Єлеуметтік топтардыњ психологиясы. ¦жымнан тыс мінез-ќылыќ. №1 тапсырма

Тµмендегі с±раќтарѓа жауап дайындањыз:

1. 
   Сыртќы т‰ріне ќарап адамныњ ќандай мамандыќ иесі екендігін ќалай аныќтауѓа болады?
   
2. 
   ¤зіњіздіњ µмір тєжірибењізге с‰йене отырып, ќоѓамѓа жат ќылыќты адамдарды тану белгілеріњізді сипаттањыз.
   
3. 
   Ішкі істер органдарыныњ ќызметкері азаматтарды кµріп ќабылдаудыњ барысында ќандай ќателіктер жіберуі м‰мкін?
   
4. 
   Сіз баќылап т±рѓан адамныњ б±рын еңбекпен түзету мекемесінде (ЕТМ) жазасын µтегендігін ќандай сыртќы айырма белгілері кµрсетіп т±рады?
   

№ 3 тапсырма

Жанжалдың пайда болу себептерін талдап, соққыға жыққан азаматтардың қылығына Қылмыстық кодекс тұрғысынан баға беріңіз, олардың қылмыстың қандай түрлерін жасағандығына байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сүйене отырып жауаптылық түрлерін белгілеңіз.Жәбір көрген адамдар қандай психологиялық сезімдерді бастарынан өткерді? Қылмыстық әрекетке және оның психологиялық құрылымына негізді анықтамасын беріңіз.

№ 4 тапсырма.

Студентке тапсырмамен танысқаннан кейін қылмыстық әрекеттің ниетін негіздеп, қылмыстың сылтауын, шешім қабылдауды және қылмыстық әрекеттің жүзеге асырылу жолдарын анықтау жүктеледі.

Екі курсантқа дайындалып, төмендегі сұрақтарға жауап беруге ұсыныс жасалады: «Қылмыс қандай негізде жасалған, егерде ол жәбірленушінің қарызды қайтармауына байланысты немесе даулы мүлік туралы болса ? Бұл жерде «пайдакүнемдік мотив» бар ма ?

1. 
   Ќазіргі уаќытта ж±мыс істейді, оќиды -6 ж±мыс істемейді, оќымайды +6
   
2. 
   Ж±мыс (оќу) орнынан мінездеме жаѓымды, ќанаѓаттанарлыќ -12
   

айналасындаѓыларѓа менсінбей ќарайды +7

ќоѓамдыќ ж±мысќа ќатысќысы келмейді +3

ішкілікке салынѓан +4

3. 
   Т±рѓылыќты жерінен мінездеме жаѓымды, ќанаѓаттанарлыќ -17
   

басќадай жаѓымсыз мінез-ќылыќтар кµрсетеді +14

4. 
   Ата-анасына деген ќарым-ќатынасы жаѓымды, ќанаѓаттанарлыќ -10
   

5. 
   Ќоѓамѓа жат топта жетекші болып табылады +3
   
6. 
   Єкімшілік шаралардан кейін теріс ќылыќтар жасамады -7
   

7. 
   Ќоѓамдыќ шаралардан кейін теріс ќылыќтар жасамады -2
   

8. 
   Отбасында ќоѓамѓа жат ќылыќтары ќолданылды -2
   

9. 
   Ќылыќтарынан мыналар байќалады: µшпенділік +6
   

табандылыќ +6

басынѓандыќ +6

__________________________________________________________________________

1. 
   - ќортынды 0 - ден кіші болса - ќылмыс жасайды деп тосуѓа негіз жоќ.
   
2. 
   - ќортынды 0 - ден +50 - ге дейін болса - болашаќ мінез-ќылыѓы туралы белгілі бір ќортындыѓа келу ќиын, єлі де баќылап, таысу ќажет.
   
3. 
   - ќортынды +51 - ден артыќ болса - ќылмыс жасауы єбден м‰мкін, белсенді алдын алу шараларын ж‰ргізу керек.
   

1. Б±рын сотталѓан +10

1. 
   Ќазіргі уаќытта ж±мыс істейді, оќиды -25 ж±мыс істемейді, оќымайды +24
   
2. 
   Ж±мыс (оќу) орнынан мінездеме жаѓымды, ќанаѓаттанарлыќ -27
   

ењбек, оќу тєртібін б±зады +12

ж±мысќа салаќ ќарайды +10

3. 
   Т±рѓылыќты жерінен мінездеме жаѓымды, ќанаѓаттанарлыќ -52
   

жиі жанжалдасады +12

басќадай жаѓымсыз мінез-ќылыќтар кµрсетеді +23

4. Спирттік ішімдіктерді ‰немі ішеді +21

‰немі ішпейді +10

ішпейді -20

4. 
   Єкімшілік шаралардан кейін теріс ќылыќтар жасамады -7
   

5. 
   Ќоѓамдыќ шаралардан кейін теріс ќылыќтар жасамады -2
   

6. 
   Отбасында ќоѓамѓа жат ќылыќтары ќолданылды -2
   

7. 
   Ќылыќтарынан мыналар байќалады: µшпенділік +6
   

табандылыќ +6

басынѓандыќ +6

__________________________________________________________________________

8. 
   - ќортынды 0 - ден кіші болса - ќылмыс жасайды деп тосуѓа негіз жоќ.
   
9. 
   - ќортынды 0 - ден +50 - ге дейін болса - болашаќ мінез-ќылыѓы туралы белгілі бір ќортындыѓа келу ќиын, єлі де баќылап, таысу ќажет.
   
10. 
    - ќортынды +51 - ден артыќ болса - ќылмыс жасауы єбден м‰мкін, белсенді алдын алу шараларын ж‰ргізу керек.
    

№ 8тапсырма.

22. 04. 1997 жылы азаматша Петрованы өлтіріп кетті. Алдын ала тергеудің барысында сол күні азаматша Петрованың 22 сағат 30 минут шамасында электр поезынан түсіп үйіне келе жатқандығы мәлім болды.Үйіне жете берістегі гараждардың жанында оны беймәлім біреу тосып тұрып, қарсылықсыз қолдарымен буындырып өлтірген ( күрестің іздері жоқ), сонан кейін құрбандықтың үстіне екі рет ұзындығы - 85 см., ені – 30 см., биіктігі – 14 см., салмағы 40 кг. екі қырлы темір кесіндісін екі рет лақтырған. Алғашқыда темір кесіндісі шалқасынан жатқан құрбандықтың бетіне тасталса, екінші жолы кеудесіне тасталған. Қылмыскер құрбандықтың денесі мен темір кесіндісін сол бетінше қалдырып кетіп қалған. Сот – дәрігерлік сараптама қайтыс болу уақытын – 23 сағатта деп, ал өлім себебін – «тұншығудан және құрбандықтың үстіне темір кесіндісінің тасталуынан» деп анықтады. Мәйіт тек таңертеңгісін ғана табылған. Оқиға орнының мұқият хаттамасы жасалынып, фотосуретке түсірілген. Мәйітті қараудың барысында оның киімдерінің бүтін, жыртылмағандығы және орын орнында дұрыс киіліп тұрғандығы анықталды. Сонымен бірге жәбірленушінің ешқандай нәрсесі жоғалмағандығы да анық болды. Сот – дәрігерлік сараптаманың қортындысында жәбірленушіде зорлық белгілерінің жоқ екендігі және қанында алкогольдің жоқтығы көрсетілген. Тергеу барысында темір кесіндісінің гараждың жанында бес жылдан астам сүйеліп тұрғандығы мәлім болды. Жедел іздестіру қызметі жәбірленушінің жеке басын, өмір бейнесін, жұмысының сипатын, жақын ортасын талдап қарап шықты. Осы орталардағы адамдардан күдіктену және тексеру Петрованың өліміне олардың қатысы жоқ екендігіне көздерін жеткізді. Осыдан келіп тергеуші қылмыстық істің материалдарын талдай отырып, Петрованы танымайтын, алайда онымен оқиға орнындағы уақыт пен кеңістіктікке сәйкес келген адам жасаған деген ойға келді.

15. 06. 1997 жылы азаматша Богдановаға зорлау, содан кейін өлтіріп тастау мақсатында шабуыл жасалды. Жәбірленушінің қатты қарсылығы мен бөтен жүргіншінің көріп қалу мүмкіндігі ғана шабуыл жасаған адамға қылмыстық ойды жүзеге асыруға бөгет жасады. Қылмыстың объективті жақтарының сипатында (құрбандықты мойнынан қолмен буындыру), қылмыскердің мінез – қылығының ерекшеліктерінде (тығылып тұрып арт жағынан бас салу), және де уақыттық – кеңістіктік құрамының ұқсастығы (сол Знаменск қаласының маңайы, сағат 22.00-ден 22.30 минут аралығына дейінгі уақыт) бар. Жәбірленуші шабуыл артқы жақтан жасалғандықтан қылмыскердің бет келбеті туралы ештеңе айта алмағанымен де оның бойының шамамен 176 см, дене бітімі орташа, жасының 33 – 40 жас аралығында екендігін көрсетті. Жәбірленушіден жауап алу хаттамаларынан қылмыскердің шабуыл жасаған сәттегі қорқытқан сөздерімен танысып, талдау жасауға болады. Бір жағдайда «дыбысыңды шығарсаң – бауыздаймын» десе, екіншіде «мен айтқан жерге барасың, дымыңды шығарма» деп қорқытады. Психологиялық күші жағынан бұл екі сөз бір біріне жақын. Сонымен қатар қылмыскер қорқыту сөздерін қимылмен үйлестіре отырып айтқан және жәбірленушінің сөзіне қарағанда жолдан басқа жаққа қарай сүйрей жөнелген. Бұл жерде әрекет айтылмай қалған сөздерді толықтырып тұр деп айтуға болады.

28. 06. 1997 жылы Знаменск қаласынан 4 км қашық жердегі А.В.Н. елді мекендеріне апаратын автотрассаның бойынан 60 метр жерден белгісіз әйел адамның мәйіті табылған. Оқиға орнын қараудың хаттамасында жәбірленушінің киімдерінің бәрі орнында, жыртылмағандығы және киіліп тұрғандығы көрсетілген. Сот – дәрігерлік сараптаманың қортындысында «қолмен буындырғандықтан тұншығып өлген, жыныстық зорлықтың іздері жоқ» деп көрсетілген. Қортындыда эксперт «мойнының және кеудесінің жұмсақ еттерінде қан ұйығандығын» атап көрсеткен. Жәбірленушінің ешбір мүлкі жоғалмаған, ұрланбаған. Екі алтын сақинасы қолында, алтын алқасы мойнында тағулы және ақшасы қол сөмкесінде тұр. Қылмыстың фактыларына сүйене отырып тергеуші мынадай болжамды қортындыға келді: Қылмыскер құрбандықты машинамен әкелген, машинаны жақсы жүргізеді, жүргізуші ретінде жол жиектерін жақсы біледі, авто көлік жүргізушісі болып жұмыс істеуі де мүмкін, құрбандықтың тәнін оқиға орнына жақын жерде орналасқан ескі шахталарға апармағандығына қарағанда, ол жерді білмейді. Құрбандықты тасу бағыты қылмыскердің күнделікті жүріп – тұратын жолымен сәйкес болуы мүмкіндігі оның сол тас жолдың бойындағы А.В.Н. елді мекендерінің бірінде тұрады деп болжауға негіз болды.

Үш жәбірленушінің де жастары 28 – 32 жас аралығында. Мұның өзі қылмыскердің шабуыл объектісі ретінде жыныстық пісіп жетілген әйелдерді таңдап алғандығын көрсетеді. (Сабақты даярлау барысында профессор А.И. Папкиннің басшылығымен орындалған А.И. Анфиногенованың диссертациялық зерттеу материалдары пайдаланылды).

№ 9 тапсырма.

Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасымен келісімімен қылмыстық және жедел іздестіру істеріндегі мәліметтердің сипатына орай қылмыскердің психологиялық портретіне мынадай мінездемелерді енгізуді ұсынады:

а) жеке бастың ерекшеліктерін және қылмыстың жетекші ниетін жалпы сипаттау;

ә) жеке бастың дара ерекше белгілері (әдеттері, бейімділіктері, дағдылары, стереотиптері және т.б.),

б) жасы;

в) тұрғылықты ауданы;

г) жұмыс, оқу, қызмет орнының ауданы;

ғ) өзге өмір сүру орталарының сипаттамасы;

д) білім дәрежесі мен кәсіби біліктілігі;

е) кәсібінің түрі;

ж) туу тегінің, ата – анасының және жеке басының тарихының ерекшеліктері;

з) отбасы жағдайы;

и) балалары бар ма;

к) әртүрлі іс - әрекетке деген қатынасы (еңбекке, әскери қызметке, спортқа, медицинаға, адамдармен жұмысқа, т.б.);

л) бұрын сотталғандығы және жасаған қылмыстарының түрлері;

м) психикалық болмаса дене кемістігінің болуы, кембағалдық;

н) қылмыскердің антропологиялық және қызметтік ерекшеліктері (сырт келбеті, дене бітімі, мимикасы, пантомимикасы, сөзінің ерекшеліктері, т.б.). Осы аталғандардан өзге де сипаттамалар енгізілуі мүмкін.

Ізделініп отырған қылмыскердің дара психологиялық белгілерін нақтылай келе оның жеке басының төмендегідей шамалары туралы айтуға болады:

а) бағыттылығы (қажеттіліктері, ниеттері, өмірлік жоспарлары мен тұрақтары, құнды бағдарлары, бейімділіктері, тілектері, талғамдары, хоббилері);

ә) операциялық сипаттары (білімдері, іскерліктері, дағдылары, әдеттері, өмірлік тәжірибесі, мінез – қылығының кәсіби стереотиптері);

б) психологиялық сапалары (мінезі, мінезінің акцентуациялары, психопатиялық сипаттары);

в) психикалық қасиеттері мен процесстері (жеке бастың танымдық, интеллектуальдық және эмоциялық – еріктік жүйесінің ерекшеліктері);

г) мінез – қылығының әлеуметтік – психологиялық ерекшеліктері (әлеуметтік және жеке бас аралық статустары, өмірлік рольдері, өмір сүру стилі, мінез – қылық мәдениеті мен қатынас стилі, жеке басының әлеуметтік – психологиялық сапалары);

ғ) биопсихикалық қасиеттері (темпераменті, жыныстық және жастық ерекшеліктері, патологиялық қасиеттері, денсаулық жағдайы);

е) сексуальдық өрісі мен сексуальдық еліктеулерінің ерекшеліктері, сексуальдық перверсияларының болуы.

1) қылмыс жасалған апта күні, уақыты;

2) құрбандық мәйітінің табылу уақыты;

3) құрбандық мәйітінің табылған орнының тиянақты сипаттамасы және оқиға орнының барлық жағдайларының фотосуреттері;

4) қылмыс жасалған уақыттағы ауа – райының жағдайы;

5) жәбірленушілер туралы (фамилиясы, аты, тегі, туған жері мен уақыты, жасы, тұрғылықты мекен - жайы, оқу немесе жұмыс орны, кәсібінің түрі, жәбірленуші шабуыл алдында немен айналысты, бойы, салмағы, дене бітімі, екінші жыныстық белгілерінің көрінуі, отбасы жағдайы, сотталғандығының болуы, киім киюінің ерекшеліктері, т.б.);

6) сот – психологиялық сараптаманың мазмұны туралы (өлімінің себебі мен уақыты, денеге түскен жарақаттардың саны мен сипаты, жарақаттардың тірі немесе өлгеннен кейін салынуы, жарақаттарды салу үшін қарулардың қолданылуы және т.б.);

7) болжамды қылмыскердің құрбандыққа қатысты әрекеттерінің сипаты (қылмысқа автомото көлікті пайдалану белгілерінің болуы, құрбандықтың оқиға орнына автомобильмен, мотоциклмен, велосипедпен жеткізілу белгілерінің болуы, болжамды автомототранспорттың түрі мен маркасы, мәйіттің табылған жеріне құрбандықтың тірі жеткізілгендігінің белгілерінің болуы, құрбандықтың автомобильден лақтырылып жіберілгендігін байланысты белгілердің болуы, қылмыскердің автомобильді тоқтатып қойып, мәйіттің табылған жеріне құрбандықпен бірге жаяу барғандығының белгілерінің болуы, мәйітті сүйреген іздердің болуы, құрбандықты байлауды пайдалануы, оқиға орнында қылмыс құралдарының болуы, құрбандықпен түрлі айуандық сексуальдық актылардың жасалуы, құрбандықтың тәніне белгілі қалыпты беру, құрбандық өліп қалғаннан кейін сексуальдық әрекеттер жасау, құрбандық өліп қалғаннан кейін дене қуыстарына түрлі заттарды тығу, кіргізу; вампиризмдік белгілердің көрінуі, бет, бас, жыныс, емшек, қол, жамбас, аяқ бөлшектерін кескілеп тастау; тәнді жалаңаштау – тірідей, өлгеннен кейін, жартылай, жоғарғы жағын, төменгі жағын; мәйітті жынысын ажырата алмайтындай етіп кескілеп тастау, киімді жырту немесе кесудің болуы, қылмыскердің киімнің бір бөліктерін алып кетуі, құрбандықты буындырудың белгілерінің болуы, буындырудың тәсілдері, мәйіттің табылу орны мен жұмыс және тұрғылықты жеріне дейінгі арақашықтық, жақын елді мекен мен транспорт жолына дейінгі арақашықтық, қылмыскердің қылмыс орнында және құрбандықтың тәнінде қалдырған заттары, белгілері, жазулары.

- қылмыскердің жасы үлкен болған сайын, ол қылмысты сирек бірақ та ұзақ сериялы түрде жасайды, ал керісінше қылмыскер жас болған сайын, қылмыс жасау жиілігі жоғары болып келеді (бұл тәуелділік қылмыскердің жасы туралы бағдарлауға мүмкіндік береді);

- айыптының жасы мен таңдап алынған құрбандықтың жасының арасында тікелей байланыстың барлығы байқалған;

- зорлық өлімнің уақыты жәбірленушінің туған уақытымен белгілі байланыста болады (бұл тәуелділік қаза тапқан адамның кім екендігі белгілі, бірақта сот – дәрігерлік сараптама белгілі себептерге байланысты өзінің әдістерімен қайтыс болу уақытын анықтай алмаған жағдайда қолданылады. (Қараңыз: Записки криминалистов, выпуск 4 - М.: Издательство "Юрикон",1994 г.).

Психологияда сексуальдық негізде сериялы қылмыстар жасайтын маньяктың жалпыланған шартты портретін жасауға талпыныстар жасалуда. Осындай көзқарасты жасаушылардың бірі профессор А. Бухановский «ондай адам не экологиялық жағдайы нашар жерде туған, не дүниеге келу сәтінде зақым алған, не патологиялық тұқым қуолаушылыққа ие еркек адам» деп анықтайды. Ол - интроверт, өзінің ішкі дүниесімен өмір сүреді. Темпераменті тыныш, ойлауы оралымсыз. Ол толық емес отбасында туған немесе әкесі шартты түрде ғана бар.

Есесіне шешесі қатал, билікті әйел. Алайда баласына жақтырмайтындығын білдірмей еркелетіп өсірген, тек сырт көзге ғана әдептілік сақтайды. Ұлы одан осындай мінез – қылықты көп көргендіктен ол үшін әйел затына деген қатынас қаталдық пен өшпенділік болу керек деп санайды. (Қараңыз: Салина Е. Маленькие чикатилки. - Московский комсомолец, 28. 09. 1998г.).

Психологиялық портретті жасаудың әдістемелік алгоритмі бірізді төрт сатыдан тұрады. Олар криминалдық сәттің жағдайлары мен іздеріне сүйене отырып, субъективті мінез – қылықты қайта қалпына келтірудің мүмкіндіктерін қарастырады.

1. Қылмыстық оқиғаның криминалистік деректік моделін құрастыру.

Бұл сатыда объективті деректер алу үшін қылмыстың жасалу жолдары туралы (қылмыстың құралдары мен қарулары), қылмыстың объектісі мен құрбандығы туралы, қылмыстың механизмі туралы, қылмыс процессіндегі адамдардың өзара әрекет тәсілдері туралы, қылмыстың жағдайы туралы (кеңістіктік – уақыттық мінездемелері), қылмыстық оқиғаға жанама қатысы бар адамдар туралы, криминалистік және сот – дәрігерлік сараптамалардың нәтижесі туралы және т.б. барлық мәліметтер пайдаланылады.

Екі топтың да өкілдері тергеуші мен жедел қызметкердің кәсіби іс - әрекетінің ерекшеліктерінің барлық жақтарын толық қамтып, талдап өтуге тиісті. Тергеуші мен жедел қызметкердің жеке басының кәсіби сапаларына талдау жасап, білімі, іскерлігі мен дағдыларының және қызмет аумағының, мамандануының, жынысының, жасының, т.б. маңызды факторлардың іс - әрекеттің нәтижесіне тигізетін ықпалына назар аудару.

Даярлық аяқталған соң топтар өз көзқарастарын бүкіл аудитория алдында баяндайды.

Сабақтың сұрақтарын қарастырудың барысында мынадай сәттерге көңіл аудару керек:

• 
  Криминалистік болжамдарды ұсыну қылмысты алдын ала тергеудің ойлық процессі ретінде.
  
• 
  Зейіннің негізгі құрамды бөліктері: бөлінуі, шоғырлануы, көлемі, тұрақтылығы, алмасуы.
  
• 
  Қылмыстық элементтердің қарсылығын жеңуге көмектесетін арнайы дағдыларын қалыптастыру.
  

Қылмыскердің психологиялық портретін жасаудың әдістемесі.

Болжамды (ізделуші) қылмыскердің психологиялық портреті.
Жасы 39 – 42 жас аралығында. Бойы 173 – 176 см аралығында. Денебітімі тығыз, бет әлпеті толық.

Тұрғылықты жері – Знаменск қаласының маңайындағы 10 – 12 км жердегі А.В.Н. елді мекендері.

Автомашинасы бар. жүргізуші, автомеханик, спорт секциясының жаттықтырушысы болып жұмыс істейді. Басқа да “ойлануды қажет етпейтін” салаларда жұмыс істеуі мүмкін.

Кезінде ауыр атлетикамен айналысқан (штанга көтерумен). Спорттық разряды бар болуы мүмкін. Ауыр атлетика бойынша өткізілген жарыстарға қатысқан, оның ішінде Знаменск қаласында болған жарыстарға да қатысқан.

Орта мектеп пен кәсіби техникалық оқу орнын бітірген.

Әскерде қызметте болған.

Психдиспансерде есепте тұрмайды, кезінде басына қатты соққылар тиген.

Тілінің аздаған кемістігі бар. Аз уақыт отбасын құрған болуы мүмкін.

Шылым шекпейді, ішімдік ішпейді, жеке дара өмір сүреді.

Сырт көзге тәртіпті адам болып көрінеді.

Психологиялық диагнозы.

Жеке басының басты психологиялық ерекшеліктеріне үнемі психологиялық ширығу, аз қозғалғыштық, психикалық процесстерінің инерттілігі және олардың бүкіл мінез – қылығына таңбасын қалдыруы тән.

Эмоциялық суықтық, скептицизм, жатырқаушылыққа бейім. Айналасындағыларға қамқорлық көрсеткеннен өз мүддесін көбірек ойлайды. Өзгелердің басымдығы ашуландырады. Әйелдермен қарым – қатынас жасағанды аса ұнатпайды. Оларға деген қатынасы теріс, көбінесе мысқылмен қарайды.

Үндемейді (жақындарының арасында ұстамды, аз сөзді), адамдармен қатынаста қиындықтарға ие. Ашық сөйлесетін жақын достары жоқ. Адамдарды бағалауда тым қатаң. Өтінішін орындаудан бас тарту ашуландырады, мәмілеге көнбей кек алуға бел байлайды. Мінез – қылығы өзіне ғана белгілі бір тәртіпке бағындырылған, оны кей жағдайда өзі де сақтай бермейді.

Тәжірибелі. Ұқыптылық пен тәртіпті жақсы көреді. Іскер, талапты. Әлсіздерге билік жүргізгенді ұнатады. Қызғаншақтық, сенімсіздік, баяулық, бірбеткейлік сияқты сапаларымен көзге түседі. Жұмысты жалғыз істегенді ұнатады. Ісіне араласып, бақылағанды жек көреді. Сәтсіздіктеріне көп көңіл бөледі. Әрекет пен жеке басының бағдарларында дәлдікке баса көңіл бөледі. Баяулығына байланысыты жағдайға ену үшін біршама уақыт керек. Жағдайды өзгеріссіз, дәл қабылдайды. Ұзақ уақыт қабылдау бұл дәлдікті тереңдете түседі. Осыдан келіп қайта жаңғыртудың дәлдігі, объективті жағдайға сайлығы шығады.

Ойлауы нақты. Шамалы шектеулілік пен ұсақ – түйекке көңіл бөлушілік көзге түседі. Ақыл – ойға тән қызығушылықтары жоқ. Моральдық сапалары төмен. Айналасындағыларға ұнамсыз мінез – қылыққа бейім екендігіне қарамастан оларға өзін тәртіпті, салауатты өмір сүретін адам ретінде көрсетеді. Сыртқы қанағаттанарлық бейімделуіне қарамастан өмір жолы дау – жанжалдарға толы.

Тұрақты және нәтижесі белгілі әрекеттерге жағдайларға ұмтылады. Бейтаныс дүниенің бәріне сақтықпен қарайды. Тәуекелге бара бермейді.

Әрекеттерін ойланып барып жасайды. Мүмкін қауіпке аса сезімтал.

Бірбеткей, қатты, табанды, сындарлы көңілде болуы мүмкін. Дегенмен де дербестігі аз және тәуелділігі басым.

Невротикалық аурудың симптомдары бар (ұйқының бұзылуы, психосоматикалық ауытқулар, төмен көңіл – күй кезеңдері, ашушаңдық).

Өз денсаулығына үнемі көңіл бөледі. Темекі тартпайды. Салауатты өмір сүреді.

Бас миына қатты соққылар тигеніне қарамастан нәтижелі психопатологиялық симптоматикасы бар. Есі дұрыс (қылмыстарды жасау барысында өзінің іс - әрекетіне есеп беріп, басқарып отырады).

Сөзі баяу және жан – жақтылы. Айтылған сөзге көп көңіл бөледі. Айтқанының маңызын білдіру үшін қайталайды немесе сөз арасында үзілістер жасайды. Сөздік қоры бай емес. Бір тақырыптан екінші тақырыпқа тез ауыса алмайды. Өзіне ұнайтын бір – екі сөзді жиі қолданады. Тілінің азғантай кемшілігі (дефектісі)болуы мүмкін.

Ата – анасы. Жеткіншек жасынан толық емес. Шешесі асырап өсірген. Әкесі жалақысы жақсы ауыр қара жұмыста істеген. Мінезі ауыр. Үндемейтін, қызғаншақ адам. Отбасындағы билікке араласпайды. Ішімдік ішкенді ұнатады. Қатты мас болған кездерінде өзінің «күшін» көрсетеді. Шешесі қызмет көрсету саласында жұмыс істеген. Мінезі жігерлі. Күйеуінің эмоцияларын бағындыра біліп қолында ұстаған. Әрқашанда жұмыс пен үй шаруасында болған. Ұлымен қарым – қатынасы ұстамды болғанымен де араларында эмоциялық жылулық жоқ. Дау – жанжал жағдайларында қашанда ұлын жақтайды, тіпті ол дұрыс болмаған жағдайларда да оны қолдайды. Ұлына деген қамқорлығы жақсы киім мен тамақтантандырудан көрініп отырады.

Осы идентификациялық портрет тиісті өңдеу мен толықтырудан өткеннен кейін ұстау және тергеудің міндеттерін шешу үшін пайдаланылуы мүмкін.

№ 8 тақырып: « Нақты тергеу әрекеттерінің психологиясы ».

Қаралатын сұрақ: « Оқиға орнын қараудың психологиясы ».

1. 
   Оқиға орнын қарауға тактикалық тұрғыдағы көзқарас. Оның негізгі мақсаттары.
   
2. 
   Оқиғаға қатысушының жеке басы туралы мәліметтерді анықтау қалай және қандай кестеге сәйкес жүргізіледі?
   
3. 
   Оқиға орнын қарауға психологиялық тұрғыдағы көзқарас.
   
4. 
   Оқиға орнын қарауда қандай әдіс жетекші болып табылады? Оның мәні неде?
   

5. Оқиға орнын қараудың негізгі міндеттері.

Сабақ дара - топтық әдіспен іскерлік ойын түрінде жүргізіледі Топ 3-4 адамнан тұратын бірнеше шағын топтарға бөлінеді 2-3 студенттен тұратын эксперттар тобы құрылады. Әрбір топқа жеке тапсырмалар беріледі. Тапсырманы орындағаннан кейін әр топ өз жауаптарын бүкіл топқа жеткізеді.

Тапсырма № 1.
Тергеуші мєйіт табылѓан жерді ќарауѓа келді. Жєбірленушініњ єйелі тергеушіге, µзініњ к‰йеуініњ µкпе ауруымен ќатты ауырѓандыѓын, жаѓдайыныњ кезекті ауырлаѓан кезінде, тамаѓынан ќан кетіп, ќайтыс болѓандыѓын жєне полицияѓа µзініњ телефон арќылы хабарлаѓандыѓын айтты. Оќиѓанањ сыртќы т‰рі, мєйіттіњ ќалпы єйелдіњ айтќанына келетін сияќты. Оќиѓа ауылдыќ жерде болѓандыќтан жєне сот - медициналыќ сарапшы мен дєрігердіњ жаќын арада жоќтыѓынан мєйітті сырттай ќарау оќиѓа орнында ж‰ргізілмеді. Жас тергеуші єйелдіњ айтќанына сеніп,сол болжамныњ ыќпалымен істі жапты. Соњынан єлгі азаматтыњ µлтірілгендігі аныќталды.

Жас тергеуші ќандай ќателіктер жіберді? Ол нені жасаѓан жоќ? Оќиѓа орнын ќараудыњ жоспарын жасањыз.

Тапсырма № 2.
Б±рынѓы шіркеу ‰йінде орналасќан µлкетану м±ражайынан баѓалы экспонаттар ±рланды. Тергеуші м±ражай ‰йін ќараудыњ барысында ќылмыскердіњ іздерін есік пен терезеден іздеуге кµп кµњіл ќойды. Алайда терезелер темір тормен мыќтап бекітілген, ал есіктер ішінен жабылѓан болып шыќты. Осы жаѓдайлардыњ негізінде ±рлыќты м±ражай ќызметкерлері µздерініњ б±рынѓы жоѓалтќан д‰ниелерін жабу ‰шін жасаѓан деген болжам (версия) ±сынылды. Біраќ ита м±ражай ќызметкерлері µздерініњ осы ±рлыќќа ќатысы барлыќтарынан т‰гелдей бас тартты жєне оныњ ‰стіне єрбір ќызметкердіњ оќиѓаѓа ќатысы жоќтыѓыныњ айѓаѓы (алиби) болды. Ќылмыс ашылмады, іс м±раѓатќа µткізілді.

Оќиѓа орынын ќараудыњ барысында тергеуші ќандай ќателіктер жіберді? Олнені істеген жоќ? Таѓы ќандай жерлерді ќарау керек еді? Оќиѓа орнын ќараудыњ жоспарын µзіњіз ќалай ќ±рар едіњіз?

Тапсырма № 3.
В. деген азаматтыњ мєйіті ‰йінен 12 метр жердегі жолдыњ ‰стінде жатты. В-ныњ киімдеріне ќан єбден сіњген, ал асты мен мањайында ‰лкен ќан даќтары жатыр. Мєйітті ќарау барысында басыныњ ш‰йде бµлігінде, иыѓыныњ арќа жаѓында жєне сол жаќ жамбасында шабылѓан жаралардыњ бар екендігі аныќталды. Мєйіттіњ мањайындаѓы жерлерде µткір де ауыр заттыњ ќалдырѓан терењ шабылѓан іздері бар.

Мєйіттіњ жатќан жерінен шыѓыс баѓытта 15 метрдей жерде µсіп т±рѓан жалѓыз аѓаштыњ т‰бінде жєне мањайындаѓы 1 - 1,5 метрдей жерлерде жања шабылѓан терењ іздер, ал аѓаштыњ т‰бінде аяќ киімніњ іздері бар. Іздер аѓаштан мєйітке дейін келіп, кері ќайтќан, онон соњ тастаќќа шыѓып жоѓалып кеткен.

Осы жаѓдайлардыњ негізінде оќиѓаныњ бейнелік моделін жасањыз.
Тапсырма № 4.
10 маусымныњ т‰нінде Вологда ќаласыныњ т±рѓыны П. деген азамат µзініњ таныс ќызы Нина Д - ны жолѓа шыѓарып салды. Автобус аялдамасы мен Козино деревнясыныњ аралыѓындаѓы Вологда - Грязовец тас жолыныњ бойында жастар бір-бірімен ќоштасты. П. Нинаѓа енді кµлік ж‰рмейтіндіктен Ленкомбинатта т±ратын апайыныњ ‰йіне барып т‰нейтіндігін айтып, жол бойымен солай ќарай кетті. Біраќ та ол апайыныњ ‰йіне келмеді. Ертењінде ол ж±мыста да, ‰йінде де болмады.

Оќиѓа орнын ќараудыњ деректері: Вологда - Грязовец тас жолыныњ бойындаѓы Головинка б±лаѓыныњ мањайында, П. мен Нинаныњ ќоштасќан жерінен 940 метрдей ќашыќтыќтан П - ныњ аяќ киімдері табылѓан. Тас жол жиегіндегі екі кµрсеткіш баѓана сынып ќ±лаѓан, жол шеті мен ќ±ламада автомашина мен «Беларусь» тракторыныњ іздері ќалѓандыѓы аныќталѓан.

Оќиѓа орнын ќараудыњ деректеріне с‰йене отырып азамат П - ныњ жоѓалып кетуініњ болжамдарын жасањыз. Олардыњ єрќайсысын негіздењіз. ¤з болжамдарыњыздыњ салдарларын ±сыныњыз. Осы жол - транспорт оќиѓасын ашуѓа байланысты єрекеттеріњіздіњ жоспары мен схемасын жасањыз.

Тапсырма № 5.
Т±рѓын ‰йдіњ жертµлесінен (подвалынан) ер адамныњ мєйіті табылѓан. Мєйіт жатќан бµлме шаѓын ѓана. Бµлменіњ ортасында ‰лкен ќан даѓы ±йыѓан. Жертµленіњ кішкентай терезесініњ астындаѓы б±рышта 25 – 28 жастар шамасындаѓы жас адамныњ мєйіті жатыр. Басы мен бетінде жиырмадан аса ќадалѓан, кесілген жараќат іздері бар, ал ауызына бас киімі (кепка) тыѓындалѓан. Осы белгісіз адамныњ µлімі сот дєрігерініњ айтуынша, ќарауѓа дейінгі 14 – 15 саѓат б±рын, µткен т‰нде болѓан. ¤лген адамныњ ќалталарынан ешќандай ќ±жаттар табылмады. Жертµленіњ терезесін ќараѓанда оныњ єйнегініњ жоќтыѓы жєне темір тордыњ екі шыбыѓыныњ сынѓандыѓы аныќталды. Іздеріне ќараѓанда олар б±рыннан болмаѓан. Терезе алдынан ќанѓа ±ќсас даќ іздері табылды. Бµлменіњ есігі ‰йдіњ бірінші ќабатына апаратын дєлізге ќараѓан. Бірінші ќабатта єйелдер жатаќханасы орналасќандыќтан, сырттан бірінші ќабатќа кіріп, одан жертµлеге т‰сетін жолда тєулік бойы отыратын комендаттыќ к‰зет постысы ќойылѓан. 28 ќырк‰йек к‰ні т‰нде кезекшілікте болѓан вахтер, ол отырѓан кезде , яѓни т‰нгі уаќытта жатаќхана мен жертµлеге ешкімніњ де µтпегендігін айтады.

Осы келтірілген оќиѓа орнын ќараудыњ деректерін, мєліметтерін негізге ала отырып, жертµледен табылѓан азаматтыњ µлімі туралы µз болжамдарыњызды жасањыз.

Тапсырма № 6.
Тергеуші оќиѓа орнын – темір жолдыњ бойын ќарауѓа келді. Жолдыњ бір жаѓы ќалыњ орман да , екінші жаѓы адам µте алмайтын тартпа батпаќ. Оќиѓа орнына ењ жаќын елді мекен тµрт шаќырымдай жерде орналасќан. Темір жолдыњ бойында поезд дµњгелегініњ басќан ізі бар адамныњ дене м‰шелері мен киімдері шашылып жатыр. Оќиѓа орнына жиналѓан жергілікті адамдар µлген адамныњ орман шаруашылыѓыныњ ж±мысшысы Сидоров екендігін таныды.

Тергеуші келгенге дейін жедел ќызметкерлер оќиѓа орнын ќарап шыѓып, Сидоров аса ќатты мас болѓандыќтан µз абайсыздыѓынан поезд дµњгелегініњ астына т‰сіп ќалѓан деген ќортындыѓа келген. Сол жерде т±рѓан жергілікті аурухананыњ дєрігері µлу жаѓдайы к‰мєн тудырмайды, ойткені тєні бірнешеге бµлініп кеткен, енді жерлей беруге болады деп мєлімдеді. Орман шаруашылыѓыныњ басшылары да «ќарауды тезірек бітіруге к‰нніњ ыстыќтыѓы мен поездардыњ ж‰руін кестесін тезірек ќалпына келтіруді» себеп ќылды. Алайда тергеуші оќиѓа орнын ќарауды тоќтатуѓа негіздіњ жоќ екендігіне, деректерліњ аз жинаќталѓандыѓына кµњіл аударды. Ол темір жолѓа ми тартпа батпаќ жаѓынан келген адам ізініњ алѓашќы ќан даќтары мен тамшылары бар жерден ‰ш метрдей ќашыќта екендігіне жанындаѓылардыњ кµњіліњ аударды. Жедел ќызметкерлер болса, ол Сидоровтыњ ізі болуы керек деген мєлімдеме жасады. Осы жаѓдайды бар деректермен салыстыра келіп, тергеуші мынадай екі ќайшылыќќа кµњіл аударды:

Тергеуші ќандай ќайшылыќтарѓа кµњіл аударды?

Тергеушіде ќандай екі болжам пайда болды?

Осы оќиѓаны ашушы тергеушініњ орнында болсањыз Сіз ќайтер едіњіз?

Нақты тергеу әрекеттерінің психологиясы .

Қаралатын сұрақ: «Жауап алудың психологиясы ».

Тапсырма.
Адам өліміне байланысты күдікпен азамат Сыйқымбаев ұсталды. Одан жауап алуға даярлықтың барысында оның қамаудағы мінез – қылығына ерекше мұқият көңіл аударылып зерттелінді. Соның нәтижесінде Сыйқымбаевтың өз әкесі үшін ерекше мазасызданатындығы көзге түсті. Тергеушімен және конвоирлармен ол әкесінің денсаулығына, іске қатысты жауаптарына байланысты үнемі әңгіме қозғап, оның үйде екендігін сұрастырды. Ал жиі ауырып жүрген анасы мен қамаларынан екі апта бұрын ғана үйленген жас келіншегі туралы мүлдем сұрамады. Осыдан келіп Сыйқымбаевтың әкесі болған қылмыстық оқиға туралы бірнәрсені біледі, сондықтан да ол ол үшін қорқуда деп жорамалдауға болатын еді. Сыйқымбаевтан кезекті жауап алардың алдында оны әкесімен «кездейсоқ» жолықтыруға шешім қабылданды. Тергеуші оның әкесінен өмірбаянына қатысты сұрақтар қоя отырып жауап ала бастады. Жауап алу ширақ та еркін түрде өтіп жатты. Келісілген уақытта кабинетке Сыйқымбаев әкелініп, ол әкесінің тергеушімен емін - еркін әңгімелесіп отырғандығын көрді. Күдіктіні сол сәтте - ақ басқа кабинетке алып кетті. Осыдан кейінгі жүргізілген жауап алудың барысында ол қылмысты қалай жасағандығы туралы толықтай айтып шындық жауап берді.

Тапсырма: осы тергеу жағдайына талдау жасап, мынадай сұрақтарға жауап беріңіз:

1. 
   тергеушіге күдікті Сыйқымбаевқа психологиялық ықпал жасауға не көмектесті?
   
2. 
   бұл ықпалдың психологиялық механизмі қандай?
   
3. 
   тергеу тәжірибесінде осындай тәсілдерді қолдануға Сіздің көзқарасыңыз қандай?
   

Тапсырма.
Куәгер жұмысынан қалып бара жатқандықтан тергеушінің сұрақтарына тік, ашулана жауап беріп оған өзінің шағымдарын айтты. Тергеуші куәнің сөзін бөліп одан өзін дұрыс ұстауды талап етті және оны кабинетте қанша қажет болса сонша ұстайтындығын айтты. Осыдан соң куә тұйықталып іс туралы маңызды ештеңе де айтпады.

Осы жағдайдағы тергеушінің мінез – қылығын бағалаңыз. Осы жағдайда ол өзін қалай ұстауы қажет еді?

Тапсырма.

Жауап алуға куә ретінде шақырылған Итжанов, Нұрмақов және Шалбаевты тергеуші өзінің кабинетіне шақырып алып кезекпен олардың жеке басын анықтай бастады. Сонан кейін оларды жауап беруден бас тарқандығы үшін және әдейі жалған жауап бергендігі үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатындығы туралы ескертіп өтті. Осыдан соң тергеуші Шалбаевқа өзінің жауабын жауап алу хаттамасына өз қолымен жазып әкелуге ұсыныс жасап көрші бөлмеге жіберді де Итжановтан Нұрмақовтың көзінше жауап ала бастады. Соның барысында ол куәгерлерге олардың бірдей фактылар бойынша жауап беретіндігі туралы түсіндіріп, жауап алудың барысында бірге болу істің кейбір жағдайларын еске түсіруге көмектесетіндігін айтты.

Тергеушінің іс - әрекетін бағалап мынадай сұрақтарға жауап беріңіз:

1. 
   бір мезгілде бірнеше куәгерден жауап алуды ұйымдастыра отырып тергеуші нені басшылыққа алды?
   
2. 
   жауап алудың барысында куәгерге еске түсіруге психологиялық көмек көрсетудің қандай ережелері Сізге белгілі?
   

Тапсырма.
Жол – транспорт оқиғасын тексерудің барысында тежелудің адамды қаққанға дейінгі аралықта үздіксіз болғандығына байланысты күдік туды. Куәлердің бірі – тәжірибелі жүргізушінің айтуы бойынша тежеуіштің шамдары жолды асығыс кесіп өтіп бара жатқан әйел адамды қаққанға дейінгі жерге 10 – 15 метр қалғанда жанып, содан машина тоқтағанға дейін өшпеген. Өзге куәлер бұл жағдайды байқамаған.

Кәсіби дағдысы мол куәгерге оқиғаның неғұрлым мәнді сәтін ерекше бөліп көрсетуге қабылдаудың қандай ерекшелігі мүмкіндік берді?

Тапсырма.
Сезіктімен лифтінің есігінің алдында соқтығысып қалған куәгер оның келбетін сөзбен айтып жеткізе алмағанымен де, қағазға суретін салып бере алды.

Куәгердің есінің ерекшеліктері туралы не айтуға болады?

жүктеу/скачать 301.81 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: