1 тарау. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы

Кіріспе-----------------------------------------------------------------------------------------5

1.1 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың түсінігі және маңызы------8

1.2 Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың заңдылық сипаттамасы--11

ІІ тарау. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың түрлері және

олардың жауаптылық ерекшеліктері---------------------------------15

2.1. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардағы ұйымдасқан қылмыстық

топтардың жасайтын қылмыстары----------------------------17

2.2 Жалпыға бірдей қауіпті заттарды қолдану ережелерін

бұзумен байланысты қылмыстар--------------------------------------------------40

ІІІ тарау. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар арасындағы

қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың жауаптылық

ерекшеліктері

3.1 Жаппай тәртіпсіздік қылмысының үғымы мен оның сипатамасы---------52

3.2 Бұзақылық қылмысының сипаттамасы------------------------------------------55

3.3 Тағылық қылмысының жауаптылық ерекшілігі-------------------------------60

Еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мемлекет болып жарияланғанына он жыл болды. Осы жылдар ішінде көптеген іс тындырылғаны мәлім. 1997 жылы шілде айының он алтыншы жұлдызында Қазақстан Республикасы жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап заңды күшіне енді.

Жаңа Қылмыстық заңның ең басты міндеттерінің бірі - адам, қоғам, мемлекет мүддесін қорғау болып табылады.

Қылмыстық құқық жеке қүқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді.

Жеке адам мен қоғам арасындағы қатынастардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды реттеу қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылыады.

Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 2-бөлімі осы мәселеге тікелей арналған. Конституцияның 1-бабында "Ең қымбат қазына - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" , - деп жарияланған.

Осыған орай, Қазақстан Республикасындағы барлық құқық салалары соның ішінде Қылмыстық кодексте адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан Республикасының ҚК - нің 2 - бабында адам және азаматтың құқықтары бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасында барлық заңдары жеке бостандықтарын қорғауға әруақытта артықшылық береді.

Күнделікті өмірде қылмыс жасады қоғамдық тәртіпті бұзды деген сөзді жиі естуге болады. Демек, мүндай әрекет жасаушылар білмей немесе қасақана заңдылықты, құқық тәртібін бұзады. Соның нәтижиесінде құқық бұзушылық пайда болады. Құқық бұзушылық дегеніміз құқыққа қарсы, қоғамға қайшы, тұлғаға зиянды, қауіпті кінәлі деп танылып жазылынатын әрекет немесе әрекетсіздік.

Қылмыс - бір адам арқылы емес бірнеше адамның бірігуі арқылы істелуі мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстық мәні, одан туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара адам істеген жауапты болатын адамдардың соны тура анықтау қажеттілігі туындайды.

Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптыларының негізі мен шегін, олардың әрқайсысының бірігіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлгасының ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді анықтауға толық мүмкіндік туғызады.

Жаңа Қылмыстық заңда қылмысқа бірлігіп қатысудың ұғымы, оған қатысушылардың (орындаушылар,

6

ұйымдастырушылар) жекелеген іс-әрекет сипаттайтын белгілер және оларға жаза тағайындаудың негізгі қағидалары, сондай-ақ қылмысқа қатысу нысандарының анықтамасы берілген (ҚК-тік 21-31 баптары).

1. "Заң және заман" журналы, № 1 2000 ж. 16-176.

2. А.Н. Ағыбаев Қылмыстық қүқық. Ерекше бөлім. 2000ж

Қылмыстық кодексте жазалау катерімен тыйым салынған айыпты коғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік; қылмыс деп танылады. Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді.

Көптеген батыс еуропа елдерінің қылмыстық құқықтарында, қылмыстың формальды анықтамаларына түсінік беруі орын алған, отанымыздың қылмыстық құқықтарына тән, қылмыстық заңда, жазалау қатерімен тыйым салынған материалды-формалды анықтамадағы әрекет дәстүрлі түрде орын алғандығы белгілі.

Егер қылмыстың түсінігі формальдь- анықтамаға түсінік бере отырып қол сұғушылықтың құқыққа қарсы формальды белгілеріне сілтеме жасаса, ал материалды анықтамада формальды белгілерімен міндетті түрде материалды қоғамға қауіптілік әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.

Қылмыстың түсінігі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 9-бабында берілген.Осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немегз әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.

Берілген анықтамаға сәйкес, қылмыс міндетті белгілерімен сипатталынады. Бүл - қоғамға қауіптілік, оның қүқыққа

қайшылығы, кінәлік және жазалылық. Тек қана осы көрсетілген белгілердің жиынтығының болуымен ғана байланысты қол сұғушылық қылмыс болып табылуы мүмкін.

Қылмыстың бірінші белгісі - оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға қауіптілік - қылмыстық заңмен қорғалған қоғамдық қарым -қатынасқа нақты қауіптілік тудыратын немесе зиянын тигізетін қылмыстың объективті белгісі (әрекет немесе әрекетсіздік).

Қоғамға қауыптілік қылмыстың нақты түрдегі сапалық белгісі болып табылады , яғни заң атқарушы тек осы қоғамға қауіптіліктің белгілерін анықтаумен ғана байланысты әрекет немесе әрекетсіздіктің қылмыс қатарына жатқызуға болатындығын көрсетеді. Қоғамға қауіптілік іс-әрекеттің қоғамдық қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызуы белгілерімен сипатталынады. Заң атқарушы, егер қолсүғушылыққа тыйым салуды міндетті түрде таба отырса, қауып туғызған нақты әрекет немесе әрекетсіздікті әрқашан да қылмыс қатарына жатқыза бермейді.

Қоғамға қауіптілік - тек қылмысқа ғана қатысты деп айтуға болмайды. Әкімшілік қүқық мысалы, қоғамға немесе мемлекетке жеке адамға зиян тигізеді. Бірақ олардың қоғамға қауіптілігі едәуір төмен.

Заң шығарушы қылмысты басқа қүқық бүзушылықтан айырып көрсетуі үшін, қол сүғушылықтың нәтижесінде болатын зардаптардың белгілерін сипатайтын белгілерді ҚК -тің Ерекше бөлімі баптарының диспозициясында көрсеткен. Қоғамға

Қылмыстық қауіпсіздік адамдардың қауіпсіз өмір сүруін, бірқалыпты қызметін,радиоактивті материалдарды заласыз пайдалану, қаруды, оқ-дәріні, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш қондырғыларды тиісінше және қауіпсіз пайдалану, сондай-ақ тау-кен немесе күрылыс жұмыстарын қауіпсіз жургізуді реттейтін қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып габылады.

Бұл қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі болып ттабылады.Бұл қоғамдыққауіпсіздікке қарсь¹ қылмыстардың тікелей объектісі қоғамдық қауіпсіздіктің жекелеген салалары(адам өмірінің және оның қызметінің қауіпсіздік шарттары: өліммен аяқталатын зардап туғызуы мүмкін жүмыстарды жүргізу және т.б.) болып табылады. Осы топқа жататын кейбір қылмыстардың қосымша тікелей оСьектісі адамның өмірі мен денсаулығы болуы мүмкін. Объективт^к жағынан алғанда, қоғамдық қауіпсіздікке жататын кылмыстардың көпшілігі әрекет арқылы, ал біршамалары әрекет немесс әрекетсіздік күйде (ҚК-тің 245,246-баптары) жүзеге асырылады.

Көптеген қылмыстар кұрам жағынан формальдық (ҚК-тің

Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың ерекшелігі олардың қоғамдық қатынастардың қалың тобы үшін зиянды екендігіне (жеке бастың, кәсіпорындардың, мекемелердің үйымдардың және басқа әлеуметтік қүрылымдардың қалыпты жүмыс атқаруының қауіпсіздігі үшін). Бүл санаттағы қылмыстарды жасау кезінде тек жеке бір адамның мүддесіне ғана емес, қоғам өмірінің қауіпсіз жағдайларына түтасынан, яғни қоғамдық маңызды мүдделерге зиян келтіреді. Осыған байланысты, түгел қоғам қалыпты және қауіпсіз жағдайлары, қоғамдық тәртіп, түрлі жүмыстар жүргізу және жалпыға бірдей қауіпті заттарды қолдану кезіндегі қауіпсіздік сияқты әлеуметтік қүндылықтар тікелей қылмыстық

ықпалға ұшырауы мүмкін.

Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінің жалпыға бірдей қауіпсіздікті қоғамдық қауіптілікті оның тар мағанасыда ғана емес, сол сияқты қоғамдық адамгершілікті, т.б. қамтамасыз етуші қоғамдық қатынастардың үлкен тобының қүрамдас бөлшегі ретінде қарастырады. Бүл қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығы Қылмыстық кодексте қоғамдық қауіпсіздік (кең мағанасында) және қоғамдық тәртіп деп аталып, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 9-тарауына кіретін қылмыстардың текті объектісін қүрайды.

Заңға сәйкес, Қылмыстық кодексінің 9- тарауының нормалары мен қарастырылған қылмыстардың объектісі -қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіп болып табылады, яғни, қоғамның әр мүшесінің өмір сүру жағдайының қауіпсіздігін, әр түрлі жүмыстар жүргізу кезінде және жалпыға бірдей қауіпті заттарды қолдану барысында жеке бастың, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететіндей қоғамдық қатынастардың жиынтығы.

Объективті жағынан алғанда, қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі әрекет арқылы жасалынады:

- терроризм (Қылмыстық кодекіснің 233-бабы), бүзақылық (ҚК - нің 257- бабы) және басқалары.

Жекелеген қылмыстар тек әрекетсіздік арқылы да жасалуы мүмкін:

- атом энергетикасы объектілерінде қауіпсіздік ережелерін

бүзу (ҚК-нің 244-бабы), тау-кен немесе қүрылыс жүмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бүзу (ҚК-нің 244-бабы және басқалары). Қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі формальды қүрамдас қылмыстар қатарына жатады: заңсыз әскериліндірілген қүраманы үйымдастыру (ҚК-нің 236-бабы), қаруды заңсыз жасау (ҚК-нің 252-бабы) және тағы басқа кейбір қылмыстардың қүрамы материалды болып қүрастырылған, мысалы, өрт қауіпсіздігі ережелерін бүзу (ҚК-нің 256-бабы).

Субъективті жағынан алғанда, қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың көпшілігі кінәнің қасақана түрінің болуымен сипатталады. Бірқатар қылмыстар тек абайсызда жасалады, мысалы, атыс қаруын үқыпсыз сақтау (ҚК-нің 253-бабы).

Қылмыстық кодексінің 233, 234 баптары 2-бөлімі, 235, 237-240 баптарында көзделген қылмыстарда мақсат міндетті белгі болып табылады.

Қарастырылыушы қылмыстардың субъектілері - он алты жасқа толған түлғалар. Ал Қылмыстық кодекстің 233, 234, 242, 255-1, 2- бөлмдері, 257-258 баптарымен көзделген. Қылмыстардың субъектілері 14 жасқа толған түлғалар болып табылады. Көп жағдайларда бүл қылмыстардың субъектілері жеке түлғалар болса, жекелеген жағдайларда арнайы белгілері бар түлғалар болуы мүмкін.

4. "Заң және заман" № 3 2000 ж. 75-76.

5. Заң газеті. 2001 ж. № 3. б.Даньшин И.Н. Уголовно правовая

142 тарау Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстардың түрлері және олардың жауаптылық ерекшеліктері

Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар қоғамдык тыныштық жағдайын, әлеуметтік қүрылымдардың қалыпты қызмет атқаруын, түрлі жүмыстар жүргізу кезінде немесе қоғамдық заттарды қолдану кезінде жеке бастың, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуші қоғамдық қатынастарға елеулі зиян келтіруші немесе мүндай зиян келтіру қаупін тудырушы, қылмыстық заңға қөзделген қоғамдық қауціті әрекеттерден түрады.

Қарастырылушы қылмыстарды тікелей объектілерге байланысты топтарға бөлуге болады:

Қогамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар. Қылмыстардың аталған тобы, қоғамдық өмірдің кез-келген бөлігінде жасалып, түтас қоғам өмірінің қалыпты, қауіпсіз жағдайын сақтау саласындағы ең маңызды мүдделерін қозғауы мүмкін. Оттардың қатарына Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 233-234- баптарымен көзделген қылмысты әреқеттер жатады.

Түрлі жүмыстар жүргізу кезінде, қауіпсіздік ережелерін бүзумен байланысты қылмыстар. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 244-246- баптарымен козделген қылмыстар қүрайды.

Жалпыға бірдей қауіпті заттарды қолдану ережелерін

15

бүзумен байланысты қылмыстар. Бүл топқа Қазақстаң Республикасы Қылмыстық кодексінің 247-256 баптарымен көзделген әрекеттер кіреді.

4. Қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар. Қоғамдық тәртіп -қылмыстың объектісі ретінде қоғамдық тыныштықты, азаматтардың еңбектенуі, демалуы, түрмысы үшін, сонымен қатар, кәсіпорындардың, мекемелер мен үйымдардың жүмысы үшін қалыпты жағдай қамтамасыз ете алатын қоғамдық қатынастар жүйесінен түрады. Бүл топтағы қылмыстарға Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 257-258 баптарымен көзделген әрекеттер жатады.

Әрине, қылмыс жасау үшін арнайы үйымдастыру , даярлық әрекеттерін орындап, түрақты қылмыстық топ қүрып мемлекеттің мүлкін талан-таражға салу әрекеттерінің сонау 70-80 жылдары да бой көрсеткендігін сол түста еңбек еткен аға буын тергеушілер, судьялар жақсы біледі. Олар өздерінің шеберлігі, қыралығы, тиянақтылығының арқасында көптеген үйымдасқан талан-таражға салушылар тобын әшкерлеп, мемлекетке миллиондаған қаражатты қайтаруға атсалысты.

Үйымдасқан қылмыстық топ қүру және оған қатысуды мемлекетіміз алғаш рет 1995 жылы дербес қылмыстың қүрамы деп танып, сол жылы 17 наурыз күні Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақ ҚСР Қылмыстық кодексіне 63-3 бап енгізілді. Одан кейін яғни 1998 жылдың 1 қантарынан күшіне енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 235-бабында үйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастықты (қылмыстық үйымды) қүру және оны басқару, қылмыстық қоғамдастыққа қатысу дербес қылмыстың қүрамы болып белгіленді. Үрлықты саралаған кезде бір топ адам жасаған үрлықты үйымдасқан қылмыстық топ жасаған үрлықтан ажырата білен жөн. Үйымдасқан қылмыстық топқа бірнеше қылмыс жасамақшы оймен алдын ала біріккен екі немесе одан да көп адамнан түратын топ жатады деп түсіну қажет. Қылмыстық қауымдастыққа бір басшылықпен қылмыстық әрекет жасаумен айналасу үшін қүрылған қүрылымдық бірігулер жатады деп түсіну қажет. Оның үйымдасқан қылмыстық топтан бір айырмашылығы сол, қылмыстық қауымдастық қүрылымында екі немесе одан да көп қылмыстық топ бөлімшелері болады. Алдын-ала сөз байласқан бір топ адамнан, үйымдасқан

қылмысты топ пен қылмыстық қауымдастықтың негізгі айырмашылығы - олар үйымдасқан және түрақты келеді.

17

Қылмыстық топ пен қылмыстық қауымдастықтың ұйымдасқандығы мен тұрақтылдығын олардың құрамы мен ұйымдық құрылымының қалыптыры, олардың мүшелерінің топтасқандығы, топтық тәртіпке жөне ұйымдастырушы жөне жетекшінің талаптарына бағыныштылығы, қылмыстық әрекеттерінің түрімен тәсілдерінің ұқсастығы, қылмыс жоспарлау мен оған жан-жақты даярлық жасауы, қатысушылар арасын да рольдерді бөлісу, қылмысты жасырудың алдын-ала шараларын жөне қылмыстық әрекеттерден тапқан мүлікті өткізіп жіберуді қамтамасыз ету шаралары, тағы сол себептерімен белгілері дәлелдей алады.

Үйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық жасаған үрлыққа тікелей қатысқан ғана емес, қаржыландыруға, үрлық объектілерді табуға, көлікпен жөне тағы басқалармен қамтамасыз етуге бағытталған басқа да әрекеттер, үйымдасқан топқа не қылмыстыққа қатысқан деп табылады.

Мінеки, Қазақстан Республикасыньң ең Жоғары Сот төрелігін айтатын бүл мөселеге белгілі бағыт беріп, анықтауға жататын мән-жайлардың ара жігін ажыратып, алдын ала тергеу мен сот отырысында ең алдыменен қандай әрекеттерді орындау қажеттігін осылайша айқындаған. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты өз қаулысында бөтеннің мүлкін ұрлау мақсатында құрылған қылмыстық топ жөнінде түсіндірме бермегенімен, мұндай талан-таражға салу, есірткі бизнесі, мемлекеттің үлттық және экономикалық қаушсіздіпне қарсы қылмыстыр жасау мақсатыңда да қүрылатының жадымыздан шығармауымыз керек.

Көрсетілген қылмыс құрамы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне тұңғыш рет еңгізіліп отыр. Үйымдасқан қылмыс жеке адам, қоғам, мемлекет үшін аса қауіп тудыратын жалпыға мәлім. Осыған орай осы қылмыстың тікелей объектісі -қоғамдық немесе мемйекеттік қауісіздік болып табылады. Өйткені, ұйымдасқан қылмыс мемлекеттің, қоғамдық үйымдастырудың әртүрлі құрылымдарының бірқалыпты дұрыс қызмет атқаруына кедергі келтіруімен бірге, олардың дүрыс қызметіне санқилы тосқауылдар жасап, нақты қауіп төндіреді.

Объективті жағынан Қылмыстық кодекстің 235-бабында көрсетілген қылмыс қүрамы төмендегіше түрде сипатталады:

а) үйымдасқан қылмыстық топты қүру, сондай-ақ оны басқару'

(235-баптың 1 тармағы); б) қылмыстық қоғамдастықты (қылмыстық үйымды) ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасау үшін қүру;

в) қылмыстық қоғамдастықты (ұйымды) немесе оған кіретін қүрылымдық бөлімшелерді басқару;

г) қылмыстық топтардың ұйымдастырушыларының, басшыларьітның немесе өзге де өкілдерінің бірлестіктерін құру (Қылмыстық кодексінің 235 баптың 2 тармағы);

Қылмыстық қоғамдастықты басқаруға оны . немесе оған кіретін бөлімшелерді тікелей басқарып, жүмысын

үйымдастыру, олардың қүжаттарын дайындау, қоғамдастыққа кіретін, адамдардың, олардың бірлестіктерінің міндеттерін, рольдерін айқындау, оларға міндет жүктеу әрекеттері жатады.

19
Қылмыстық қоғамдастыққа қатысуда, осы қоғамдастықтың міндеттерін тікелей жүзеге асыру үшін қылмыстық әрекеттердің тікелей орындаушысы болу немесе қылмысты жүзеге асыру үшін көмекші міндеттерді атқару немесе қылмыстық қоғамдастықты қажетті қүжаттармен, басқа материалдармен жабдықтау әрекеттерін жүзеге асырушылықтар жатады.

Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалады: кінәлі үйымдасқан қылмыстық топ, қауымдастық (үйымды) қүрудың, оны басқарудың немесе оған қатысудың қоғамға қауіпті, заңға қайшы екенін сезеді, біледі, бірақ соған қарамастан оны қүруды, оған басшылық етуді немесе оның қызметіне қатысуды тілейді.

Қылмыстық кодексінің 235 бабының 1,2,3 тармақтарында көрсетілген қылмыстардың субъектісі болып 16-ға толған, есі дүрыс кез келген адам, ал осы баптың 4 тармағында көрсетілген қылмыстың субъектісі болып - арнаулы субъект (қылмысты әрекеттерді істеуге лауазымдық жағдайын пайдаланған лауазым иелері немесе өкімет "өкілдері" танылады.

Үйымдасқан қылмыстық топты қүру, сол сияқты оны басқару - бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Қылмыстық қоғамдастықты (қылмысты үйымды) ауыр немесе оған кіретін қүрылымдық бөлімшелерді басқару, сол сияқты ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасау үшін жоспарлар мен шарттар әзірлеу мақсатында үйымдасқан қылмыстық топтардың үйымдастырушыларының, басшыларының немесе өзге

20
де өкілдерінің бірлестіктерін құру - мүлкі тәркіленіп немесе онсыз , бес жылдан он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Осы баптың бірінші, екінші, үшінші бөліктеріне көзделген әрекеттерді адам өз қызмет бабын пайдалана отырып жасаса -мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, сегіз жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Заң террорлық әрекетке - адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамғ-а қауіпті басқа зардаптардың болу қауіпін төндіретін жарылыс жасауды, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бүзу, халықты қорқыту не мемлекеттік ықпал ету мақсатына жасап, сондай-ақ аталған іс-әрекеттерді дәл осы мақсатта жасаумен қорқытуды іске асыру идея Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 233-бабы осыңдай анықтама береді.

Терроризм - қазіргі дәуірдегі ең кауіпті қылмыс түрі болып табылады. Мүндай қылмыстар көп жағдайларда үлттық шектен шығып халықаралық сипат алуда. Террорлық әрекеттер әртүрлі болуы мүмкін, бірақ оның бәрін біріктіретін екі түрлі элемент бар. Оның бірішпісі -терроризм мемлекеттік өкімет билігін күйретуге бағытталған; екіншісі -терроризмді жүзеге асыру арқылы, яғни террористердің ұйымдасқан, қатыгездік әрекеттер арқылы түрғындарға үрей, қорқыныш қорғансыздық сезімен туғызу больш табылады.

Қылмыстың объектісі - қоғамдық қауіпсіздік. Қылмыстың объективті жағы төмендегідей әрекеттердің

21

болуымен сипатталады:

а) адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру немесе қоғамға қауіпті басқа зардаптардың болу қаупін төндіретін жарылыс жасау, өрт қою немесе өзге де іс-әрекеттер жасау;

б) аталған әрекеттерді жасаумен қорқыту;

Заң тұрғысынан алғандағы мағынасынша сәйкес терроризмді д~

адамдар көбірек шоғырланатын құнды мүліктер сақталатын жерлерде жүзеге асырытатын немесе ең бастапқыда-ақ белгілі бір маңыздылығы бар ғимаратты не құрылысты жоюға бағытталған жарылыс жасау, өртеп жіберу немесе басқа да әрекеттер құрайды. Жарылыс жасау не өртеуден басқа, адамдардың қаза болуы не елеулі мүліктік зиян келтіру ; —

"С-қаупін немесе өзге де қоғамдық қауіпті салдардың орын алуын тудыратын басқа да әрекеттер осы қылмысты жасау тәсілдері болып табылады (гранатамен ататын немесе дәрімен ататын қарудың басқа түрлерінен ату, электрмен, сумен не газбен жабдықтаушы жүйелерді істен шығару, т.б.).

Егер де террорлық әрекеті жасау туралы ниеттің өзі ғана анықталып, ол пиғылдың қауіптігі және шынайылығы нақты әрекеттермен қуатталмаса, қылмыстың объективті жағының белгісі ретівдегі террорлық әрекет жасаумен қорқыту да орын алмайды. Адамдардың қаза болу, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға қауіпті басқа зардаптардың орын алу қауіптілігін төндіру терроризмнің міндетті белгісі болып табылады.

Қоғамға қауіпті басқа зардаптардың қатарына мыналарды жатқызуға болады: тұрғын үйлер, өндірістік немесе басқа ғимараттар мен құрылыстар орналасқан төңіректің үлкен жерін су басуы; апат, катастрофа, аймақтың химиялық немесе радиоактивті заттармен ластануы, т.б.

Терроризм адамдардьң қаза болуына, елеулі зиян келуіне немесе қоғамға қауіпті басқа зардаптардың орын алуына шынайы қауіп төндіретін жарылыс, өртеу не басқа әрекеттердің жасалу сәтінен бастап аяқталған қылмыс ретінде тану міндетті түрде орын алуы талап етілмейді.

Қылмыстың субъективті жағы тікелей ниеттің болуымен байланысты. Түлға адамдардың қаза болу, елеулі мүліктік зиян келтіру немесе қоғамға қауіпті басқа зардаптар орын алытындай қауіп төндіруші жарылыс, өртеу не басқа әрекет жасайтындығын немесе осыңдай әрекеттерімен қорқытатындығы түсініп біледі және нақ сол әрекеттерді жасауды тілейді.

Терроризмнің мақсаты, яғни қоғамдық қауіпсіздікті бүзу, халықты қорқыту не мемлекеттік органдардың шешім қабылдауына ықпал ету - оның негізгі белгісі болып табылады.

Қоғамдық қауіпсіздікті бүзу, сол сияқты, халықты қорқыту мақсаттары түлғаның қоғамды дүрбелең күйге үшыратуға, қалың көп|шілікті өздерінің өмірі, денсаулығы, мүлкінің сақталуы үшін үрейлендіруге ұмтылумен сипатталады.

Ал, мемлекеттік органдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсаты айыптының бұл органдарцы терроршылар үшін тиімді, бірақ заңсыз әрі тиімсіз әрекеттер жасауға не шешімдер

23

қабылдауға мәжбүр қылатындай ниетінің болуымен байланысты.

Қылмыстың субъектісі - 14 жасқа толған түлға.

Терроризмнің Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 233-бабының 2-бөлімімен көзделген бағаланған түрі ретінде:

а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;

б) бірнеше рет;

в) Цг~ атыс қаруын қолдану отырып жасаған нақ сол әрекеттері танылады;

Егер де терроризмді жасауға осы қылмысты бірлесіп жасау туралы алдын ала келіскен (жарылыс, өрт не басқа әрекеттерді немесе осы әрекеттермен қорқытудың жасалу сәтіне дейін) екі не одан да көп түлғалар қатысса, ол алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобы арқылы жасалған деп танылады.

Дәрімен ататын қару пайдалану деп оны адамның денсаулығына зиян келтіру үшін іс жүзінде қолдануды айтады. Дәрімен ататын қарулар қатарына пистолеттер, винтовкалар, автоматтар, пулеметтер, гранатометтер және т.б.

Жаппай қырып-жоятын қарулар қатарына жарылыс арқылы немесе радиоактивті материалдар көмегімен әсер ететін қарулар, өлтіретін химиялық, биологиялық қарулар және атом бомбасының не жоғарыда аталған қарулардың бірінің қасиетіне не болашақта жасалып шығарылатын кез келген басқа қару жатқызылуы тиіс.

Қалың көпшіліктің денсаулығына зиян келтіру, адамдардың жүқпалы аурулармен жаппай ауруы, өзге де ауыр зардаптар

24

болып табылады. ҚР ҚК-нің 233-бабының 1-бөліміне қарағанда қылмыстың бүл қүрамы материалды қүрам болып келеді, соңдықтан қылмыс тек жоғарыда аталған зиянды зардаптар орын алса ғана аяқталған болып есептеледі. Және де, терроризм әрекеті кезінде адам өлімі немесе өзге де ауыр зардаптарға үшырау тек абайсызда болуы мүмкін. Ал егер де өлім қасақана үшыратылған болса, онда жасалған әрекет ҚК-нің 96-бабы бойынша қосымша бағалауды талап етеді.

Заң терроризм актісін дайындауға қатысқан адамды, егер ол мемлекеттік органдарды дер кезінде ескертуімен немесе басқа жолмен терроризм актісінің жүзеге асырылуын болдырмауға жәрдемдессе және егер ол адамның іс-әрекетіңце өзге қылмыс қүрамы болмаса қылмыстық жауаптылықтан босатуды қарастырады. Сонымен, түлғаны терроризмге дайындалғаны үшін қылмыстық жауаптылықтан босату екі түрлі шарттың болуына байланысты:

1. Мемлекеттік органдарды дер кезінде ескерту нәтижесінде немесе басқа жолмен (жарылғыш қоңдырғыны залалсыздандыру, бірлесіп қатысушыларды айныту) аталған актінің алдын алу (болдырмау).

2. Терроризмді дайындаушы түлғалардың әрекеттерінде қылмыстың басқа қүрамының болмауы.

Терроризм, яғни адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру, не қоғамға қауіпті басқа зардаптардың болу қауіпін төндіретін жарылыс жасау, өрт қою немесе өзге де іс-әрекеттер жасау, егер осы іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бүзу халықты

қорқыту не мемелекеттік органдардың шешім қабылдауына ықпал ету мақсатыңда жасалса: сондай-ақ аталған іс-әрекеттерді дәл осы мақсатта жасаймын деп қорқыту - 3 жылдан 8 жылға дейін мерзімге бас бостаңдығынан айыруға жазаланады.

Абайсызда адам өліміне немесе басқа ауыр зардаптарға әкеп соқса - 10 жылдан 15 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырура жазаланады.

Терроризм актісі туралы көрінеу жалған хабар беру көп жағдай-ларда адамдар арасында абыржу, тәртіпсіздік туғызады, мемлекеттік басқа да мекемелердің, кәсіпорындардың, көліктің бірқалыпты жұмыс істеу ырқын бүзады.

Мұндай хабарлауға сенген мемлекеттік органдар, жекелеген адамдар әбігерге түсіп, дайындалып жатқан террорлық актіні тоқтату үшін ұйымдастырушылық техникалық шаралар өткізу мәжбүр болады. Осыған байланысты бұл қылмыстың тікелей объектіеі - қоғамдық қауіпсіздік болып табылады.

Объективтік жағынан қылмыс адамдардың қаза болуы, елеулі мүліктік зиян келтіру не қоғамға өзге де қауіпті зардаптардың болуы қауіпін тудыратын жарылыс, өрт қою немесе өзге іс-әрекеттердің дайындалып жатқаны туралы көрінеу жалған хабарлау әрекеттері арқылы жүзеге асырылады. (Қылмыстық кодексінің 242-бабы).

Адамды кепілге алу (234 бап). Адамды кепілге алу халықаралық маңызы бар қылмыс болып табылады. Біріккен Үлттар ¥йымының Бас Ассамблеясы 1979 жылғы желтоқсанда "Адамды кепілге алуға қарсы күрес туралы" халықарапық*

26
Конвенция қабылдаған.

Қылмыстың тікелей объектісі - кепілге алынған адамдардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігі. Объективтік жағынан қылмыс адамды кепілге алу немесе кепілдік ретінде үстау арқылы сипатталады. Кепілге алу - кез-келген қүқыққа қайшы түрде, күш қолдану арқылы адамды бостандығынан айырып, қолға түсіру болып табылады. Кепілдік ретінде үстау - адамды өз еркімен жүріп-түру мүмкіндігінен күш қолдану арқылы айырып, бостандығынан айыру болып табылады. Адамды кепілге алу -формальдыц қүрамға жатады. Қылмыс жәбірленушінің бас бостандығынан айырылған уақытынан бастап аяқталған деп саналады. Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі адам адамды заңсыз кепілге алганын және кепілдік ретінде үстап түрғанын сезеді, біледі және соны тілеп әрекет істейді.

Заңда қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісі -қылмыстың мақсаты тікелей көрсетілген. Ол - мемлекетті, үйымды немесе азаматты қандайда бір - іс-әрекет жасаудан тартынуға мәжбүр ету болып табылады. Мәжбүр ету әрекет немесе әрекетсіздік түрінде жасалады. Кінәлінің мәжбүр ететін әрекеттеріне: мысалы, оған ақшалай қаражат немесе наркотикалық заттарды, қару-жарақ, көпік қүралдарын беруді немесе біреуді түтқын орнынан босатып жіберуді талап етулері жатады.

Қылмыстық кодекстің 234 бабының 3 тармағыңца адамды кепіже алуды үйымдасқан топ (ҚК-ің 96-бабының 3 тармағы)

Кепілге алынған адамды босату шарты ретінде мемлекетті, үйымды немесе азаматты қандай да бір іс-әрекет жасауға немесе қандай да бір іс-әрекет жасаудан тартынуға мәжбүр ету мақсатында адамды кепілге немесе кепілдік ретінде үстау - үш жылдан сегіз жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға

жазаланады.

Н Осы баптың 1 және 2 бөліктеріңде көзделген әрекеттерді,

егер оларды үйымдасқан топ жасаса не олар абайсызда адам

өліміне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқса - 10 жылдан

28
15 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Бірақ бұл жерде бір ескертуі бар: кепілге алынган адамды өз еркімен немесе өкіметтің талап етуі бойынша босатқан адам, егер оның іс-әрекеттерінде өзге қылмыс құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады.

Бандитизм (237-бап) - аса қауіпті қылмыстардың бірі. Бұл қылмыстар жылма-жыл өріс алып, көбеюде, оның қоғамға аса қауіптілігі сол, банды құрылымы жөнінен тұрақты, қаруланған топ бола тұрып, аса ауыр қылмыстарды жасайды.

Қылмыстық тікелей объектісі - қоғамдық қауіпсіздік: Қосымша тікелей объектісі - адамдардың өмірі, денсаулығы, меншігі, сондай-ақ басқадай мүдделер.

Объективтік жағынан бандитизм бірнеше әрекеттердің жиынтығы бойынша сипатталады:

1. Азаматтарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) құру.

2. Осындай топтық (банданы) басқару.

3. Тұрақты қарулы топқа қатысу.

4. Бандалық тоіцй кіретін адамдардың біреуінің болса да қарулануы.

Қаруланған банда деп екі немесе одан көп адамдардың алдын ала келісіп азаматтарға немесе ұйымдарға бір немесе бірнеше шабуыл жасау мақсатында құрылған қаруланған, тұрақты топты айтамыз.

Банданы құру деп банданы жарақтау, оларды қарумен жабдықтау, банданың құрамына мүшелер тарту, банды

мүшелерінщ рольдерін белгілеу олардың істейтін қылмыстараныК жоспарлауды айтамыз. Бандыны қүрушы, әдетте оның үйымдастырушысы болып табылады.

Банданың түрақтылығы қаруланған топтың мүшелерінің қылмысты іс-әрекеттерді жүзеге асыру жөніндеті келісімнің нәтижесі арқылы анықталады.

Банда мүшелерінің алдын ала келісім арқылы жасайтын бір немесе^

Сбірнеше қылмысын қылмыстық іс-әрекет деп айтамыз.

Бандаға кіретін топ мүшелерінің ең болмағаңца біреуінің атылатын немесе суық қарумен қарулануы негізгі шарт болып табылады. Қаруға, сондай-ақ әртүрлі жарылғыш қүралдары да жатады.

Бандитизм қүрамы қүрылысы жөнінен келте қылмыс қүрамына жатады. Сондықтан да қылмыс қарулы топ (бандыны) қүрған уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Бүл жерде қарулы топқа кіретін банда мүшелерінің біреуінің болса да қарулануы жеткілікті. Банда қүрылған уақыттан бастап, бандалық топ басқа бір қылмысты істеп үлгермегеніне қарамастан бандитизм қүрамы аяқталған деп табылады.

Бандыны басқару деп қүрылған банданың қылмыстық іс-әрекеттерінің оперативтік бағытын белгілеу, банда шабуьіды жасайтын нақты объектілерді таңдап алу, шабуылды жүзеге асыратын тәсілдерді белгілеу, банда мүшелерімен "тәрбиелік" сипаттағы жүмыстар жүргізу, оларды жазалау, жәбірленушілер мен куәлардың көзін жою туралы шешімдер қабылдау, үрланған

мүлікті жасыру немесе өткізу, бұйрықтар беру әрекеттерін айтамыз.

Шабуыл жасау деп қылмыстық нәтижеге жету үшін бандалық топтың жәбірленушіге күш қолдануы немесе оны дереу нақты қолдану қауіпін тұрызуын айтамыз.

Егер шабуыл барысында адам өлімі немесе адамның денсаулығына зиян келтірілуі орын алса, онда іс-әрекет қылмыстардың жиынтығы бойынша сараланады.

Субъективтік жағынан бандитизм тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 237-бабында көрсетілген әрекеттерді істейтінің сезеді және оны істеуді тілейді. Қылмыстық ниет -әртүрлі болуы мүмкін, оның негізгісі -пайдакүнемдік ниет.

Қылмыс қүрамының субъективтік жағының міндетті белгісі -арнаулы мақсат азаматтарға немесе үйымдарға шабуыл жасау болып табылады.

Қылмыстық субъектісі - 16-ға толған, есі дүрыс адам. Егер бандаға ^

14 пен 16 жастың арасындағы адамдар қатысса, онда олар өлтіргені, әйел зорлағаны, үрлық жасағаны үшін, яғни Қылмыстық кодекстің 15-бабының 1-тармағындағы

қылмыстарды істегені үшін ғана жауапқа тартылады. Қылмыстық кодекстің 237-бабының 2-тармағында түрақты қарулы топқа (бандаға) немесе ол жасаған шабуылдарға қатысқаны үшін жауаптылық көрсетілген.

Бандаға қатысу деп - олардың жасаған шабуылдарына

31
тікелей қатысу, сонымен бірге банданы қаржыландыру, қарумен жабдықтау, көлікпен қамтамасыз ету, әрекеттерді орыңдауларын айтамыз.

Қылмыстық кодекстің 237-бабының 3-тармағы бандитазм әрекеттерін адамның өз қызмет бабын пайдалана отырып жасағаны үшін жауаптылық белгіленген. Мұндай өрекеттерді көп жағдайларда қаруға қатысы бар, оны пайдалану сырын жете білетін полиция қызметкерлері, әскери қызметшілер істеуі мүмкін. Осы бап (237-баптың 3-тармағы) бойынша қылмыс субъектісі болып лауазым адамдары (Қылмыстық кодекстің 307-бабының ескертуі)-5|в=*

^-коммерциялық немесе өзге үйымдардың басқарушылары ( ҚК-тің 228-бабының ескертуі) болады.

Айыптау қорытынды бойынша Тамыр Жігербаев, Әлихан Боданбаевтың қылмыстары Қазақ КСР Қылмыстық кодексі 76-2 бабының 2-бөлігі "б", "в", "г". тармақтарымен, осы баптың 1 және 2 бөліктерімен және 88-бабының І-бөпігі "а", г, "е" тармақтарымен ;

Еркін Аханбаев, Бауыржан Күнболатов, Мәди Мүқышевтың қылмыстары ҚКСР Қылмыстық кодексінің 237-бабының 2-бөлігімен және 88-бабының 1-бөщгі "а", "г", "е" тармақтарымен дәрежеленген еді.

Мемлекеттік немесе қорамдық мүлікті көп мөлшерде иемдену мақсатымен бір топ адамның алдын ала сөз байласуы бойынша шабуыл жасап, шабуылға үшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына қауіпті күш жүмсаумен үштастырып

немесе сондаи күш жұмсамақ оолып, қорқытып үи-жаиға немесе қойма орындарына басып кіру арқылы жасалса немесе дене ауыр жарақаттарымен ұштасса, иә болмаса бұл қылмысты ерекше қауіпті рецидивист істесе немесе бұрын мемлекеттік немесе қоғамдық немесе азаматтардың өзіндік мүлкін иемдену мақсатымен шабуыл жасап тонаған немесе бандитизм жасаған адам істесе - мүлкі тәркілене отырып, 6 жыддан 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланатындығы көзделген.

Азаматтарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) қүру, сол сияқты осындай топты (банданы) басқару мүлкі тәркіленіп немесе онсыз сегіз жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Түрақты қарулы топқа (бандаға) немесе ол жасаған шабуылдарға қатысу - мүлкі тәркіпеніп немесе онсыз алты жылдан он екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттерді адам өз қызмет бабын пайдалана отырып жасаса -мүлкі тәркіленіп немесе онсыз он жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Заңсыз эскерилендірілген қүраманы үйымдастыру қылмысы.

Әскери бөлім немесе негізгі сипаттары бойынша (саны, қаруланғандығы, қүрылымы, оқытып үйрету жүмыстары, т.б.)

33

соған жақын түратын қаруландырылған үйымды қүрылым деп түсінеміз. Қүрама бірлестік, отряд, жасақ немесе өзге топ түрінде болуы мүмкін.

Қүрылымның заңсыздығы, сол сияқты, оның қаруланғандығы, яғни бірлестік, отряд, жасақ немесе өзге үйым мүшелерінің оқ-дэрімен ататын қаруы немесе суық қаруларының болуы оның міндетті белгілері болып табылады.

Тіпті қандай болса да бір нормативті негіздің жоқтығына қарамастан үйымдастырылуы іске асырылған эскерилендірілген қүрама заңсыз деп танылады.

Заңсыз эскерилендірілген қүраманы үйымдастыру деп нэтижесінде осындай қүрама үйымдастырылып шыққан кез келген эрекеттер (қатысушыларды іріктеу, қару іздестіру, орналастыру жерді жабдықтау, т.б.) айтылады.

Үйымдастырылып алынған заңсыз эскерилендірілген қүраманың іс-эрекеттерінің бағытын анықтап айыру-заңсыз қүраманы басқаруды білдіреді.

Заңсыз эскерилендірілген қүрамаларды үйымдастыру сәтінен немесе осындай қүраманы басқаруды білдіретін эрекеттер жасалуы сэтінен бастап қылмыс аяқталған болып есептеледі.

Қатарына кіру жэне бүл қүраманың жоспарына сэйкес кез келген эрекеттерді орындау - заңсыз әскерилендірілген қүрамаға қатысу деп танылады. Заңсыз эскерилендірілген қүрамаларға қатысу орналасатын жерді жабдықтау бойынша түрлі тапсырмалар орындау, күзете қатысу, өткізілетін сабақтар мен жаттығуларға қатысу түрінде болуы мүмкін.

Заңсыз эскери қүрамаға қатысуын ерікті түрде тоқтанқан жэне қаруы мен эскери жабдығын тапсырған түлға, егер оның іс-

34

эрекетінде қылмыстың өзге қүрамы болмаса, қылмыстық

жауаптылықтан босатылады. Сонымен, ҚК 236-бабына ескертуде

көрсетілген нормаларды қолдану үш түрлі шарттың орын алған

кезінде мүмкін екен:

А) заңсыз эскери қүрамаға қатысуды тоқтатудың ерекшелігі;

Б) қару мен эскери жабдықтарды тапсыру;

В) түлғаның эрекетінде қылмыстың өзге қүрамының болмауы.

Қылмыстың объектісі - қоғамдық қауіпсіздік.

Әскери қүраманы (бірлестік, отряд, жасақ немесе өзге топты) заңсыз түрде үйымдастыру, сол сияқты оны басқару қылмыстың объективті жағын білдіреді.

Субъективті жағынан алғанда, қылмыс тікелей ниеттің болуымен сипатталады. Түлға заңсыз эскерилендірілген қүрама үйымдастырып отырғандығын немесе соны басқаратындығын үғып біледі жэне осы эрекеттерді жасағысы келеді де.

Қылмыстық субъектісі - заңсыз эскерилендірілген қүраманың үйымдастырушысы немесе басшысы болып табылатын 16 жасқа толған түлға.

Есірткі заттары, жүйкеге эсер ететін, күшті эсер ететін, улы, уландырғыш, радиоактивті немесе жарылғыш заттар, қару-жарақ, эскери техника, жару қүрылғылары, атыс қаруы мен оқ-дэрілер, жаппай қырып-жоятын қарудың ядролық химиялық, биологиялық жэне басқа түрлері, жаппай қырып-жою қаруларын жасау үшін пайдалануы мүмкін материалдар мен жабдықтар қарастырылушы қылмыстың заты болып табылады.

Қатты эсер ететін жэне улы заттардың да тізімі Қазақстан Республикасының да бақылануы тиіс уландырғыш заттар тізімінде ерекше тәртіппен көрсетілген.

Уландырғыш заттар: А) жүйкені жансыздандырушы; Б) жалпы улы; В) теріні іріңдетуші; Г) түншықтырғыш; Д) тітіркендіруші болып бөлінеді.

ҚР "Атом энергиясын пайдалану туралы" Заңның 1-бабына сэйкес, радиоактивті материалдар қатарына ядролық, материалдар, яғни бөлінетін (ажыратылған) ядролық заттардан түратын немесе олардың жаңадан жасап шығара алатын материалдар, яғни ядролар өздігімен ыдырай алатын химиялық элементтерден түратын материалдар, радиоактивті шығындар жатады.

Жарылғыш заттар - оқ-дэрі, тротил, нитроглицерин, аммонол жэне жарылғыш реакцияларына қабілеті бар химиялық заттар мен олардың қоспасы.

Әскери техника - бүл қарулы күштердің эскери дайындығы мен эскери эркеттер жүргізуді қамтамасыз ету үшін қолданылатын техника (үшақтар, танкілер, бронетранспортерлер, жаяу эскердің эскери машиналары, т.б.).

Оқ-дэрінің не басқа зарядтардың энергиясының әсері нэтижесінде гранат, снаряд, оқ ствол бойымен атып шығатын қару - атыс қаруы деп аталады.

Оқ-дэрі - қүрылысы бойынша қарудың өзіне тиісті түрінен

36
ату үшін арналған жэне көздегенін зақымдайтын зат немесе қүрылым.

Өткізу деп Қазақстан Республикасының кеден шекарасын іс жүзінде кесіп өтуді айтамыз. Ол төмендегідей жолдардың бірі арқылы жасалуы мүмкін:

1. кедендік бақылаудан тыс;

2. кедендік бақылаудан жасырын;

3. қүжаттарды немесе кедендік теңдестіру қүралдарын алдап пайдалана отырып;

4. айналыстан алынған немесе айналысы шектелген заттардың декларацияланбауы немесе жалған декларациялануы.

Контрабанда жасаудың алғашқүы жолы, ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1997 жылғы 18 шілдеде қабылданған "Контрабанда үшін қылмыстық жауаптылық туралы заңды қолдану тэжірибесі туралы" қаулысына сэйкес, контрабандалық заттарды кеден бекеттерінен, өткізу нүктелерінен жэне кедендік дайындауды жүргізу үшін ҚР кеден органдары мен заң арқылы белгіленген өзге жерлерден тыс немесе кеден жүмысы үшін белгіленген уақыттан тыс мерзімде жөнелтуден немесе алып өтуден түрады.

Контрабанданың екінші жолы заттарды алып өту кезінде қүпия орындары немесе іздеп-табуды қиындата түсетін басқа тэсілдерді пайдаланудан немесе бір затты екінші затты" түріне келтіруден түрады.

Үшінші эдіс бойынша кеден органдары, сол сияқты шекаралық бақылау жүргізуші түлғаларға жарамсыз, заңсыз жолмен алынған, сонымен қатар, жалған мэліметтерден түратын қүжаттар үсынылуы, қолдан жасалған мөрлер, пломбылар, штамптар не кедендік теңестірудің өзге қүралдары пайдаланылуы

37
немесе шын теңестіру қүралы үсынылып, бірақ ол бөтен объектілерге қатысты болуы мүмкін.

Бүл эдіс арқылы контрабанда жасау кезінде айыптының эрекеттерін қүжаттардың қолдан жасалғандығы немесе жалғандығы үшін қосымша бағалаудың қажеттілігі жоқ, себебі бүл эрекеттер контрабанда жасаудың аталған тэсілінің міндетті белгілері болып табылады.

Контрабанда жасаудың төртінші жэне бесінші тәсілдері айналыстан алынған немесе өткізуге тыйым салынған не шек қойылған заттарға қатысты заңның белгіленген ережелеріне сэйкес кедендік декларация үсыну міндетін орындамаудан не тиісті дэрежеде орындалмаудан түрады.

Контрабанда жасау кезінде өткізу кеден шекарасы арқылы жүзеге асырылады.

Контрабанданың бірнеше рет жасалуы, яғни осы бапта не оның бөлімдерінде көзделген эрекеттердің бір не одан да көп рет жасалуы контрабанданы бағалаушы белгілер болып табылады.

Лауазымды түлғалардың қызмет бабын пайдалану отырып жасаған контрабандасы лауазымдық қылмыстар туралы қылмыстық заңның баптары бойынша қосымша бағалануды қажет етпейді. Контрабанданы өз қызметін пайдалана отырып жасаған өзге лауазымды түлғалар жауаптылыққа жалпы негіздер бойынша, яғни ҚК контрабанда туралы бабының тиісті бөлімімен жэне лауазымдық қылмыстар туралы қылмыстық норма қолданылуы көзделген қылмыстар жиынтығы бойынша, аталған бағалаушы белгіге сілтеме жасалмастан (ҚР Жоғарғы Соты Пленумы қаулысының 9-тарауы) тартылады.

Контрабанданы үйымдасқан топтың, яғни контрабанда

38

жасау үшін алдын ала біріккен түлғалардың түрақты тобының жасауы баптың 3-бөліміне сэйкес контрабанданың ерекше бағалаушы белгісі болып табылады.

Қылмыстың объектісі - айналыстың алынған заттардың айналысы аясындағы қоғамдық қауіпсіздік.

Қылмыстың объективті жағы айналыстан алынған заттардан немесе айналысы шектелген заттарды кедендік бақылаудан тыс немесе жасырын, қүжаттарды немесе кедендік теЙестіру қүралдарын алдап пайдалана отырып немесе оларды декларацияламай не жалған декларациялаумен үштастыра мемлекеттік кеден шекарасы арқылы өткізумен байланысты болады.

Субъективті жақ тікелей ниетпен сипатталады. Түлға кеден шекарасы арқылы айналыстан немесе айналысы шектелген заттарды заңсыз өткізетіндігін біледі жэне соны қалайды.

Бүл қылмыстың субъектісі -16 жасқа толған түлға.

7. Яценко С.С. Огветственность за преступления против общественного порядка. 1976. 17-21 б.

8. Зацгазеті. 2001. №5

9. Қылмыстық кодексіне түсінік. 2001. 16-186.

10. Қылмыстық қүқық. Ерекше белім. "Денекер" 2001.