, с±лтандардыњ, билер мен байлардыњ киімі. Жай халыќ, кµпшілік кедейлер ж‰ннен тігілген шекпенді, мал терісі мен былѓарысынан тігілген киімдерді ќанаѓат т±тты. Бµкей ордасыныњ ханы Жєњгірдіњ єйелі Фатима ханшаныњ костюмі киім мєртебесін аныќтап кµрсетеді. Костюм к‰міс паршадан тігілген ±зын кењ кµйлектен жєне жењі келте, белі б‰ріліп тоќ ќызыл барќыттан тігілген, алтын жіптермен єшекейленген бешпенттен ќ±ралады (Ќосымша А 2). Мерзімі ХІХ ѓасырдыњ 40 жылдары деп белгіленген [61, 161 б.]. Ќазіргі мєдениетте костюмніњ б±л ќызметі жоѓалып кетпегенімен, ќауымдыќ ќоѓамдаѓыдай ќатањ саќтала бермейді деп айтуѓа болады. Г. Зиммель киімніњ осы ќызметіне ќарай сєн кереметін байланыстырады. Сєн кереметі арќылы ќазіргі мєдени ‰рдістегі мєдени ќ±ндылыќтарды ќарастырады Сєн кереметі (феномені) ќоѓамда ќауымдыќ, таптыќ, топтыќ ерекшеліктер к‰ші болѓан кезде пайда болады. Сондай-аќ ќоѓамдаѓы тµмен тап µкілдерініњ неѓ±рлым жоѓары дєрежеге ие болуына немесе керісінше жаѓдай орын алуына м‰мкіндік береді. Адам костюм арќылы µзініњ єлеуметтік мєртебесін арттырѓысы келгенде, µзін едєуір жоѓары єлеуметтік тап µкілі ретінде кµрсеткісі келгенде пайда болады [62].

5) Кєсіби – костюм адамныњ ќызмет дєрежесін, белгілі бір кєсіби ортаѓа ќатынастылыѓын кµрсете алады. Єсіресе костюмніњ б±л ќызметі орта ѓасырларда ерекше к‰шті болды. Б±л дєуірде белгілі бір кєсіп µкілдері (дєрігерлер, адвокаттар, университет профессорлары), ќолµнер цехтарыныњ м‰шелері тігісі мен т‰сі ерекше болып келген µзгеше киімдер киді. Ќазіргі ќоѓамда костюмніњ б±л ќызметі бірыњѓай ж±мыс формасында ѓана саќталѓан. «Іскерлік стильді» де ќажет жаѓдайда костюмніњ кєсіби белгісіне жатќызуѓа болады.

6) Аймаќтыќ-киім адамныњ аймаќтыќ киім кию дєст‰рін, аймаќтыќ ауа райы климатына жєне жергілікті т±рѓындардыњ ±лттыќ дєст‰рлеріне байланыстылыѓын кµрсете алады. ХІХ ѓасырдыњ соњында ХХ ѓасырдыњ басында єйелдердіњ ќамзолдарындаѓы єшекейлерде жергілікті ерекшеліктер кµрініп т±рды. Оњт‰стік Ќазаќстанда жаѓа мен бел т±сын к‰міс тењгелермен зерледі, к‰міс тењгелер ірі моншаќтардан ќ±ралѓан шынжырларѓа ілініп т±рды. Кейде беліне ірі дµњгелек к‰міс ќапсырмалар (тана) мен оќа тікті, ал жоѓарыдан ±саќ тењгелермен (шытыр) єшекейледі. Жетісуда камзолды жай жєне шашаќты жиектермен єшекейледі, камзолдыњ шеттері мен бел т±сы осылайша жиектелді. М±ндай ќамзол єшекейлері Шыѓыс жєне Орталыќ Ќазаќстанда кењ таралды. Солт‰стікте б‰кіл ќамзолды к‰міс тењгелермен зерледі, тењгелер камзолдыњ алдыњѓы т±сы мен белінде, етек жиектерінде жоѓарыдан тµмен ќарай, арќа жаѓында екі-‰ш ќатардан орналастырылды [63, 73 б.].

7) Діни ќызметі, дєст‰рлі ќоѓамда костюм адамныњ белгілі бір діни конфессияѓа ќатыстылыѓын білдіріп ќана ќоймай, сондай-аќ оныњ тиісті клерикальдыќ немесе басќа да баѓыныштылыќ жаѓдайын да кµрсетеді. Ислам діні ќызметшілері ишандардыњ киімі аќ т‰сті болып келеді. «Ишандар ±зын аќ кµйлек т‰ймеленбеген бешпент пен сарт шапан киеді» деп атап µтеді этногроф Є.А. Диваев [59]. Бірге т‰ркі халыќтарыныњ шамандары зікір салѓанда ќылыш, айбалта, жаќ пен оќты ќолданды, кейбір жаѓдайда олар шаманныњ негізгі атрибуты – дањѓараны ауыстыратын. Шаманѓа б±л ќарулар єскери ќарулар сияќты з±лым рухтармен айќасатын ќ±рал болды [64, 117,122, 99 бб.]. Ќазаќ баќсылары да баќсылыќ зікір салѓанда жауынгерлік ќару т‰рллерін ќолданды [65, 116 б.].

Шамандыќ-баќсылыќ ѓ±рыпта ер ќаруы мен ер киімі де пайдаланылды. Т‰ркі халыќтарында з±лым к‰штердіњ зиянынан ќорѓайтын шаманныњ арнаулы киімі ретінде кµбе, ќ±яќ сауыттар аталады, киімдеріне металл шарайна таќталар бекітілген, ќазаќ баќсыларыныњ сарындарында да рєміздік маѓынада баќсыныњ ќорѓаныс жараѓы болѓан кіреуке сауыттар айтылады [61, 80, 113, 268, 271 бб.].

8) Эстетикалыќ – ќызметі, костюм адамныњ жеке дара эстетикалыќ талѓамын, сондай-аќ сол дєуірге тєн с±лулыќ туралы т‰сінікті білдіреді. Костюмнен белгілі бір ќоѓамныњ эстетикалыќ м±раттары (идеал) танылады.

Бір атап µтетін жаѓдай, эстетикалыќтан басќа барлыќ ќызмет т‰рлері танымдыќ, пайдалану жєне рєміздік мєн беру рµлдерін ойнай алады. Шындыѓында солай, мєселен, сиќыр (магия) рєміздік, танымдыќ мєнге ие, м±ныњ µзі ежелгі ќоѓамда сиќыр практикалыќ ќызмет ж‰йесінде мањызды орын алѓандыѓымен байланысты. Сондыќтан киімніњ ќорѓау жєне пайдалану ќызметтерін ќоса алѓандаѓы, жоѓарыда келтірілгендердіњ барлыѓы рєміздік ќызметтер деп аталуы м‰мкін.

Костюмніњ рєміздік ќызметтерініњ ж‰ктемесі басќаша негізде ќ±ралуы да м‰мкін. Айырмашылыќ кµрсеткіші ретінде адамныњ практикалыќ ќызметініњ ерекшелігін емес, рєміздік – сапалыќ µзіндік ќасиетін ќабылдауѓа болады. Рєміздіњ єрбір типі мєдениетте ќайсыбір бейнеде келе отырып, µз шамасына ќарай ерекше ќызмет атќара алады. Осы т±рѓыдан алѓанда, костюм немесе басќа бір мєдениет феномені ќайсыбір рєміздік ќызмет тасымалдаушысы болып табылады ма деген мєселе кейінге шегеріледі.

Рєміздіњ неѓ±рлым ашыќ теориясын А.Ф. Лосевтіњ ж±мыстарынан табуѓа болады [32; 35]. М±нда осы зерттеу шењберінде негіз етіп алуѓа болатын рєміздердіњ жіктемесі баяндалѓан. А.Ф. Лосев кµрсеткен єрбір рєміздіњ типі ќандай да бір айќын єрі толыќ белгілі конструкция арќылы белгісіз заттарды кµрсетуге алып келетін негізгі ерекшелікті саќтап отырады. Біраќ символдыњ осы бір негізгі ерекшелігі символ ќызмет атќаратын салаѓа ќарай µзгешелікке ие болады. Таным немесе практикалыќ ќызметтіњ белгілі бір саласындаѓы рємізді ќарастыра отырып, «рєміздіњ т‰рлі салаларда ќызмет атќаруы жаѓдайындаѓы пайда болатын маѓыналыќ реттілікті» зерттеуге болады [21, 186 б.].

А.Ф. Лосев рєміздердіњ ѓылыми, философиялыќ, кµркем, мифологиялыќ, діни, идеологиялыќ жєне техникалыќ деп бµледі [21, 186, 197 бб.]. Негізінде, алѓашќы екі т‰рлі осы зерттеуге µз табиѓаты жаѓынан сєйкес келмеуіне орай ќарастырмаса да болады. Кµркемдік рємізге келер болсаќ, оѓан сєйкес келетін костюм ќызметі эстетикалыќ ќызмет ретінде ќысќаша атап µтілді. Осы функцияныњ µзі басќаларына ќатынасы бойынша кµлденењ т±рѓандай кµрінеді; µйткені м±нда костюмніњ сиќырлы (магиялыќ) жєње жас ерекшелік жєне таѓы басќалай ќызметтері орын алѓан. Ќалѓан басќа барлыќ ќызмет т‰рлерінде эстетикалыќ ќызметтіњ болуы немесе болмау мєселесі ѓажайып эталоны ретінде ќабылданатын жалпы ж±ртќа танылѓан модельдіњ, наќты бір костюмніњ сєйкес келу шамасы арќылы аныќталады.

Осындай тарихи µрлеуді ескере отырып, костюмніњ жоѓарыда аталѓан ќызметтері сиќыр ќызметіне ќатысы жаѓынан жанама орынды иеленеді. Осы ќызметтердіњ барлыѓы адамзат тарихыныњ сиќыр жєне мифологиялыќ сатылары µткен дєуірде ќалѓан сєттен бастап пайда болады. Костюмніњ пайдалану жєне рєміздік ќызметтері єлеуметтік ќызметтерге толыќ баѓынады.

Алайда, т‰пкі есебінде костюмніњ алуан т‰рлі ќызметтері дене бітімініњ рєміздік кµрінісіне келіп соѓады. Б±л т±жырымды жалпыѓа танымал болып келетін дерек арќылы негіздеуге болады, яѓни адамныњ костюмге деген ќатынасы оныњ µз тєніне деген ќатынасымен бірдей болып келеді.

«Адамзат тєнінде ѓасырлар бойында µзгере т‰сетін к‰рделі єрі ќарама- ќайшы мєдени-єлеуметтік мазм±н жинаќталѓан». Оны ±ѓыну ‰шін адамныњ µз денесі мен єшекей, безендіру заттары туралы т‰сінігіне єсер ететін єлеуметтік-мєдени, экономикалыќ жєне саяси ќ±рамдас µрімдерін шешу ќажет болады.

Ќоѓамныњ єлеуметтік ќ±рылымы неѓ±рлым к‰рделі бола т‰скен сайын, индивидті стратификаттау тєсілдері де соѓ±рлым алуан т‰рлілігімен ерекшелене т‰седі. Ќоѓамда µзініњ єлеуметтік (ќауымдыќ) ќызметі бойынша ќарастырылып жатќан тайпалыќ, таптыќ, ќауымдыќ мєніне ие костюм µзініњ т±тынушы (немесе киюші) адам жµнінде екі жаќты аќпарат бере алмайды. Костюмніњ рємізі индивидтіњ єлеуметтік мєртебесімен тыѓыз байланысты. Алайда, ќоѓамныњ єлеуметтік ќ±рылымы бір жаќты емес, неѓ±рлым к‰рделі бола т‰скен сайын индивид денесін костюмніњ рєміздік мєні арќылы белгілеу проблемалыќ мєселеге айналады. Костюм жєй ѓана белгі емес, б‰тін бір белгілер ж‰йесін ќ±рай бастайды, ќандай да бір єлеуметтік мањызды фактініњ кµрсеткіші ѓана емес, сондай-аќ оныњ мєнін білдіруші бола т‰седі. Киім сєн (мода) сияќты мєдени феномен шењберінде белсенді т‰рде пайдаланылып, рєміздік тіл мєніне айналып келеді.

А.Ф. Лосев баяндаѓан рєміздік діни типі де жоѓарыда келтірілген костюм ќызметі туралы жіктемеде де µз сєйкестігін табады. А.Ф. Лосев идеологиялыќ рєміздерді кењ т±рѓыдан т‰сіне отырып, оларѓа теориялыќ маѓынаѓа ѓана емес, сондай-аќ практикалыќ – ыќпал ету маѓынасына ие барлыќ рєміздер жатады деп есептейді. Идеологияны осы т±рѓыдаѓы кењ т‰сініктемесімен келісімге келмей, кез келген идеологияныњ міндетті репрессиялыќ сипаты туралы т‰сінікке с‰йене отырып, идеологиялыќ рємізді ерекше тип ретінде тануѓа болады. Сондай-аќ А.Ф. Лосевтіњ жіктемесіндегі техникалыќ рємізде киім нышанына ќатысты болып келеді, алайда б±л ќатынасты мањыздылар ќатарына ќосудыњ ќажеті жоќ. А.Ф. Лосев келтірген техникалыќ рєміз ‰лгілері белгілі бір іс-єрекет жєне ым-ќимылдармен шектеледі (дирижердіњ немесе полиция ќызметкерініњ таяќшасын сілтеуі жєне т.б.).

Алайда, м±ндай ќызметтерді ым-ќимылдар ѓана емес, сондай-аќ костюм элементтері де (єсіресе, киім формасы) атќара алатындыѓын кµзге елестетуге болады.

М±ндай жиынтыќ тізімге киім ќызметі арќылы кµрініс табатын рєміздерден бірнеше типін ќосуѓа болады. Мєселен, сиќыр жєне мифологиялыќ рєміздерді ќалѓан басќа рєміздерге ќарсы ќою киім сиќырыныњ жан-жаќты ќызмет т‰ріне кµшудіњ кері ыќпалы болмайды дегенді білдірмейді. Тарихта ілгерілеу (прогрессивтік) ќозѓалыстары ѓана емес, сондай-аќ кері кету (регрессивтік) ќозѓалыстар да болуы м‰мкін. Сондыќтан рєміздіњ жан-жаќты кµп ќызметінен магиялыќ жєне мифологиялыќ синкретизмге ќарай кері ќозѓалу туралы єњгімелеуге де болады. М±ндай кері ќарай (регрессивтік) ќозѓалысты мистицизм деп атау ќабылданѓан, ал мєдениет тарихында жиі кездесетін, оѓан сєйкес келетін рєміздер мистикалыќ рєміздер деп аталады.

Мистикалыќ рєміздіњ табиѓаты туралы т‰сінік алу ‰шін Э. Андерхилл сияќты осы мєселе бойынша білгір авторѓа ж‰гінуге болады [71, 60 б.].

Оныњ пікірінше, мистиканыњ регрессивтік ќозѓалыстарында кателер негізіндегі ќимылдар, сананыњ ќайсыбір мистикалыќ ерекше тєжірибесін суреттейтін шебер орындалѓан рєміздік схемалар ‰лкен рµл атќарады.

«Осы бір ерекше мистикалыќ схемалар, адамныњ ішкі жан д‰ниесініњ символдыќ жєне кµркем суреттемелері, оныњ ќ±дайѓа деген киелі ќатынасы шексіз єрі алуан т‰рлі болып келеді, µйткені олардыњ єрќайсысынан біздер адамныњ рухани єлемніњ бейнесін кµре аламыз. Олардыњ барлыѓын суреттеу ‰шін б‰кіл мистикалыќ єдебиетке, сондай-аќ мистикалыќ емес бірќатар єдебиетке талдау жасау ќажет болар еді, яѓни м±ныњ µзі ішкі жанд‰ниеге ќатысты айтылѓан немесе жазылѓандарды ќысќаша баяндап шыѓу дегенді білдіреді» [71, 61 б.]. Осы алуан т‰рліліктіњ барлыѓын мистикалыќ тєжірибеніњ шынайылыќ жаѓдайда адам санасына єсер етуіндегі ‰ш т‰рлі тєсілге жатќызуѓа болады. Мистикалыќ рєміздер де осы ‰ш тєсілге орай бµлінеді. Ішкі тєжірибеніњ кез келген суреттемесі рєміздік басќаша т±рѓыдан баяндалу жєне жанама ќалыпты болуы тиіс. Э. Андерхилл ±сынѓан рєміздіњ ‰ш ‰лкен тобы мыналар; саяхат, с‰йіспеншілік жєне басќа нєрсеге айналу рєміздері. Жоѓары шындыќ µмірге талпынушы мистик µз ізденісін бір-біріне ±ќсамайтын, біраќ µзара байланысты екі тєсілмен негіздейді. Біріншіден, б±л ізденіс ќиял єлемінен шынайы µмірге саяхат жасау; кµрінетін єлемнен кµзге кµрінбейтін ж±мбаќ єлемге сапарѓа шыѓу ретінде болады. Екіншіден, адамныњ ішкі жан-д‰ниесі µзгере т‰суі, басќа бейнеге ие болады немесе ќайта туылады, осы ‰рдіс барысында мистиктіњ т±лѓасыныњ µзі кері ќалпына келместей µзгереді.

Алайда, мистикалыќ тєжірибеніњ µзі сыртќы ізденіс немесе ішкі µзгеріс ретінде ќарастырыла ма? Оныњ пєні мен маќсаты сол к‰йінде ќала береді. ‡шінші, немесе бейне, кейіптіњ аралыќ тобы мистикалыќ сезім – с‰йіспеншілік (мaхаббат) ќуанышы мистикалыќ µмірдіњ жоѓары факторы болып табылатын адамдардыњ тєжірибесін білдіру ‰шін ќажет.

Осы зерттеу шењберінде костюм семантикасына орай мистикалыќ рєміздердіњ барлыќ ‰ш типін бейнелеп кµрсетудіњ м‰мкіндігі жоќ. Киімніњ мистикалыќ символизмі туралы пікірдіњ µзі біршама т‰сініксіздеу кµрінуі м‰мкін, сондыќтан сенімді т‰рде келтірілген мысалдыњ µзі м±нда проблемалыќ жаѓдай бар екендігін кµрсете алады. М±ндай рєміздік мєн икемді єрі жан-жаќты т‰сінікті тілдіњ жасалуына ыќпал етеді, б±л тіл танымдыќ маќсатынан айырыла отырып, кез келген адаммен кез келген мєселені талќылауѓа м‰мкіндік береді. Рабленіњ «Гаргантюа жєне Пантагрюэль» романында костюмніњ осы бір мистикалыќ- символдыќ тілі жаќсы кµрсетілген. М±нда єњгіме Панургтыњ аѓылшын ѓалымы Таумастпен пікірсайысы туралы болып отыр. Пікірсайыс ым- ќимыл жєне т‰рлі заттар арќылы (апельсин, таќтайлар жєне т.б.) ж‰ргізіледі. «Сіздіњ мынаны білгеніњіз жµн, Панургтыњ ±зын гульфигініњ ±шында ќызыл, аќ, жасыл жєне кµк жібек бума єшекейлене кµрініп т±рды, ал гульфиктіњ µзіне ол ‰лкендеу апельсинді ќойды» [72]. Гульфик Рабле дєуіріндегі костюмніњ мањызды бір ќосымша бµлігі, ол кµптеген символдыќ мєндерге ие болары сµзсіз. Алайда, алхимия тілінде (Э. Андерхилл алхимия символизмніњ басќа бір нєрсеге айналу басќа бейнеге ие болудыњ айќын ‰лгісі ретінде санайды) «гульфик» деп «... дистильдеу реторты «зибактыњ» цилиндрлік реципиенті». Аталѓан т‰стер табиѓат пен аспанныњ ‰ш патшалыѓына ќатысты болып келеді, ал апельсин – к‰ш символы жєне Урания Афродитасыныњ «ктейсі» [73]. Aрине, Панург ойдан шыѓарылѓан персонаж деуге болады, оѓан Рабле µзі ќалаѓан киімді кигізе алады.

Біраќ, солай бола т±рѓанымен, гульфик-костюмніњ наќты бір элементі, ал Рабле осы элементтіњ алхимия тілінде де белгілі бір маѓынаѓа ие бола алатындыѓын кµрсетіп отыр.

Осы мысал басќа кµптеген мысалдар сияќты костюм символикасы арќылы белгілі бір белгініњ жасырын т±рѓандыѓы туралы ортаќ пікірге єкеледі. Костюмніњ тілі кєдімгі санаѓа мањызды болып келетін аќпаратты беру жєне кодтаудыњ неѓ±рлым мањызды тєсілдерініњ бірі болып табылады. Костюмніњ б‰тіндей µзі немесе оныњ єрбір элементі µте мањызды маѓыналыќ ж‰кке ие бола алады. Костюмніњ рєміздік тілі кєдімгі тілді пайдаланѓанѓа дейін костюм иесініњ єлеуметтік мєртебесі туралы, оныњ талѓамдары мен ќалауы туралы, тіпті оныњ алхимия µнері корольдігіне ќабылдану дєрежесі туралы да хабар бере алады. Б±л хабарламалар Рабленіњ Панургімен болѓан жаѓдайындай болуы м‰мкін. Оныњ сыйымды болатындыѓы соншалыќ, тіпті ќарым-ќатынастыњ басќа ќалѓан тєсілдері ќажет болмай ќалады. Костюмніњ тілі адамзат мєдениетіндегі пайдаланылатын ежелгі єрі к‰рделі тањбалыќ, ж‰йе болып табылады. Костюмніњ тіл ретінде ќалыптасу тарихы бірнеше кезењдерден ќ±ралады. Б±л кезењдерде жоѓарыда аталѓан оныњ пайдалану жєне рєміздіксияќты барлыќ ќызметтері жинаќталды. Б±л тіл жоѓалып, соњынан ќайта туылып отырды, дєуірден дєуірге, бір елден келесі елге беріліп келеді. Ќазіргі кезде костюм рємізініњ кµлемді сµздігі пайда болды. Костюмніњ рєміздік мєнініњ жалпы µзгеру ‰рдісі белгілі бір т‰зу сызыќ пен бір жаќтылыќтан к‰рделілікке, нєзіктікке жєне ќ±пиялылыќќа ќарай ќозѓалуы арќылы кµрінеді. Костюм т‰рлі дєрежедегі аќпарат беру ж‰йесін танытады, б±л ж‰йеніњ т‰рлі маѓыналыќ дењгейлері де бар – костюмніњ кез келген бір бµлшегі оныњ б‰кіл бір ж‰йесін бейнелейді. Мєселен, белгілі бір пішіндегі т‰йме немесе жаѓа µзіне тиісті ќызметті атќарып ќана ќоймай, сондай-аќ белгілі бір символдыќ ж‰кке ие болуы м‰мкін.

Киім т‰сініњ рємізі туралы да осыны айтуѓа болады. Дєст‰рлі ќоѓамда костюм т‰сін абайлап, ойластыра тањдап алу ќажет болатын. Б±л символиканы оќып тану µте оњай болатын, біраќ соныњ µзінде дамыѓан ассоциативтік ойды, кµркем талѓамды талап ететін «Ќоѓамда т‰с символикасыныњ рµлі ойлаудаѓы мифологизмніњ ‰лесіне сєйкес келеді: Рационализм ‰лесініњ ±лѓаю шамасына ќарай рєміздік мєнініњ де рµлі кеми т‰седі. Біздіњ дєуірімізде т‰сті символика геральдикада, µндірістік нысандар мен кµліктіњ дабыл ќаѓу белгілеріне ќызметтік бояу беруде µз орындарын саќтап келеді. Неѓ±рлым ќиын жаѓдайларда (мєселен, µнерде) т‰спен ќарым-ќатынас жасау сµзбен ќарым-ќатынас жасау сияќты еркіндікке жол береді» [74]. Ќазіргі кезде киім т‰сініњ рєміздік мєні азая т‰суде. ¤йткені дєст‰рлі ќоѓамда т‰ске ќол жеткізу ќиын болды, бояушы материалдардыњ баѓасы ќымбат еді. Сонымен ќатар ќазіргі ќоѓамда µмірдіњ ќарќындап дамуы соншалыќ, тіпті т‰стіњ µзі ќабылданбайды, сана тек ќана жалпы геометриялыќ сызбасын ѓана тіркеп ‰лгереді. Сондыќтан ќазіргі костюмге ќарап отырып, оныњ т‰сіне ѓана емес, сондай-аќ с±лбасына (силуэтіне), пішілу µнері мен пластикалыќ ишараттарына да мєн беріледі.

Осы зерттеу тарауыныњ негізгі нєтижесі киімніњ рєміздік функцияларына жіктеме жасаудан ѓана кµрінбейді. Сондай-аќ киімніњ рєміздік жан-жаќты ќызметіне де назар аударылады. Киімніњ мєдениетте бірнеше ќызметті бірге атќаруы оныњ кєсіби, эстетикалыќ ретте ќарастырылуына м‰мкіндік береді. Алайда киімніњ пайдаланудаѓы ќызметі де белгілі бір рєміздік мєнге ие болып келеді. Негізінде наќ осы ќасиеті отандыќ єдебиетте орын алѓан костюм мен киім арасындаѓы айырмашылыќты негіздейді. Заттыќ т±рѓыдан алѓанда, костюм мен киім сєйкес келуі м‰мкін, біраќ пайдалану ќызметі алдыњѓы орынѓа шыѓарылса, онда єњгіме киім туралы болып отырѓаны, ал егер рємізге кµњіл аударылатын болса, онда єњгіме костюм туралы болѓаны.