Ќазаќ ±лттыќ киімдеріндегі ою-µрнек рєміздері

Жалпы ою-µрнектіњ шыѓу тегі, даму тарихы эвалюциясы жµнінде айтылѓан болжам пікірлер сан алуан. Ќазаќ оюларыныњ пайда болуы туралы мєселелер бірќатар єдебиеттерде ислам дінінен б±рынѓы кезењдерді кµрсетсе, кейбір жекелеген ењбектер µрнек тарихын беріден – ±лт болып ќалыптасќан дєуірден іздейді. Ќолµнердіњ кез келген т‰рінде ою-µрнектер алѓашќы элемент ретінде ќолданылады. Ѓалымдардыњ пайымдауынша, ою-µрнектіњ пайда болуыныњ бірнеше себебі бар. Адамзат ѓасырлар бойы єсемдікке, с±лулыќќа ±мтылѓан, сондыќтан сол с±лу н±сќаны т±рмыстыќ зсттарды безендіру ‰шін пайдаланѓан. Ою-µрнек µнерінде белгілі бір халыќќа ѓана тєн негізгі кµркемдік ерекшеліктер саќталады, сондыќтан ол халыќтыњ бейнелеу, с±лулыќты ќабылдау мєдениетініњ жоѓарылыѓымен, ±лттыќ ќолтањбамен тікелей сабаќтасып жатады. Халќымыздыњ мєдениетіне байыптап кµз салсаќ, халќымыздыњ єсемдік талѓамы мен танымына, эстетикалыќ ±станымына сєйкес белгілі бір µнер т‰рініњ басым дамып отырѓанына кµз жеткіземіз. Осы т±рѓыдан алѓанда, ќазаќ халќыныњ т±рмыс-тіршілігінде ою-µрнек ќатыспайтын саласы жоќ деуге болады. Ою-µрнек элементтерін біз ќазаќтыњ ‰й жиhаздары мен киімдерінен, зергерлік б±йымдарынан, ќару жараќтарынан да жиі кездестіреміз. Ќазаќтыњ т±рмыстыќ б±йымдарыныњ ою-µрнекпен безендірілмейтіні жоќ. Б±л туралы кезінде академик Є. Марѓ±лан: «Ќазаќтар ою-µрнек єлемінде µмір с‰реді десек асыра айтпаѓандыќ емес. Халыќ шеберлерініњ ќолынан шыќќан т±рмыс заттарыныњ ою-µрнекпен єшекейленбегені жоќ» – деген болатын [75]. Белгілі µнертанушы В. Чепелев: «Ќазаќтар тек ою-µрнек єлемінде µмір с‰ретін сияќты», - деп жазѓан еді. Шынында да, ќазаќ т±рмысында ою-µрнектіњ араласпайтын саласын табу ќиын, ол ќисса-жырларымызбен де етене байланысып жатыр. Эпостыќ жырлар мен дастандарда, батырлардыњ ат єбзелдерін, немесе арулардыњ киімі мен к‰ймесін суреттегенде кµз алдымыздан ѓажайып наќыштар µтеді. Осындай єсемдік єлемін кµзімен кµрген ѓалым А.С. Фелькерзам ќолµнерді, терењ зерттей келе, Азияны «‡лкен этнографиялыќ» музей деп атады.

Ою-µрнектерді зерттейтін ѓылым саласы орнаментика деп аталады. Ол латынныњ ornament – єсемдеу, сєндеу деген сµзінен шыќќан, ‰йлесімділікпен бір ќалыпќа т‰скен элементтерден т±ратын наќыштар; єр т‰рлі заттарды ќ±рал-сайман, ќару-жараќ, киім, зергерлік б±йымдар т.б. сєндеу ‰шін ќолданылады. Ал µрнек – т‰рлі ою, наќыш, бедер, бейненіњ, єшекейлердіњ ортаќ атауы. Сондыќтан ою-µрнек деп ќосарланып айтылады. Ќолµнер єлеміндегі ою- µрнектер халыќтыњ д‰ниетанымыныњ, µмір тіршілігініњ кез келген саласында белгілі бір дєрежеде кµркем-эстетикалыќ, этнотањбалыќ, діни-магиялыќ, коммуникативтік роль атќару арќылы µзіндік рєміздік тіл болып ќалыптасќан µнер т‰рі. Ою-µрнектердіњ ѓ±мыры кµшпенділер µмір салтыныњ ењ µнімді желісі болып дамыды. Єсіресе, тірі аѓзаны бейнелеуге тыйым салѓан м±сылмандыќ шарттылыѓында, тасасында байќалмай дамыѓан жанды ќ±былыс деуге болады. Олар белгілі бір затты аныќ бейнелемейді, танытпайды, тек µзі бейнелейтін д‰ниеніњ болмысын астарлап т±спалайды, оныњ абстрактыланѓан формасын кµрсетеді. Ќазаќтыњ ою-µрнектерініњ бай семантикалыќ кµрінісі, уєждері халыќтыњ ежелгі мифтік, тотемдік, анимистік жєне фетишизмдік кµзќарастарымен байланысты. Ою-µрнектерді зерттеуші ѓалымдар дєст‰рлі т‰рде тµрт, топќа бµлген болатын: космогониялыќ, геометриялыќ, зооморфтыќ, µсімдік тєріздес. Зооморфтыќ ою µрнектіњ ішінде шапанѓа, ќамзолѓа, сырт киімдерге салынѓан ою т‰рлері «ќ±с» – баќыттыњ, бостандыќтыњ, «т‰йе табан» – алыс сапарѓа шыѓу, «ит ќ±йрыќ» – ауыр аралас ќатынас, «омыртќа» – ќайраттылыќтыњ, ерліктіњ белгісі деп танылады. Келесі оюлар тобыныњ ішіндегі єдемісі µсімдік ‰лгілес µрнектер. Олардыњ кескіні арабы ‰лгілерімен (арабескамен) ±штасады. Кµбіне µсімдік оюы ќазаќ халќындда тізеден, белден жоѓары салынѓан жєне билер мен хандардыњ бай адамдардыњ бас киімдеріне µрнектеліп салынѓан, б±л жерде сонау ерте кездіњ µзінде аќ µсімдікті, кµкті аяќ асты ќылмау, таптамау деген ±ѓымды білдіретін сияќты. Табиѓатты ќорѓау деген ±ѓымѓа сайып келеді.

Геометриялыќ, космогониялыќ, антропо-зоморфтыќ, жануарлыќ, µсімдіктік, сєулеттік, заттыќ-т±рмыстыќ деп шартты т‰рде бµлінетін кµркем мотивтерде сыйымды семантикалыќ мазм±н берілген. Бейнелеп т‰сіндіруге орай мотивтер басќа топќа тєн белгілерді де бойына жинаќтауы м‰мкін. Сонымен ќатар мотивтер ќарапайым, сондай-аќ кµп ќ±рамды формаларда берілуі м‰мкін, м±ндай т‰рі орнамент топтарыныњ элементтері ‰йлесетін болады.

Орнаментте орын алѓан геометриялыќ мотивтер ќола дєуірінен туындайды. Атап айтсаќ, ќола дєуіріндегі керамикаларда келесі элементтер кездеседі: шырша орнаменті, квадрат, ‰ш б±рыш, имек, ораќ тєріздес пішіндер, меруерт тастар (дµњгелек, томпаќ кµлемде), тік кµлденењ, толќынды сызыќтар, т‰рлі сызыќ жєне дєн бейнесімен толтырылѓан ‰шб±рыштар, ќиѓаш жєне сыныќ сызыќтар, дµњгелек даќтар, б±рыштар, кењ жолаќтар, кµлденењ сызыќтар, шахмат торлары жєне таѓы басќалары [49]. Б±л мотивтер кейіннен кейінгі кµшпелілердіњ керамикасында да жањѓыра т‰седі. Зерттеушілердіњ пікірінше, ортаѓасырдаѓы керамикада салынѓан крестер, сыныќ сауыќтар мен ‰шб±рыштар жеке меншік иесі мен тіл-кµзден саќтау белгісін білдіруі м‰мкін [76].

Егер киімніњ зергерлік єшекейлері туралы айтатын болсаќ, онда геометриялыќ орнамент кµбіне Батыс Ќазаќстанѓа тєн болып келетіндігін атап µткен жµн. Осы мотивтер тобында зергерлік б±йымдар, т±марлардыњ ќ±рамдас бµлшектерін ќ±райтын ‰шб±рыш формасы кењ таралѓан. Осы мотивтіњ мањызды категорияларымен араќатынасын ескерер болсаќ, ол ежелден-аќ ќазаќтар т‰сінігінде ќуатты т±мар ретінде жан-жаќты сипатќа ие рєміздердіњ бірі болып келген [49].

‡ш б±рыш мотиві б. д. д. ІV ѓасырлар мен б.д. Х аралыѓында Шыѓыста мањызды семантикалыќ мєнге ие болды, ќ±дайдыњ ќуатты к‰шін білдіретін рєміз атанды [77].

Ќазаќтарда ±шб±рыш етіп тігілген, ішіне табиѓи зат немесе ќ±ран д±ѓаларыныњ бірі жазылѓан ќаѓаз салынѓан, кез келген мата ќиындысы ќорѓаушы, желеп жебеуші к‰ш ќызметін атќарѓан. Ќорѓаныш ретінде т±марлар бау, басќ±р т‰рлерінде жиі бейнеленеді. Геометриялыќ стильдегі безендіру єшекей заттарына, сондай-аќ белбаулардаѓы металл нышандарда квадрат мотиві кењ таралды. Б±л элемент т‰рлі техникалыќ тєсілдер арќылы орындала отырып, бас киімніњ к‰міс нышандары – шытырдыњ, перламуторлы нышандар тананыњ, декор элементтерініњ моншаќтардыњ негізін ќ±райды. Квадрат бірнеше комбинациялардыњ т±раќты ‰йлесімін ќ±райтын т‰рлі толыќты-рулармен к‰рделене т‰седі; квадрат ішінде квадраттыњ диагоналы орналасуы, ортада кішкене ромб жєне б±рыштар бойында дµњестеу келетін квадраттыњ орналасуы; єрбір секторда терењ дµњгелек жєне айќастырылѓан реттегі квадраттыњ орналасуы.

Сонымен, осы мотивтіњ семантикасы негізгі екі идеяѓа жетелейді. Бірінші н±сќасы – н‰ктелер, дµњестер, торлармен толтырылѓан квадрат жєне тікб±рыштар д‰ниеніњ тµрт б±рышы; жер, ќауымдар, тайпалар, Рулар, адамдардан бастап малѓа, дєнге дейін, яѓни ѓаламдыќ мєннен жеке мєнге дейін ќамтиды. Екінші н±сќасы – крестивина жєне тµрт терењ сызыќтар немесе дµњестер µнімділікті, кµбеюді, наќтыраѓы єйелдіњ кµп ±рпаќ єкелуін рєміздейді. Б±л мотив сондай-аќ єйелдердіњ бас киімі кимешекті зерлеуде де кµп рет ќайталана т‰седі. М±нда санды белгі репродуктивті сиќырды кµбейте т‰суі ќажет. Осы бейнелік рєміздердіњ µмірлік мањызы олардыњ иконографиясыныњ т±раќты болуын белгілейді. Ќиѓаш ќойылѓан квадраттан ромб шыќты деп болжауѓа болады. Басќа жаѓынан алѓанда, киіз ‰й ќањќасыныњ тор кµздері ромб тєрізді болып келеді, сондыќтан кереге кµз деп аталады. Ќазаќ єйелдерініњ т‰сінігінде ромб µнімділікті, ±рпаќ кµбейтуді білдіреді, сонымен ќатар бала туу м‰мкіндігін ќорѓай отырады [49, 129 б.]. Ромб зергерлік єшекейлердіњ, олардыњ ќ±рамды бµліктері мен декоративті элементтерініњ форма ќ±раушы негізін ќ±райды. Ромбтыњ сыртќы кµрінісі орнаменттік композицияларда кездеседі. ¦рпаќ кµбейту рємізі ретінде ромб тєрізді µрнек ‰йлену тойындаѓы µњіржиек єшекейіне тєн болып келеді. Б±л мотив кейде м‰йіз, ілгек тєрізді оюлармен к‰рделендіріліп, оныњ іші н‰ктелермен, г‰лдермен, геомериялыќ µрнектермен толтырылады. Ромб тєрізді т±марлар орта ѓасыр дєуіріндегі [78] ќазаќстандыќ тас ескерткіштерде бейнеленген, м±ныњ µзі осы форманыњ семантикасыныњ дєуірлер терењіне ќарай бойлайтындыѓын білдіреді. Б±дан да ілгеріде б±л мотив ќола дєуірінде де байќалады, м±нда єйелдер µздерін ромб тєріздес алќалармен єшекейлеген [79, 125 б.]. Ромб т‰рінде т‰ркімендерде [80] єйелдердіњ (годжик...) єшекейі бар. Кењінен ќарастыратын болсаќ, б±л мотив І – ІV ѓасырларда Дания, Венгрия, Германия, Рим [81, 24 б.] єйелдерді єшекей заттарыныњ орнаменті мен формаларынан кµрінеді. А.К. Амброз Алтай мен Ќырѓыздыњ кењ этнографиялыќ материалына талдау жасап отырып, ромб мотиві ±рпаќ кµбейтуді, табиѓаттаѓы аналыќ бастауды рєміздейді деп атап µтеді [81, 17-18 бб. ].

Ќазаќтардыњ ќолданбалы µнерінде к‰н орнаменті алуан т‰рлі бейнеде беріледі. µиткені ќазаќтардыњ т‰сінігінде к‰нді бейнелеу тазалаушы, ќорѓаушы жєне жаќсылыќ єкелуші, к‰ш – ќуат беруші шуаѓын тµгетін болѓан [49, 131 б.].

К‰н, от, ай жєне ж±лдыздарѓа табыну ќола дєуірінен бастау алады, оларѓа арнап ќ±рбандыќ шалѓан [79, 133 б.]. «Массагеттердіњ єміршісі к‰н тєњірі болып келеді». Ќ±дайлар ішінен к‰нді ѓана дєріптейді, оѓан жылќы сойып ќ±рбандыќ шалады. Б±л ќ±рбандыќтыњ мєні мынада: ќ±дайлар ішіндегі ењ жылдамына жануарлар ішіндегі жылдамын арнайды» [49, 132 б.], екінші ден ќазаќќа ен даласын танытќан, оныњ шегі мен шексіздігін сездірген киелі жануар жылќы – к‰нніњ, ќозѓалыстыњ т±раќтылыќтыњ рємізі, айрыќша к‰ш-ќуаттыњ, к‰н н±рынан дарыѓан ѓажайып ќасиеттіњ иесі. К‰нге табыну киелі апат – отќа табынумен тыѓыз байланысты [82, 251 б.]. Ќоладан ќ±йылѓан дµњгелектер к‰нді білдірген, оларды савроматтар т±мар ретінде пайдаланѓан, ќарулары мен костюмдеріне, мойындарына таќќан [82, 146 б.].

Сібірдегі т‰ркі тілдес халыќтардыњ кейбір ‰йлену дєст‰рлерінде к‰нге, айѓа табыну деректері ±шырайды, ай мен к‰нге табыну некені ныѓайтады, ±рпаќты кµбейтеді деп ±ѓынылѓан [10, 99-100 бб.]. Якуттарда к‰н аналыќ бастауды, ай – аталыќ бастауды білдіреді [10, 100 б.]. Ќазаќтардыњ т‰сінігінде батып бара жатќан к‰н (±шыќтау деп аталатын белгілі бір сиќыр єрекетін жасау кезінде) ауыруды µзімен бірге ала кететін болѓан. Б±л ‰шін ауыру адамды аузымен ‰ш рет су б‰ркуі, сонымен бетіне т‰кірген сияќты етіп ернін ќимылдатуы, ‰ш рет «±шыќ, ±шыќ т‰сіру ±шыќ, кет пєле кет, кет» деп айтуы тиіс. Б±л єрекетті жерге ‰ш рет ќ±лап отырып жасауѓа да болады. Соњѓы жаѓдайда ауруѓа жер жєрдем беруі тиіс.

Киім єшекейлерінде кездесетін киелі мотивтерді т‰сіндіру кезінде, олардыњ комбинаторикасына кµњіл бµлу керек: олар ж±лдыздар бейнесінен (спиральдыќ орамдаѓы дєн т‰рінде), ќ±с жолы бейнелейтін дєн ќатарларымен, ±рпаќ кµбеюі идеясын білдіретін ќ±стармен ‰йлеседі. Жалпы алѓанда, ѓарыштыќ ‰ндестіктіњ образды єсері ќ±ралады. К‰нді бейнелеу бай орнаменттік н±сќалар тудырды, м±нда д‰ниені кµркем т‰рде ќабылдау д‰ниені д±рыс тану элементтерімен ‰ндейді. Мєселен, оњт‰стік шыѓыстан солт‰стік шыѓысќа ќарай к‰нніњ бату н‰ктесін баќылау бірќатар бейнелеу н±сќаларында орын алѓан. М±ныњ µзі к‰нніњ айнала ќозѓалуы туралы т‰сініктен пайда болѓан.

К‰нніњ ењ ќарапайым бейнесі – крест, ол ќазаќтар мен кµптеген басќа халыќтарда с±ќ кµзден саќтайтын сиќырлы т±мар ретінде ±ѓым берген [83], сонымен ќатар ±рпаќ кµбейту идеясына байланысты болып келген. М±нда орыс этнографиялыќ материалдарынан табуѓа болады [84]. Мал шаруашылыѓымен айналысатын басќа халыќтарда, мєселен хакас, алтай, тувалыќтар мен буряттарда крест м‰йіз орнаменттерімен к‰рделендірілген [85, 420 б.] ќ±стыњ ±шып бара жатќанын білдіреді деген пікір де бар [86], м±ныњ µзі семантикалыќ жаѓынан т‰сінікті де, µйткені кµптеген халыќтардыњ дєст‰рлі санасында ќ±с к‰нге ќатысы бар деп саналады. К‰нді бейнелеуден келесі бір сатысы – кресті шењбермен айнала ќоршау. Кейінгі дєуірде дµњгелек пайда болѓан соњ, алты радиусты шењбер т‰ріндегі киелі белгі туындады, м±ныњ µзі айнала ќозѓалуды білдіреді [87]. Сегіз радиусты шењбер т‰ріндегі киелі тањба Шыѓыс Ќазаќстанныњ Калай ауылында [79, 110 б.] табылѓан, ол ќола дєуіріндегі тас к‰йме пішінінде болѓан. К‰н шуаѓын тарататын айналма едєуір к‰рделі болып келеді. Б±л модульде S – тєрізді тањба спираль ‰лгіде айнала ќозѓалуды кµрсетеді. Б±л тањбаныњ к‰н бейнесімен сєйкес келуі білезіктер ќолѓа таѓатын єшекейлердегі декоративті µрнектер жасауда оныњ ќ±рылымдыќ ролін негіздей т‰седі. S – тєрізді тањба саќ торевтикасындаѓы кµркем формалардыњ конструктивтік негізін ќ±райды [88], ќазаќ орнаментикасы композициялыќ басты схемалардыњ бірі болып табылады. Б±л элемент, єлем халыќтарыныњ кµпшілігінде таралѓан бинарлыќ тањба адамныњ психо-физиологиялыќ ерекшеліктерімен тыѓыз байланысты болып келеді.

К‰н ќозѓалысын келтіретін айќын форма ретінде жазыќ, дµњестеу спиральдер танытады, олар ќазаќ зергерлік µнерінде кењ таралѓан. Бір-біріне т‰йістірілген шењбер, крест, спираль т‰ріндегі киелі тањбалар Ќазаќстан аумаѓында сонау ќола дєуірінде-аќ орын алѓан [79, 116 б.]. Б±л мотив ќола б±йымдарда: декоративті нышандарда, білезіктер мен алќаларда кµрініс тапќан.

Бай пластикалыќ єзірлемелер г‰лді, ж±лдызды µрнек т‰рінде к‰н тањбасын бейнелейді. Тік, ќисыќ, имек сызыќтар дєнді ‰шб±рыштар т‰рінде берілетін к‰н н±рын білдіретін сызыќтар µз алдына декоративті мєнге ие болып келеді. Негізінде б±л жаѓдайда басќа да солярлыќ, астральды тањбалар н±сќалары мен ‰йлесе т‰седі. К‰нніњ шыѓуын білдіретін жартылай шењбер т‰рінде к‰н сєулесін бейнелеу - µзіндік бір тєсіл болып табылады.

Т±марша оюы – Орта Азияныњ барлыќ бµлігінде ќорѓаушы, жол ашушы, ќасиетті д‰ние ретінде ќолданылатын ою. Ќазаќтарда т±маршаныњ тµбе ±шы жоѓары ќарап салынса - єйел адамыныњ белгісін, тµмен ќарап салынса – еркек адамныњ белгісін білдіреді. Б±л екеуі ќосылып салынса – басталып келе жатќан жања µмір деп ±ѓу керек болѓан. Ал т±мар деп айдар таѓылуы ‰шб±рыш болып келген т±мардыњ культтік ќасиетімен – саќтаушы, ќорѓаушы деген діни-магиялыќ идеямен байланысты.

Шаршы µрнегі – д‰ниедегі жамандыќ пен жаќсылыќтыњ алма-кезек жењісін, к‰н мен т‰нніњ, жаз бен ќыстыњ алмасуы секілді табиѓат циклынан хабар беретін тањба. Атаудыњ ішкі формасында б±дан басќа бізге беймєлім деректердіњ болуы єбден м‰мкін. Себебі аталѓан µрнек еуропалыќтардыњ мєдениетінде де кездеседі, атауыштыњ табиѓатында да ортаќ т±стар кµп.

Ќазаќ ою-µрнектерініњ жиі ќолданылатын ж‰зден астам біз білетін т‰рі бар екені мєлім.Соныњ ішінде шапан арќасына салынѓан космогониялыќ µрнек – аспан єлеміндегі к‰н кµз, шењбер, дµњгелек пішінді бедерлі єшекей, шимай, крест µрнектер єлемдік кењістіктіњ, єлемніњ тµртб±рышыныњ, мєњгілік ќозѓалысыныњ, ‰зілмейтін µмір жолыныњ белгісі «к‰н шењбері» хандардыњ, халыќќа белгілі ќадірлі ауќатты адамдардыњ шапаныныњ арќасына салынѓан [89-91].

К‰н кµзі µрнекті ж‰зіктер де жиі кездесетін болѓан [ 85, 113-114 бб.].

2 ТАРИХИ Т¦ЛЃАЛЫЌ ЌАЗАЌ ХАЛЌЫ КИІМІНІЊ ЌЫЗМЕТТЕРІ
2.1 Ќазаќ ±лттыќ ерлер киімініњ рєміздері

Ќазаќ ±лттыќ киімі кµркемдік безендірудіњ кµпѓасырлыќ дєст‰рлеріне ие жєне оныњ µзіндік бай тарихы бар. Ќазаќ киімі ќ±лазыѓан кењ даланыњ ‰скірік аязы мен аптап ыстыѓыныњ, салќын самалы мен ањызаќ желініњ єсерімен ќалыптасќан, бар µмірі кµлік ‰стінде µткен, кењістікте кµшіп ќонѓан жартылай отырыќшы жєне отырыќшы елдіњ ѓасырлар бойы реттеуге кµне ќоймаѓан т±йыќ шаруашылыѓы мен ќарабайыр тіршілігі ќалыптастырѓан заттыќ-т±рмыстыќ мєдениеттіњ бірден-бір кµрінісі болѓандыќтан, µзініњ ќарапайымдылыѓымен, ‰йлесімділігімен, ж‰ріп-т±руѓа ыњѓайлылыѓымен ерекше. Ол халыќтыњ µмір с‰ру тіршілігімен, оныњ ерекше шаруашылыќ т±рпатымен, мекен-жайыныњ табиѓи жєне географиялыќ жаѓдайларымен тыѓыз байланысты. Ауа-райлыќ жаѓдайларыныњ алуандыѓы киім т‰ріне ыќпал етеді, яѓни жылдыњ т‰рлі маусымдарында т‰рлі киімдер ќолданады. Сонымен ќатар, киімге деген µз белгісін иесініњ жасы да ќалдырады. Єйелдер киіміндегі бойжеткен жєне келіншектіњ киімдері арасында айырмашылыќтар орын алады, себебі келіншектіњ киімі єшекейге бай жєне барынша єрленген болады. Ал ересек адамдардыњ киімі єдетінше, ќарапайым жєне бір т‰сті болып келеді, жастар ќауымы керісінше, аса т‰рлі-т‰сті, элегантты киімдерді ±натады.

Ќазаќта салтанаттыќ киім мен к‰нделікті киім-кешектіњ пішімінде айырмашылыќ бола бермейді. Салтанатты киімніњ бітімі сыпайылау, тігісі жатыќ, зерлі оќалы, кестелі, басына киетіндері кµтеріњкі, аяќ киімдері шоњќима биік µкшелі, т‰рлі т‰сті ќайыспен, таспамен µрнектелген, зерлі жіптермен кестеленген болып келеді. Оныњ ‰стіне салтанаттыќ киім- кешекте алтын, к‰міс жалатќан жалѓан ќаралы, ќйыршыќты, ширатпалы ќапсырма, белдік, алќа, шолпы саќина-білезік болѓан. К‰нделікті киімге шекпен тоќымасы, ќолда бар мата, бµз, кенеп, шыт, сєтен, сењсењ терісі, ќолдан ±ќсатылѓан тері-терсек, кµн секілді ќарапайым материалдардан жаратылса, салтанаттыќ киім-кешекке барќыт масаты, мєуіт, ш±ѓа, жібек, ќырмызы, бєтес, маќпал кездемелері, кємшєт, сусар, б±лѓын, ќ±ндыз терілері, б±лан немесе б±ѓы к‰дерісі, жылќы шегірені пайдаланылѓан.

ХІХ ѓасырдыњ дєст‰рлік ќазаќ киіміне ќатысты кµп єдебиет арналѓан. ¤з ењбектерінде осы мєселеге белгілі дењгейдегі ыќыласын П.И. Небольсина (1852), Г. Катанаев (1893), ¤. Джанибеков, Ш. Уєлиханов, А. Левшин, Є. Марѓ±лан, И.В. Захарова, В.В. Вострова, У.Д. Ходжаева, Ш. Тохтабаевалар аударѓан. Ќазаќ киімі туралы ќосымша мєліметтерді Г. Ибрайшинаныњ, Л. Шілдебаеваныњ, Г. Ахметжанованыњ, С. Асанованыњ зерттеулерінде айќын-дауѓа болады. ¦лттыќ киім єйгілі ѓылым-этнограф И.В. Захарова, Р.Д. Ходжаеваныњ ењбектерінде де аса жеткілікті етіп берілген. Киім жасалынѓан материалдар ±лттыќ мєдениеттіњ шыѓыстыњ кµршілес мемлекеттерініњ мєдени жетістіктерімен байланысы орын алады. Сонымен ќатар, ±лттыќ-µзіндік сипатќа ие киім жасау µнеріне ќазаќтардыњ да ‰лесі орасан баѓалы.

¦дайы µзгеріске т‰сіп т±ратын єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайларѓа бейімделу ж‰йесінде толыќтырылѓан к‰йінде µз ежелгі дєст‰рлерін саќтаѓан ±лттыќ киімніњ єрі ќарай дамуы жалѓастырылады. Жєне б‰гінгі тањѓа дейін, ќазаќтар ±лттыќ киімніњ жеке т‰рлерін киім киюде пайдаланады: бас киімдер, сырт киімдер, єшекейлер жєне зергерлік б‰йымдары.

¦лттыќ ќазаќ киімін тігуге пайдаланѓан материалды, шартты т‰рде ‰ш т‰рге бµлуге болады. ¤зіндіктен µндірілетін материалдар: кенеп, зыѓыр, жєне боялѓан ж‰н жіптерінен жасалѓан ш±ѓа. ‡й тоќымашылыѓымен, негізінен, солт‰стік алтайлыќтар айналысатын. Тµрт т‰ліктен алынатын материалдар: ќой, ешкі, теке терілері, ќатты к‰дері, тері, сатып алынѓан фабрикадан шыѓарылѓан мата: сєтен, китайка, даба, канка, кашемир, жібек, пл±ш жєне барќыт. Тµњкеріс алдындаѓы мерзімге дейін б±л маталар орыс, моњѓол жєне ќытай саудагерлерінен сатып алынатын. Кейбір мануфактуралар, єсіресе Ѓ‰н кезењінде, Орталыќ Азияныњ басќа мемлекеттерінен єкелінетін.

Єрине, т‰рлі маусымдарѓа киім т‰рлі маталардан жасалынатын. Ќысќы киім астарлары ќой, ешкі жєне ќасќыр терісінен, сілеусін, жанат, жєне ќамшат терісінен жасалынатын. Ќысќы тон жай ќой терісінен жасалынатын, тон сырты маќта-матадан, чесучи, жібек, парша, атластан жасалатын. Аќ т‰сті ќой терісін жиі сары немесе жасыл т‰ске бояп, ою-µрнек т‰сіретін. Жазѓы киімді жоѓарыда аталѓан маталардан, жєне ш±ѓа мен барќыттан тігетін, ал астарыѓа тым ж±ќалањ материалдар ќолданатын. Єдетінше, киім т‰рлі єшекейлермен безендірілетін. Халыќтыќ шебер-µнерпаздары зергерлік єшекейлерді к‰міс, маржан, каури баќалшаќтарынан жєне басќа да асыл жєне жартылай асыл тастардан жасаѓан.

Ќазаќ ±лттыќ киімдерін аныќтап зерттегенде, кµз алдына халыќтыњ заттанѓан тарихы, оныњ мєдениет тарихы елестейді. Кµне заманнан бері киім тігу µнерге жататын. ¤зініњ µнерімен тєнті еткен єйгілі болѓан наѓыз шеберлер кµп болды.

Сонымен ќатар, киімді тек єйелдер ѓана емес, ер адамдар да тігетін. Тігіншіден алуан т‰рлі біліктілік жєне ептілік талап етілетін. Ол бірден суретші, кесте тігуші ќызметтерін атќаратын, желімдеуді, сырмалауды білетін, киімге т‰сірілетін ою-µрнектіњ бейнелемесі, т‰с жєне олардыњ ‰йлесулерімен таныс болатын. Жалпы алѓанда, киім бейнелемесіне орасан зор ќызыѓушылыќ білдіріледі. Мысалы, к‰мбез т‰рлі негізде орналасќан жєне аспанѓа ќарай ±мтылѓан бас киімніњ ‰шкір жаѓы, µркендеуді жєне ырысты білдіреді. Киімді єрлеуде алуан т‰рлі кестелер кењінен ќолданады: жолаќ, ќиыќ, тамбурлыќ жєне басќа да техникалыќ тєсілдер. Киімді ою-µрнекпен безендіру дєст‰рлі ежелде ќалыптасќан жєне єр киім т‰ріне ою-µрнектіњ ќатањ белгіленген т‰рі тєн болатын, жєне жоѓарыда айтылѓандай, µзіндік бейнелемесі болатын. Халыќ киімініњ т‰стік гаммасы ќызыќтыра т‰сетін. Халыќтыњ ±лттыќ киімі наќты этнос аса ±нататын т‰с гаммасы ретінде ±сынылады. Жасанды бояулар тері жєне матадан жасалѓан б‰йымдарды, мысалы, ќызыл, жасыл, ќара т‰стерге бояуѓа м‰мкіндік беретін. Алтайѓа кµршілес тувалыќтарѓа б±л к‰лгін, кµк, сары, ќызыл, жасыл т‰стер. Дєл осы т‰стер, жєне ашыќ - ќоњыр т‰с алтайлыќтарѓа тєн болып келеді.

Дегенмен, аумаќтыќ айырмашылыќтар да киімде µз ізін ќалдырады, себебі алтайлыќтардыњ ±лыстыќ топтарыныњ киімінде µзгешеліктер кездеседі. Киімдегі єрт‰рлілік ќ±рылыс, т‰с, пішім, формаѓа тіреледі. Мысалѓа алсаќ, тон µрнеулері, пішім формалары, µрнеудіњ шеттері барынша ќаптамалар, єшекей жєне ою-µрнектері єркелкі келеді.

Осылайша, солт‰стік алтайлыќтардыњ киімініњ т‰с гаммасы ќарапайым болып келіп, геометриялыќ ою-µрнекпен безендіріледі: ќиыќ, тік жєне ќисыќ жолдармен.

ХІХ ѓасырдаѓы ќазаќтардыњ киімдері негізінен маќта жєне ж‰н мата, былѓары, тері жєне бірќатар жаѓдайларда киіз материалдарынан тігілді. Киімдер негізінен ќой жєне т‰йе ж‰ндерінен, біршама – ешкі т‰бітінен дайындалды. Жуылѓан жєне т‰тілген ж‰ндер жылы киімдердіњ кµптеген т‰рлерінде астар ретінде пайдаланылды. Кейбір киім т‰рлері киізден тігілді. Ќазаќтар ертеден – аќ ќой мен т‰йе ж‰ндерінен тар дµрекі ш±ѓа т‰ріндегі маталарды дайындай білетін. VІІІ ѓасыр мен ХІХ ѓасыр басында ‰йде ќолдан тігіп жасаѓан жєне орташа ауќатты ќазаќтар киетін болѓан. М±ныњ µзі мал шаруашылыѓыныњ ‰стемдігін танытады.

Басќа жаќтан єкелінген маќта, жібек жєне ж‰н маталар кµшпелілердіњ µмірінде ежелден-аќ ќолданыста болды. Біздіњ дєуіріміздіњ басында-аќ ѓ±ндар мен Ќазаќстанныњ кµшпелілері жібек жєне маќта маталарымен таныс болды, оларды сый, соѓыс олжасы ретінде алып отырды, µз шаруашылыѓындаѓы азыќ – т‰ліктерге ауыстыра отырып пайдаланды. Т‰ркі дєуірініњ (ІV - Х ѓѓ.) археологиялыќ ќазбалары жібектен жасалѓан киімдер мен бас киімдердіњ кµп таралѓандыѓын дєлелдейді. Кењкµл зиратында жібектен тігілген ерлер мен єйелдердіњ киімдері табылѓан. Жібек мата ќиындылары мен б‰тіндей жібек маталы киімдер, Алтайдаѓы µте ертедегі жерлеу орындарынан кездесті: Ќударѓа зираты, Ќотанды ќорѓаны жєне т.б. [92, 111 б.]. VІ ѓасырдаѓы ту-гю т‰ркілерін суреттей отырып, ќытай шежіресі «осы аймаќ шекарасына маќта мен жібек мата сатып алуѓа келеді» деп жазады [63, 52 б].

Сырттан алып келетін маталарды негізінен кµшпелілердіњ ‰стем тобы т±тынды. Ќарапайым халыќ былѓары, тері б±йымдарын, ќолдан тоќыѓан ж‰н маталарды пайдаланды. Кµшпелі шаруашылыќтыњ дамуы мен алмасу шамасына ќарай жергілікті кµшпенділердіњ кµршілес отырыќшы тайпалар µндіретін маталарѓа деген с±ранысы µсе т‰сті. Ќазаќстан кµшпелілері Орта Азия халыќтарымен µте тыѓыз экономикалыќ байланыс орнатты. ХV ѓасырдаѓы ќазаќтардыњ киімдері ‰шін Орта Аазияда µндірілген сатып алынушы маталардыњ зор мањызѓа ие болѓандыѓын мына бір дерек дєлелдейді. ХV ѓ. соњында Сырдариядаѓы ќалалар Шейбанихан µзбектері тарапынан жаулап алынды. Шейбани хан ќазаќтармен сауда жасауѓа тыйым салады. Соњынан ќазаќтар, Рузбеханныњ дєлелдеуінше, «маќта-мата тауарларына зєру болѓандыќтан» Шейбани ханѓа шабуыл жасап отырѓан [93].

ХVІІІ ѓасырѓа дейін ќазаќ даласына сатып алушы маталар негізінен Шыѓыс Т‰ркістаннан, Орта Азиялыќ хандыќтардан, біршама Ќытайдан єкелініп отырды. ХVIII ѓасырда, Ќытай Жоњѓария мен Ќашќарияны жаулап алѓан кезде, Ќазаќстанѓа деген ыќпалын кењейте т‰сті. Ќытайдан тауарлар, соныњ ішінде мата да єкелінуі ±лѓайды. Ќытайдан жібек, мата жєне ж‰н маталары Шыѓыс Т‰ркістан ќазаќтарыныњ т±рмысында молынан пайдаланылды.

Сондай-аќ ХVIII ѓасырда кµбіне шекара бекіністерінде ќазаќтардыњ орыстармен саудасы кењінен дами т‰сті. Ќазаќтар орыстардан былѓары мен µњделген теріні, сондай-аќ Орта Азиядан єкелінген маќта маталарын кµптеп алмастырып алып отырды.

ХІХ ѓасырдыњ басында Ресейде µнеркєсіп, єсіресе, тоќыма µнеркєсібі ќарќынды дами т‰сті. Алѓашќы онжылдыќта маќта-мата жєне басќа да тоќыма маталар саны тез ±лѓая т‰сіп, Азияѓа экспортќа шыѓарылды. Ќазаќ даласына ±сынылѓан экспорт ішінде маќта матасы кµрнекті орынѓа ие болды, соњынан ол Ќазаќстанѓа жіберілетін негізгі µнім болып ќалды. Маќта маталарыныњ сыртќа шыѓарылуынан соњ, «басќа да тауарлар аѓыла т‰сті, матадан кейінгі екінші орында былѓары, ‰шінші орында астыќ, сондай-аќ ш±ѓа мен металл б±йымдар иеленді» [63, 53 б.].

Ќазаќстанѓа єкелінген орыс маталары Орта Азия мен Ќытайлыќ маталарымен бєсекеге т‰сті. ХІХ ѓасырдыњ 30 жылдарындаѓы осы жаѓдайды байќаѓан бір баќылаушы б±л жµнінде былай деп жазады: «..... батыс ќазаќтарыныњ басым кµпшілігі орыс жєне ташкенттік µнімдерден тігілген киімнен ќ±ралса, ал шыѓыс ќазаќтары кµбіне Ќытай маталарынан киінді».

Ортаазиялыќ рыногты жењіп алуѓа м‰дделі болѓан орыс фабриканттары жергілікті халыќтыњ талѓамын ескере отырып, мата тоќыды.

Ќазаќстанѓа орыс капитализмініњ енуі мен отарѓа айналу шамасына ќарай орыс тауарлары ењ алдымен Ќытайдыњ, соњынан Орта Азия тауарларын ыѓыстырып шыѓарды. Сондай-аќ фабрикалыќ маталар ‰йде µндірілетін материалдарды да ауыстыра бастады, м±ныњ µзі ќазаќ шаруашылыѓында тауар дамуыныњ жалпы ‰рдіс алѓандыѓымен байланысты. Егер ілгеріде µз бетінше жеке шаруашылыќ ж‰ргізетін ќазаќ отбасы µз ќажеттілігін µз шаруашылыќ µнімдерімен ќанаѓаттандырып отырса, тауар дамуына байланысты енді мал шаруашылыѓы µнімдерініњ басым бµлігі сатуѓа т‰сті. Осы себепті тері мен былѓарыдан, киіз бен армяќтан жасалѓан кейбір б±йымдар т±рмыста ќолданыстан шыѓа бастайды. ХХ ѓасырдыњ 20 жылдары туралы дерек беретін А. Левшин кедейлердіњ ‰йде тігілген ш±ѓадан, киізден жєне тіпті «рогожкадан» жасалѓан киімдер киеді деп жазды. Красовскийдіњ деректері бойынша (ХІХ ѓасырдыњ ортасы) ќазаќтардыњ киімдері басты негізде сатып алѓан маталардан тігілді.

ХІХ ѓасырдыњ соњы мен ХХ ѓасырдыњ басында киімдер негізінде фабрикада µндірілген т‰рлі маќта-мата материалдарынан тігілді: сєтен, биязы, кумача, п‰ліш, кєленкор, миткал. Бай ќазаќтар киім тіктіру ‰шін барќыт, жібек, єтлес парша, ќымбат ш±ѓа сатып алып отырды. К‰нделікті т±рмыста орта- азиялыќ ќол µнер шеберлері µндірген бірќатар маталар да болды: маты, биязы, бекасаба, жартылай жібек маталар (адырас, патсайы), сондай-аќ Орта Азиялыќ фабрикаларында µндірілген жібек жєне жартылай жібек маталар.

ХІХ ѓасырдыњ µзінде де ќазаќ ќоѓамында мал шруашылыѓы мен кµшпелі µмір сарќыттары к‰шті саќталып ќалуына байланысты киім де жеке µзіндік µндірістегі б±йымдар басым к‰йінде ќала берді – былѓары тондар мен т±лыптар, киіз жєне ш±ѓа шапандар. Б±л жаѓдай єсіресе диќаншылыќ пен отырыќшылыќ нашар дамыѓан аудандарѓа тєн болды.

Ќазаќтардыњ ерлер киімі кешені т±раќты болып келеді. Кµптеген ѓасырлар бойына матаныњ т‰рлері, пішу элементтері єшекейлер µзгеріп отырѓанымен, біраќ киімніњ негізгі б±йымдары мен киімді пішу ќаѓидасы т±раќты болып ќала берді. Т‰рлі єлеуметтік топ т±рѓындарыныњ киіміндегі айырмашылыќтар матаныњ сапасы мен ќатар киімніњ элементтері сандарына да байланысты болѓанымен, алайда т±тас киім кешеніне єсер ете ќоймады.

Ер адамдар денесіне негізінен кµйлек пен дамбал киді. ХVІІІ ѓасыр мен ХІХ ѓасыр басында ќазаќтар етек-жењі кењ киім-жейде киетін болѓан (солт‰стікте – желде немесе желден, батыста жегде). Б±л туралы осы кезде µмір с‰рген ќазаќтардыњ µмірін зерттеуші авторлар – И. Муравин мен Д.В. Галадышев, П.С. Паллас, доктор С. Большой, И. Казанцевтер жазды.

Ќазаќстанныњ кµпшілік аудандарындаѓы егде колхозшылар осы бір киімді єлі к‰нге еске алады, б±л киімді олардыњ аталары киген болатын. Етек жењі кењ кµйлекті кейіннен сорочка т‰ріндегі басќа бір кµйлек ауыстырды, ХІХ ѓасырдыњ ортасы мен ХХ ѓасыр басында жейдені тек ќарт адамдар ѓана киді.

Жейде туника тєрізді пішінде болды, яѓни кµйлек енді матадан тігілді, ортасынан (ныќтап) иілген к‰йде келді, иілген жерінен бас шыѓып т±ру ‰шін кµлденењ етіп кесілді, ал алдынѓы жаѓы тµменге дейін тік сызыќ бойымен тігілген к‰йде келтірілді. Жоѓарыдан тік б±рыш болып дєл осы матадан ортасынан иілген, тігісі тµмен жіберілген жењ тігілді. Кµйлектіњ жењ астындаѓы жаќтарына ќиыќ ж‰ргізілді, ал тµмен ќарай біршама кењейе т‰седі. ‡шб±рыш етіп тігілген ќиыќтыњ жоѓары бµлігі ќолтыќша ќызметін атќарады. Кейде оѓан ромб сияќты пішін беретін кµйлектіњ ±зындыѓы тізеге жететін болѓан. Жейдені т‰рлі маќта-мата материалдарынан: биязы, сєтін, мата, кµбінше аќ т‰сті суреті бар немесе суретсіз маталардан тікті.

Осы типтегі кµйлектердіњ жаѓа пішімі жаѓынан айырмашылыќтары бар. Талдыќорѓан ауданыныњ ќарт колхозшыларыныњ єњгімелері бойынша, Жетісуда жаѓасы жоќ кµилектер тігілген, оныњ екі-‰ш бауы болып, ењ жоѓарѓы тамаќтыњ т‰бінен байланатын болѓан. Жаѓасы ашыќ ќатар-ќатар шолаќ к‰йінде шолаќ етіп тігілген ‰шб±рыш ќиыѓы бар кµйлектер кењ тарады. Осы аталѓан шолаќ арќа жаѓынан кішігірім тік жаѓаны ќ±райтын. Жейденіњ жењі кењ єрі ±зын болды, ќолдыњ білегін т‰гел жауып т±рды, манжеті жєне ќайтармасы болѓан жоќ. Ж±мыс істеу кезінде ыњѓайлы болуы ‰шін жењді т‰ріп ќоятын, кейде жењ ±штарына бау ќадап ќоятын, ол арќылы жењді б‰ріп отырды.

ХІХ ѓасырда жейде пішуде бірќатар µрнектер болды. Оларды ќысќа жењді етіп, едєуір тарылта тігетін, киімніњ б±л т‰рі Оњт‰стік Шыѓыс, Солт‰стік, Батыс жєне Оњт‰стік Ќазаќстанда ±заќ саќталып, ХІХ ѓасырдыњ соњына ќарай жойылды. Т‰ймесі ќадалмаѓан алды ашыќ болып келетін осындай пішіндегі жєне µлшемдегі кµйлек Орта Азияныњ кµптеге халыќтарында кењ тараѓан: ќырѓыз, µзбек, тєжік, ±йѓыр. Ол µзі бір жењіл ѓана жамыла салатын шапан сияќты болып келетін, пішілуі жаѓынан да одан ешбір µзгешеленбейтін. Кµпшілік халыќ оны осы ќасиеттері ‰шін жењіл шапан ретінде – яктак деп, ал µзбектер мен тєжіктер актай ретінде атады.

ХІХ ѓасырда жергілікті халыќ арасында кеудесі тік етіп ќиылѓан кµйлек кµп тарады. Єрине б±л кµйлек б±рын да болѓаны белгілі, біраќ ол міндетті т‰рде ер адамдардыњ кµйлегі болып саналмайтын. И. Георгидан басќа ХVІІІ ѓасырдаѓы авторлардыњ ешбірінде б±л жонінде дерек келтірілмейді. Соныњ µзінде б±л автордыњ айтќаны да онша т‰сінікті болып келмейді: «Кµйлекті киетіндер сирек, оныњ орнына ж±ќа жамылѓы (ќырѓызша егда) киеді» [63, 56 б.]. ХІХ ѓасыр ортасынан бастап м±ндай формадаѓы кµйлек ескілерін ыѓыстырып шыѓарды.

Б. Дауалбаев ХІХ ѓасырдыњ 30 жылдарына тєн жейденіњ ХІХ ѓасырдыњ соњына ќарай жейдемен ауыстырылѓандыѓы туралы µз маќаласында атап µтті. Ол м±нда Орта Азиялыќ маталарды орыс маталары ыѓыстырып шыѓару кезінде болды деп ќарастырады. «Жегдені кµбіне б±ќараныњ биязы матасынан тікті, кµйлек шыттан, миткальдан, полотнодан дайындалды» [63, 55 б.].

Шыѓыс Ќазаќстан облысы мен Алтай µлкесіндегі керейлер мен наймандар, Алматы облысыныњ шыѓыс бµлігінде µмір с‰ретін жалайыр мен албандар кµйлекті жейде деп атады. ¦лы ж‰здіњ басќа рулары (ќањлы, ‰йсін, дулаттар) кµйлек деп те, жейде деп те атай береді. Олар м±ны синоним ретінде ќолданады.

Кµйлек-жейдені жењіл маќта матасынан, кµбіне шыт немесе аќ биязыдан, не болмаса матадан тіккен. Кедей ќазаќтар тіпті кµйлек тігу ‰шін дµрекі армяќты да пайдаланѓан. ¤те ертедегі дерек кµздерінде жаѓасы кењ, артќа ќайырылып ќоятын кµйлектер суреттеледі. Соњынан ХІХ ѓасырдыњ аяѓында б±л кµйлектер Шыѓыс Ќазаќстанда, біршама Оњт‰стік Ќазаќстанда пайдаланылды, басќа облыстарда б±л кµйлек тік жаѓалы етіп тігіледі. Кеудесіндегі ќиыќты бастапќыда т‰бінен кесіп тастап, соњынан оѓан екі жаѓынан дєл осы матадан бау тігіп отырды. Кейін келе ХІХ – ХХ ѓасырлар тоѓысында ќиыќты ќаќпаќтан тігетін болды, т‰ймелері ойыќ ілгекпен ќадалды.

Кейде кµйлектіњ µзі жейде сияќты болып келеді, біраќ оныњ етегі орта т±сынан ќиылмайтын. Кµйлек туника тєрізді, µте кењ єрі ±зын болып келді, жењдері тік ±зын пішінде болды. Кµйлектердіњ екі ‰лкен жєне ±зын болып келуі туралы ХІХ ѓасырдыњ ортасында ќазаќ т±рмыс-тіршілігін баќылаумен айналысќандардыњ ењбектерінде жазылѓан. Мєселен, Х. Ќостанаев «Кµйлектіњ ішіне екі адам еркін сыйып кетеді, кµйлектіњ ±зындыѓы тізеге дейін жетеді», деп атап µтеді [94]. Кµйлектіњ жоѓары бµлігі єдетте астарлы етіп аќ матадан тігілді. Оны тек ныќ т±сы мен ойыќ жаѓынан тігетін, тµмен жаѓын тіпті кесіп тастамайтын.

ХІХ ѓасырдыњ соњында кµйлектер мен иыќќа ілетін басќа да киім т‰рлері жањаша пішілді – иыќтарына тігіс ж‰ргізілді, жењі ќысќаша тігілді: Пішу т‰рі µзгертілген соњ, кµйлектіњ, оныњ жењі мен иыќ кµлемініњ ±зындыѓы мен ені де ќысќара т‰сті. Иыќ тігісі кµйлектері б±рыныраќта Ќазаќстанныњ батысы мен солт‰стігінде пайда болды. ХІХ ѓасырдыњ 30 жылдарына дейін Ќазаќстанныњ оњт‰стігі мен шыѓысында туника тєрізді тігілген кµйлектер басым болды.

Туника тєрізді кµйлек – жейде Еділ бойы мен Орта Азияныњ кµптеген халыќтарыныњ киімдеріне тєн болып келеді. Айырмашылыѓы жаѓынан пішіні мен дененіњ кењдігіне байланысты болды. Татар мен удмурттарда ол едєуір тар болса, ал башќ±рт пен басќа да Орта Азия халыќтарында µте кењ болып келеді. Башќ±рт, ќ±ндар татарлары, ќараќалпаќтар, ќырѓыздар мен хакастардыњ байырѓы кµйлектері кењ ќайырма жаѓалы, алдынѓы µњірі тік ќиылѓан пішінде келеді. Н.И. Воробьев дала т‰ркілеріне (ќазаќтарѓа) ќайырмалы кењ жаѓа тєн деп есептейді [95, 228 б.]. Осы типтегі кµйлектердіњ атауы барлыќ т‰ркі халыќтарында бірдей болып келеді. Ќазаќтыњ «кµйлек» термині диалектілік н±сќаларда келеді (татарша – кулмек, ±йѓырша – койнэк, башќ±ртша – кулдэк жєне т.б.) Ерлердіњ шалбары – дамбал кµйлек матасынан тігілді, біраќ т‰сі µзгешелеу болды. ХІХ ѓасырда дамбал ерлер костюмініњ міндетті элементі болып саналды. Кейбір авторлардыњ пікірлерінше, ‰стінгі немесе тµменгі тері немесе ш±ѓа дамбалдар тікелей денеге киілді. Ќазаќтарда ‰стінгі жєне тµменгі шалбар пішімінде мањызды бір айырмашылыќтар бола ќойѓан жоќ. Ерлердіњ дамбалдары адымдап басуѓа лайыќты етіп кењдеу тігілді, балаќтары ±зын болмады, оныњ бел т±сында ішінен тігілген тартпа бауы болды, сол бау арќылы белін байлап отырды.

Дамбалдардыњ келесі т‰рде пішілгені µте кењ таралѓан: матаныњ тік б±рышты бµлшектерінен екі тік балаќ пішіп, олардыњ арасына ромб тєрізді ау салды, ол адымдап ж‰ру ‰шін керек болды. Ќиыќ мµлшері тігілетін мата еніне байланысты келеді. Егер мата енді болса, оѓан жіњішке ќиыќ ж‰ргізілді, кейде ќиыќ жасаудыњ ќажеті де болмайтын. Егер мата енсіз болса, онда ±зын єрі енді ќиыќ ж‰ргізіледі, оныњ бір ±шы дамбалдыњ ішкі бµлігіне жетсе, ал келесілері алды жєне артынан беліне дейін жететін. Келесі бір пішу т‰рі мынадай: тік жєне тар балаќтар арасына белінен бастап дамбал ауын ќ±райтын ±зын тік б±рыш мата тігеді де, сонан соњ олар мен балаќтар арасына екі тар ±шб±рышты ќиып мата кіргізіледі. Б±л пішу т‰рі алѓашќы пішу т‰рініњ ‰лгісініњ бір т‰рі болып келеді. Оны µте енсіз матадан дамбал тіккенде жєне кењ дамбал тігу ќажет болѓанда ќолданылады. Кµбіне ол сыртынан киетін, єсіресе, ќыста киетін дамбалдарда пішу кезінде пайдаланылады.

Белдіњ жоѓары жаѓынан кењ ышќыр ж‰ргізіліп одан бау µткізіледі. Бауды т‰рлі т‰сті етіп арнайы µреді. Кейде жіњішке оюы бар баулар да тігіледі, сондай-аќ матадан жасалѓан баулар пайдаланылады.

Кµйлек пен дамбалды ќазаќтар іш киім ретінде ѓана санаѓан. Оны Оњт‰стік пен Батыс Ќазаќстанныњ кедей егіншілері далада ж±мыс істеген кезде киген. єдетте, тіпті ‰йде ж‰рген кезде де ер адамдар сыртынан шалбар жєне ќандай да иыќќа ілетін сырт киім киіп ж‰ретін.

Сыртынан киетін дамбалдар – шалбар (Жетісуда жєне Шыѓыс Ќазаќстанда сым деп те атайды) – жазѓы жєне ќысќы болып бµлінеді. ХІХ ѓасырда жазѓы шалбарлар тыѓыз маќта жєне ж‰н матадан жєне µњделген теріден тікті. Ќыстыг‰ні ќой терісі ішіне ќарай тігілген тері шалбар жєне т‰тілген ж‰ннен, маќтадан тігілген шалбар киген. Жазѓы шалбарлар пішілуі мен мµлшері бойынша дамбалдан аз ерекшеленетін. Ќысќы шалбарлар ‰стінгі киімніњ етегін салып ќою ‰шін едєуір кењ етіп тігіледі. Єдетте оларды екінші типтегі, яѓни ортасы тік б±рышты болып келетін пішімде тікті. Ќой терісінен тігілген шалбарларѓа ‰ш-тµрт саулыќ ќойдыњ терісі ж±мсалатын, єдетте ол ‰шін ж‰ні ќысќалары тањдап алынатын. ХVIII ѓасырда жєне ХІХ ѓасырдыњ басында тері мен былѓарыдан тігілген шалбарлар ќазаќтардыњ к‰нделікті киімдері болып саналады, сондай-аќ олар жаздыг‰ні армяк пен сатып алынѓан ш±ѓадан тігілген дамбал киіп ж‰реді. Тері шалбарлар кµбіне ешкі терісінен тігілді. Бай адамдар ж±ќа µњделген, ќызыл немесе сары т‰сті, µсімдік бейнесіндегі ою-µрнектерге толы ж±мсаќ теріден тігілген шалбар киді. Ішіндегі дамбалдарыныњ жанынан тілігі болды, оларды сыртына шыѓарып ж‰рді. Кейде дамбалдыњ ±штарын ою-µрнекті оќамен, зермен немесе барќытпен ќаптады, ќ±ндыз терімен жиектеді. ХІХ ѓасырдыњ ортасынан бастап доѓа жєне µзге де тыѓыз маќталы маталардан тігілген шалбарлар кењ тарады. Сєнќой байлар ашыќ барќыттан, тіпті жібектен де тіктіріп киді, оны кестемен немесе г‰лді наќыштармен єшекейледі. Тері шалбарлар біртіндеп пайдаланудан шыѓа бастады да, ХХ ѓасырдыњ басында тіптен сирек кездесе бастады.

Ќыстыг‰ндері т±рмыста былѓары дамбалдар жаќсы пайдаланылды, єлі к‰нге дейін оларды шопандар ќыстаќтарда киіп келеді. Бай ќазаќтар ќысќы шалбарларды да т‰рлі µрнек жєне кестелермен єшекейледі. Байлар, мырзалар, жас жігіттер сєндік ‰шін киген. М±ндай шалбарлар єдемі єрі жењіл болады, баѓалы киім ќатарына жатады. Осы пішімдегі шалбарлар Еділ бойы (удмурттар, чуваштар, башќ±рттар), Орта Азия жєне Сібір мен Орталыќ Азияныњ т‰ркі-монѓол халыќтарында да (алтайлыќтар, хакастар, буряттар, монѓолдар) кењ ќолданылады. Б±л киімніњ пайда болуы кµшпелі т±рмыс пен ат ‰стінде салт ж‰руге байланысты еді. Шалбарды білдіретін кµне т‰ркі сµздерініњ бірі шыѓыс ќазаќтарында саќталып ќалѓан «сым» сµзі болды. Ќараќалпаќ тілінде – сым, ќырѓыздарда – шым, µзбектерде – шим, сары ±йѓырларда – ием, чуваштарда – йем болып келеді. ХІХ ѓасырда т‰ркі халыќтарында іштен киетін µте кењ таралѓан киім атауы дамбал (там-бал ) немесе ыштан, ал сыртымен киетін – шалбар (чалбар) болды (Ќосымша А 3).

Сыртымен киетін ерлер киімін тµрт т‰рге бµлуге болады: 1) жењіл, иыќќа іле салатын, кµбіне ‰йде киетін киім; 2) тікелей пішілген мереке к‰ндері киетін сырт киім (шапан); 3) ќысќы былѓары киім; 4) єр т‰рлі шекпендер (плащтар). Б±л бµліністіњ µзі шартты т‰рде ѓана, µйткені ќазаќтар, єсіресе ењбекші ќазаќтар ‰й киімі жєне той киімі деп бµлмеген. Астары ќалыњ ж‰ннен тігілген шапандар кедей ќазаќ ‰шін ќысы-жазы бойы ‰й жєне той киімі ќызметін атќарады.

Ќазаќтар кµйлектіњ сыртынан онша ±зын емес (жанбасќа немесе тізеге дейін) т‰ймелері ќадалмайтын, алды ашыќ келіп адамныњ пішініне ќарай етегі тµмен ќарай кењдеу келетін киім киген. Киімніњ осындай элементі туралы мєліметтер ХІХ ѓасырдыњ ортасында ѓана єдебиетте пайда болды, сол кездіњ µзінде-аќ орын алѓан негізгі пішім ќазіргі к‰нге дейін саќталып келеді. Кейбір жерлерде жењсіз киімді ќамзол, ал жењі барын бешпент деп атайды. Сондай-аќ бірќатар µте аз таралѓан аткулер... де кездеседі.

2. 
   
   жүктеу/скачать 1.29 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: