2 кинезитерапияны оңалту-педагогикалық ЖҰмыста қолдану

КІРІСПЕ

Оңалту-педагогикалық жұмысы – дамуында ақауы бар балалардың психикалық және физикалық дамуындағы жетіспеушіліктермен күреске немесе оны әлсіретуге бағытталған педагогикалық іс-шаралар жүйесі. Н.М. Амосовтың сөзінен шығатын қорытынды, даму жетіспеушілігімен күресте немесе оны әлсіретуде, толыққанды салауатты өмір құру үшін қозғалыс қажет. Бұны десек те болады. Грек тілінен аударғанда «кинезитерапия - ем қозғалыс» деген мағынаны білдіреді. Оны Г.Р. Шашкина, Г.А. Волкова, Е.С. Анищенкова, Р.Л. Бабушкина, О.М. Киселева және т.б. ғалым-әдіскерлер оңалту-педагогикалық жұмыстарында қолданды.

Сөйлеу жүйесінің барлық компоненттері бұзылған күрделі сөйлеу бұзылыстары бар балалар санының өсу тенденциясына байланысты жалпы сөйлеу кемістігі бар балалармен оңалту-педагогикалық жұмыста кинезитерапияны қолдану мәселесі өзекті және маңызды.

Бұл жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы осы мәселені ғылыми-әдістемелік әдебиет негізінде жүйелеу, жалпылау және жан-жақты зерттеуде жатыр.

• 
  Кинезитерапия және жалпы сөйлеу кемістігі туралы қалыптасқан түсініктерді анықтау;
  
• 
  Кинезитерапияның оңалту-педагогикалық жұмыста қолданылуын зерттеу;
  
• 
  Әртүрлі клиникалық көріністерге ие жалпы сөйлеу кемістігі бар балалармен жүргізілетін кинезитерапияның ерекшеліктерін зерттеу.
  

1 КИНЕЗИТЕРАПИЯ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ КЕМІСТІГІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

1.1. «Кинезитерапия» және «жалпы сөйлеу кемістігі» түсінігінің теориялық негіздері

Жалпы сөйлеу кемістігі бар балалармен оңалту-педагогикалық жұмыста кинезитерапияны қолдану мәселесін зерттеу үшін «кинезитерапия» және «жалпы сөйлеу кемістігі» түсінігін нақтылау керек.

Жалпы сөйлеу кемістігі термині біріншілік сақталған интеллекті және естуі қалыпты балалардағы сөйлеу жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуының бұзылысымен сипатталатын патология. Ақаудың көрінуінің ауырлық дәрежесіне байланысты шартты түрде 4 дәрежеге жіктелген. Алғашқы 3 дәрежесі Р.Е. Левинамен анықталып сипатталған. Ал 4-ші дәреже Т.Б. Филичеваның жұмыстарында көрсетілген.

Ғалым-әдіскерлердің клиникалық-психологиялық-педагогикалық зерттеулері бұл топтағы балалардың тіл ақауларының көріну дәрежесіне байланысты ғана емес, сонымен қатар оның құрылымына және пайда болу механизміне де байланысты біртекті емес екендігін көрсетті. Жалпы сөйлеу кемістігі күрделі жүйелік алалия тіл бұзылысында, сонымен қатар сөйлеудің фонетикалық жағының бұзылысы ғана емес, фонематикалық қабылдау және лексика-грамматикалық жағының бұзылыстары көрінетін фонациялық бұзылыстар (ринолалия, дизартрия) кезінде пайда болады.

Жалпы сөйлеу кемістігі бар мектепке дейінгі балалармен түзету жұмыстары мамандарға қиын мәселе тудырады. Себебі, бұл топтағы балалардың ақауларының шығу тегі әртүрлі және клиникалық көріністері әртекті сипатқа ие.

Кешенді түзету іс-шараларында ереше рөл қозғалыс функциясын дамытуға арналған. Өйткені, кейбір авторлардың мәліметтері бойынша моторлық дамуды ерте ынталандыру және қозғалыс бұзылыстарын түзету орталық жүйке жүйесінің ерте органикалық зақымдануы бар балалардағы жалпы сөйлеу кемістігін ескертуге мүмкіндік береді. Егер дамудың физикалық жағына назар аударсақ, жалпы сөйлеу кемістігі бар балалардың негізгі қозғалыс біліктері мен дағдылары жеткіліксіз қалыптасқан, қимылдың ырғақтылығы дұрыс ұйымдаспаған, қимылдың сарқылмалығы жоғары, қозғалыс есі және назары төмендеген.

Болгар ғалымдары Л. Бонев, П. Слынчев, С. Банковтың айтулары бойынша кинезитерапия спецификалық емес әрекет ететін терапевтикалық факторлар тобына жатады. Кинезитерапия - (kinesitherapia – грек тілінен аударғанда: kinesis - қозғалыс, therapia - ем) – сөзбе-сөз "қозғалыспен емдеу". Қозғалыс ежелден, медицинаның енді пайда болып жатқан кезінде, механикалық энергияның адам ағзасына әсері ретінде профилактикалық және емдік құрал болып қолданылды. Кинезитерапия – бұл тек қана емдік гимнастиканың арнайы және индивидуалды таңдалған әдістері және арнайы түзету кейпін қолдану емес, сонымен бірге роботтандырылған механотерапия, әртүрлі бағыттағы жаттығу құрылғылары. Қозғалыс алдын алу, емдеу және оңалтудың күшті факторы ретінде қолданылады. Әрбір қимыл нақты ырғақпен іске асады. Педагогикалық аспектіде ритмика (гр. rhythmikos — ырғаққа қатысты, бірқалыпты, ырғақты) — бұл қозғалыс пен музыканың байланысында құрылған физикалық жаттығулар жүйесі. Ырғақ сезімі өзінің негізінде моторлық және белсенді табиғатқа ие және моторлық реакциялармен бірге жүреді. Бұл реакциялардың болмысы ырғақты қабылдаудың алуан түрлі кинестетикалық әсерлер тудыруы. Бұл тілдің бұлшық еттік жиырылуы, бас, жақ, аяқ саусақтары бұлшық еттерінің жиырылуы; кеуде қуысында, аяқ-қолда, баста және көмейде туындайтын кернеу; бас және дем бұлшық еттерінің басталмалы жиырылулары және кернеу мен босаңсу фазаларының ауысуын ағзаның кеңістіктік орындағы өзгерісінсіз тудыратын антагонист (бүгу және жазу) бұлшық еттердің бір уақытта жиырылуы.

Емдік ритмика кинезитерапияның бір бөлігі болып табылады. Оның мақсаты музыкамен орындалатын физикалық жаттығулар жүйесінің көмегімен ырғақ сезімін дамыту және оны емдік-түзету мақсаттарында қолдану. Тіл бұзылыстарын түзетуде жетекші рөлге сөз ие болғандықтан ерекше бағыт – логопедиялық ритмика, белсенді қалыптаса бастады.

2 КИНЕЗИТЕРАПИЯНЫ ОҢАЛТУ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТА ҚОЛДАНУ

2.1. Ықпал ету міндеттері

Логопедиядағы кинезитерапияның қолданылу бағыттарының көптүрлілігі және жалпы тіл кемістігінің клиникалық көріністерімен жұмыстың басты бағыттарын Г.А. Волкова сипаттап берді:

1. 
   Демалу жаттығулары (әсіресе тұтығатындар, тахилалия, брадилалия, ринолалия, дизартриясы барлармен) арқылы демалудың ритмі мен темпін дамыту және тәрбиелеу
   
2. 
   Ауыз праксисының дамуы (әсіресе дислалия, ринолалия, дизартрия, алалия, афазия, тұтығуы барларда, егер соңғыларында шығу тегіне байланысты дыбыстарды айтудың бұзылуы). Осының негізінде артикуляциялық мүшелердің қозғалысы жетілдіріледі.
   
3. 
   Тұтығатын, дизартрия, ринололиясы бар балалардың және дауысы бұзылғандардың сөйлеуін логоритмика құралдары арқылы демалудың темпі мен ритмін , дауысын, артикуляторлық құрылғыны дамыту.
   
4. 
   Логопедиялық ритмика фонематикалық қабылдауды дамытады.
   
5. 
   Сөйлеу кемістігі бар адамдардың кемістігін түзеу олардың қозғалыс және акустикалық мүмкіндіктерін ескере отырып, сабаққа деген сөйлеу материалдарын дұрыс таңдау арқылы жүзеге асырылады.
   

Ғалымдар педагогикалық практикалық қызметте жалпы сөйлеу кемістігі барлармен олардың деңгейін және оқыған жылдарына байданысты сол балалармен жұмыс істеу жоспарын жасады:

Оқудың бірінші жылы:

1. 
   Біркелкі ұзақтықты қабылдау темпі сезімдерін қалыптастыру.
   
2. 
   Қозғалыс бағыттарын бұлшықет арқылы сезуді дамыту.
   
3. 
   Қарапайым еліктеу негізінде орындаушылық әрекеттерінің алғышарттарын қалыптастыру.
   
4. 
   Еліктеу негізіндегі шығармашылықтың қарапайым элементтерін қалыптастыру. Орындаушылық пен шығармашылық әрекеттің жеке түрі болып бөлінбеген.
   
5. 
   Пассивті сөздік қорын кеңейту, сөздік еліктеуді және фразалық сөйлеуді қалыптастыруды белсендіру.
   

1. 
   Ритмикалық стиль- алмасатын екпіндердегі қателерді сезуді дамыту.
   
2. 
   Кеңістікті қабылдау дағдыларын қалыптастыру.
   
3. 
   Еліктеуден орындаушылықты біртіндеп ажырату.
   
4. 
   Шығармашылық белсенділіктерін мадақтау.
   
5. 
   Сөздің грамматикалық формаларын, фразалық сөйлеулерін қалыптастыру, сөйлеу және артикуляциялық қимылдарды түсіну қабілеттерін дамыту, дыбыстардың артикуляциялық базасын жасау.
   

1. 
   Ритмикалық құрылымдағы бағдар, қозғалысты өлшеу және айыра білу.
   
2. 
   Пластикалық қабілеттерін дамыту.
   
3. 
   Орындаудың дәлдігін және көркемділігін балада дамыту.
   
4. 
   Шығармашылық әрекетті өзіндік іс- әрекеттің бір түрі ретінде ерекшелеу.
   
5. 
   Сөздік қорын байыту және белсендіру, сөздің грамматикалық формаларын дұрыс қолдана білуге үйрету, сөйлеу мәнерін жетілдіру.
   

1. 
   Қозғалыс-ритмикалық қабілеттерін қалыптастыру, ойлауын дамыту.
   
2. 
   Қозғалыс еркіндігін қамтамасыз ету.
   
3. 
   Орындаушылықты іс- әрекеттің көпдеңгейлі актісіне түрлендіру.
   
4. 
   Жинақталғандарды сыртқы әлеммен байланыстырып шығармашылықпен қолдана білуге үйрету.
   
5. 
   Байланыстырып сөйлеу дағдыларын жетілдіру, қарым- қатынастың барлық жағдайында сөйлеудің грамматикалық және дыбыстық түрленулерін дұрыс қолдану.
   

2.2. Сабақ құрылымы

Кинезитерапияны қолданатын сабақтар басқа да түзету- педагогикалық әрекет ететін құралдармен тығыз байланысты. Көрнекілікті кеңінен қолданатын ойын түрін қолданылу ұсынады, өйткені қарым- қатынастағы қажеттілік артады, сөйлеуге еліктеу дамиды, эмоционалды- эстетикалық жауап артады. Әдетте, бір сабақта,түрлі бағыттағы ойындар біріктіріледі, болып жатқан іс-шаралардың жиі ауысуы балалардың қызығушылығын арттырады, ол заттар мен құбылыстардың арасындағы себепті қарым-қатынас құруға ықпал етеді. Сабақтардың мазмұны, белгілі бір жас тобындағы логопедтік түзету міндеттерімен, лексикалық тақырыппен, сондай-ақ дене шынықтыру бағдарлама талаптарымен тікелей байланысты.

Сабақтың ең басында балаларды эмоционалдық дайындау және іріктеліп алынған жаттығулар талапқа сай және балаларға таныс болуы керек. Одан кейін негізгі жаттығулар мен тапсырмалар талапқа сай өткізіледі, сабақтың ортасында елестетуді дамытатын, шығармашылық қабілеттерін дамытатын, анализ бен синтезді қалыптастыратын күрделі ойындар кірістіру қарастырылады. Эмоционалдық және бұлшықеттік күш түсірмеу үшін негізгі бөлімде арнайы жаттығулар қолданылады. Қортынды бөлімнің негізгі мақсаты алынған дағдыларды және ішкі эмоциялық энергияны сақтау болып табылады. Ол үшін педагог сабақтың соңында қортынды шығарады және әр баланың әрекетін оң бағалайды.

Пайдаланылған әдебиеттерден көрінетіндей кинезитерапияны қолданған сабақтар, түзету- педагогикалық жұмыстарының өзіндік ерекшелігі бар. Жалпы тіл кемістігі мәселесін шешуде кешенді көзқарасты сақтау өте маңызды.

2.3. Сабақтарда қолданылатын кинезитерапия бағыттарының сипаттамасы
Емдеу дене шынықтыру жаттығулары. Негізгі мақсаты емдік әрекет ететін әртүрлі дене шынықтыру жаттығуларын орындау. Бұл бағытпен инстркутор- маман айналысады, бірақ кейбір қарапайым жаттығуларды логопед те өткізе алады. Жалпы физикалық жағдайдың қиындығын жеңе отырып, баланың әлеуметтік ортада сөйлеуіне және бейімделуіне әсер етеді.

Артикуляциялық жаттығу. Бұл артикуляциялық аппаратты күшейтуге, күшті дамытуға, сөйлеуге қатысатын қозғалыс мүшелерін дамытуға арналған арнайы жаттығулар жиынтығы. Бұл жалпы тіл кемістігі бар балаларға арналған түзету- педагогикалық жұмыстарының маңызды бағыты.

Мимикалық (ым- ишара) жаттығу. Бұл бөлім құрамына негізгі эмоцияларды білдіретін вербалды және вербалды емес ойын және ойын жаттығуларын енгізеді (бақыт, мұң, тосын, қорқыныш, ашу-ыза, пайыздық, қайғы, тыныштық). Бет бұлшық еттерін дамытады және нығайтады.

Саусақ жаттығулары. Ол ұсақ моториканы және қолдың, саусақтарының қимылын сөйлеумен үйлестіру, дамыту үшін негіз болып табылады. Бұл бөлім қолға арналған ойындар мен ойын жаттығуларын қамтиды. Саусақ ойындары мен жаттығулары оқу процесін түрлендіреді, сөз тұжырымдауларын, қиялын дамытады, ынталандырады. Сіз әр түрлі заттармен жаттығуларды пайдалана аласыз.

Демалу жаттығулары. Олар дұрыс диафрагмалық тыныс алуға, тыныс шығаруға , оның күші мен деңгейіне көмектеседі. Мұндай жаттығуларды қолдың, иықтың, бастың, дененің қимылымен үйлеседі. Тыныс алу жаттығулары ринолалиямен ауыратын балалалармен жұмыста ұсынылады. Тыныс алу жаттығулары сөйлеу демалысын қалыптастыруға ғана емес, жалпы ағзаны нығайту және релаксация үшін маңызды болып табылады. Сондықтын оларды сабақтың қортынды бөлімінде қолдануға болады.

Түзеткіш қалыптар. Бұл бағыттың барысында коррекциялауға қажетті тұрақты қалыптар жасалады. Керекті қалыпты ұзақ уақыт бойы сақтап тұру, оны келешекте өз бетімен орындауына септігін тигізеді.

Жаттығу құрылғылары. Жаттығу құрылғылары балалардың коррекциялық – педагогикалық және дене тәрбиесіне ерекше үлесін тигізеді. Олар жалпы дамытушы және арнайы коррекциялық болып бөлінеді. Арнайы коррекциялаушы жаттығу құрылғыларына логопедиялық, церебральді сал ауруы бар балаларға арналған, демалу жаттығу құрылғылары жатады.

Сөйлеу тілінің ойындары және рөлдік тақпақтар сөйлеу тілінің просодикалық компоненттерін дамытуда басты орын алады: ритмикалық, әуен(мелодики), интоннациялық мәнерлілік. Сонымен қатар бұл бағыт вербальді естің күйіне және продуктивті еске сақтауға жағымды әсер етеді. Қимылдың ритмикалық және мәнерлі сөйлеумен қатар орындалуы естуің айқындылығына және байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуына мүмкіндік туғызады.

Би – ырғақ жаттығу. Музыкамен келісімді қимылдарды еркін әрі әдемі орындауға мүмкіндік беретін ырғақтық сезімін және қимыл – әрекеттерді дамытуда негізгі орын алады. Әртүрлі қалыптарды орындауда өзінің денесінің мүмкіндіктерін білуге,

Әртүрлі бағыттарға жүру және сап түзеп жүру. Жүру – бұл автоматтандырылған моторлы әрекет, қол және аяқ қимылдарының нақты үйлестірілуі. Кинезитерапияның бұл әдісін В.А. Гринер «алғашқы, кіріспе жаттығу» деп атайды. Бала кеңістікті және ұжымда бағдарлануға оң – сол, айналу, артқа қарай жүру тағы басқа да қимыл бағыттары арқылы үйренеді. Кеңістіктік қимыл сипаттамасына бастапқы қалып, қозғалыс кезіндегі дене мүшелерінің қалпы, қозғалыс траекториясы жатады.

Жүру әрбір сабақта орындалады. Ол қимылдың шынайы түрі және координация жағынан қиын болып келеді. Сөйлеу тілі бұзылған балада (4-5 жасқа дейін) жүру кезіндегі қимыл кооринациясының артта қалғаны байқалады.

Бұлшық ет тонусын реттеу жаттығулары. Бұл жаттығулар өз бұлшық етін, қимыл – қозғалысын басқаруға арналады. Бұл бөлімнің мазмұнына мына түсініктерді қалыптастыру кіреді: «қатты», «бос» - бұлшық етке көп немесе аз мөлшерде күш түсіру. Тәрбиелеу жұмыстарында бұлшық ет тонусын реттеу жаттығуларын қолдану жалпы дамытушы және арнайы коррекциялық деп бөлуге болады. Орындалу сипатына қарай әртүрлі заттардың (жалаушалар, доптар, ленталар және т. б.) көмегімен орындалатын және заттарсыз орындалатын жаттығулар деп бөлуге болады. Әртүрлі заттарды қолдану арқылы жаттығу жасату кезінде қимыл белсенділігі, анықтылық, нақтылық, ептілік, реакцияның жылдамдығы, көзбен шамалау қасиеттері дамиды. Бұл қимылдар орындалғанда бұлшық еттің босаңсып, қатаюы кезектестіріліп отырады.

Зейінді активизациялауға арналған жаттығулар. Бұл жаттығулар есту және көру тітіркендіргіштеріне тез әрі нақты реакция беруге тәрбиелейді, естің барлық түрін дамытуға үлесін қосады: көру, есту, моторлы. Жаттығуды орындаушылар өздерінің ерік – жігерін қалыптастыруға, оны шыңдауға үйренеді.

Ойын әрекеті. Ойын кинезтерапияға әртүрлілік және эмоцияны енгізеді. Р.И. Евдокимова, О.Р. Костенко, П.Е. Рудовская қимыл ойындарының жүрек – қан тамырларына және тыны салу мүшелріне оң әсер ететінін зерттеген. Балалар ойын көмегімен оңай ықпалға түседі. Бірақ балалардың психофизикалық ерекшеліктері бар болса оларға қиын әдістемелік ойындар, қимыл ойындары, көп күшті қажет ететін ойындар келмейді.

Методист ғалымдар кинезотерапияға қатысты ойындарды әсер ету эффектісіне, қатысушылар санына, өткізілетін орны мен өткізу сипатына, қатысушылардың орындайтын қимылына байланысты топтастырады.

Қорытынды жаттығулар. Сабақ барысында қимыл және сөйлеуге түсірілген жүктемелерден кейін баланы байсалды күйге түсіруге қолданылады. Жүру, тыны салу жаттығулары, релаксацияға арналған жаттығулар, жалпы дамытушы жаттығуларды қолдануға болады.

Кинезотерапия жаттығуларын коорекциялық – педагогикалық жұмыстың басқа да түрлерімен байланыстыруға болады.

2.4. Дизартрия кезіндегі жалпы сөйлеу кемістігі бар балалармен оңалту-педагогикалық сабақтарда кинезитерапияны қолдану әдіснамасы

Е. Ф. Архиповамен ұсынылған тексерудің толық схемасы 5-ші нұсқауда көрсетілген.

Дизартриялы балаларды тексеру кезінде қозғалыстық қызметтерінің және проприоцептивтік сезінулерінің айқын бұзылыстары анықталады. Спастикалы, атониялы, дистониялы типтердегі бұлшықеттік бұзылыстар да анықталады. Осы бұзылыстарды түзетіп және қажеттілерін дамыта отырып, логопед сөйлеудің жалпы дамымауының алдын алуға әсер етеді.

Түзетушілік-педагогикалық жұмыс төрт кезеңде жүргізіледі, олар сөйлеудің жалпы дамымауының төрт деңгейіне сәйкес. Білім беру министрлігімен мақұлданған түзетушілік-педагогикалық жұмыстар үшін өңделген бағдарламаларға сәйкес жеке, топтық, фронтальды сабақтарды жүргізу бойынша жоспар құрастырылады, ол жоспарда сабақтардың тақырыптары мен бөліген сағаттар саны көрсетіледі, сондай-ақ балалар меңгеруі қажет түсініктер, білімдер мен дағдылар көрсетіледі. Кинезитерапия қолданылатын сабақтар белгіленген талаптарға сәйкес болулары және тәрбиелік, жалпыдамытушылық, түзетушілік тапсырмаларды шешуі қажет. Сөйлеудің фонетико- фонематикалық және лексико-грамматикалық жақтарын дамытатын жаттығуларды қозғалыстық жаттығулармен байланыстыру тиімді.

1. Артикуляциялық және қолдық маториканы дамыту жұмыстары екі бағыт бойынша жүзеге асырылады:

а). Қозғалыстың кинестетикалық негізін қалыптастыру. Бұл кезең міндеттері: белгілі бұлшықеттер тобына бағытталған қозғалястық импульстерді ұйымдастыру және қозғалыс актісінің құрамын нақтылау; кинестетикалық анализ және синтезді, қолдық және артикуляциялық қозғалыстардың кинестетикалық афферентациясын дамыту.

Қолдың білектері мен саусақтарына қозғалыстардың кинестетикалық негіздерін қалыптастыруда бала жұмылған көзімен (немесе экран артында) қайталайтын әртүрлі позициялар беріледі. Артикуляциялық қозғалыстардың кинестетикалық негіздерін қалыптастыруда қозғалыстық-кинестетикаоық кері байланысты дамыту үшін дыбыстарды дұрыс айту кезіндегі артикуляциялық мүшелердің қалыпын анықтауға бағытталған арнайы жаттығулар жүргізіледі. Оларды орындау кезінде үнемі балалардың назарын туындайтын кинестетикалық сезінулерге аударып отырылады. Бастапқыда бұл жаттығулар қозғалыстың көру бейнелеріне сүйене жүргізіледі, кейін қосымша тіректі қолдану шектеледі.

б) Қозғалыстың кинетикалық негізін қалыптастыру. Логопедиялық жұмыстың екінші бағытының негізгі тапсырмалары: кезекті импульстерді қозғалыстық стереотип кезінде бірыңғай, бүтінге біріктіру, жеке қозғалыстық дағдыларды өтпелі ұйымдастырылған қозғалыстық дағдыларға айналдыру; қозғалыстардың статикалық және динамикалық координацияларын дамыту.

Қолдың қозғалыстарының кинестетикалық негіздерін қалыптастыруда құрамында "негізгі" және "фондық" компоненттері (Л. Н. Бернштейн бойынша) бар немесе бүтін қозғалыстық дағдыларды қамтитын біртипті қозғалыстар жиынтықты қозғалыстар жүйесін дамытуға бағытталған жаттығулар жүргізіледі.

Қол және артикуляциялық қозғалыстардың кинестетикалық және кинетикалық негіздерін қалыптастыру жұмыстары қатар жүргізіледі.

Бастапқы сатыларында жұмысты сақталған анализаторларды (көру, есту, тактильді) максималды қосу арқылы жүргізіледі. Кинестетикалық қабылдауда тактильді анализатордың ролі зор. Балаға жаттығулардың көпшілігін жұмулы көзімен орындау ұсынылады. олардың зейіні проприоцевтивті сезінулерге жинақталады.

Осы әдістемені дайындау кезінде А. Р. Лурия, Н. И. Озерецкого, О. С. Бот, Е. Ф. Соботович, Р. И. Лалаевой жұмыстарында сипатталған кейбір жаттығулар модифицирленген түрде қолданылған.

Қол қозғалыстарының кинестетикалы негіздерін қалыптастыру бойынша жаттығулар:

«Құлынтай». қолдың алақанын өзіне қарату, үлкен саусақты жоғары көтеру. Алақан қабырғасына жоғарыдан басқа қолдың төрт саусағын бүгу. Екі үлкен саусақты жоғары көтеру (құлақтар). Құлынтай жалын желпілдетеді, құлақтарын қозғалтады, ауызын ашып жабады (кіші саусақты төмен түсіру және білекке жанастыру).

«Құрбақа». Сұқ сусақ және кішкене саусақ бүгілген, артқа тарту (көздер). Атсыз және ортаңғы саусақтар бүгілген, алақан ортасына жанастырылады (ауыз). Үлкен саусақиы ортаңғы және атсыз саусақтардың тырнақтарына горизонтальды жанастыру.

«Қолтырауын». Үлкен және кішкентай саусақтарды бүгу, артқа тарту (көздер). Ортаңғы және атсыз саусақтарды алдыға созу. Тік үлкен саусақты оларға төменнен қолтырауын ауызын қалыптастыра жанастыру.

«Гүл». Екі алақанды беттестіру, саусақтарды біраз бүгіп жан жа!а тарату.

«Салт атты>. Оң қол алдыңғы тапсырмадағыдай қалыпта,. Сол қолдың сұқ және ортаңғы саусақтары кең ашулы және оң қолдың сұқ саусағына "отырғызылады".

«Мысық». Ортаңғы және атсыз саусақтарды бүгілген үлкен саусақпен алақанға жанастыру, кішкентай және сұқ саусақтарды жоғары созу.

Қолдың қозғалыстарының кинетикалық негіздерін қалыптастыру бойынша жаттығулар:

Кезектілікпен ұйымдастырылған қозғалыстарды орындау үрдісінде қолдың динамикалық координациясын дамыту:

«Саусақтар сәлемдеседі». Қолдардың саусақтарын біріктіру. Үлкен саусақтан бастап кезектілікпен барлық саусақтардың жанасу-қозғалыстарын жүзеге асыру.

«Күн». Оң қолдың алақанын жайылған саусақ-сәулелерімен столға қою. Столда саусақтармен кезектілікпен тақылдату жүргізу.

«Болото». Оң (сол) қолдың үлкен саусағы "дөңге" орналастырылады. Қалған саусақтар кезектілікпен "дөңнен дөңге секіреді". (Біртекті қозғалыстар кішкентай саусақтан бастап жүзеге асырылады).

«Қайшылар». Оң қолдың (сол) сұқ және ортаңғы саусақтарын 7-10 рет артқа шалқайту.

«Футбол». Оң қолдың (сол) бір не екі саусақтарымен қақпаға шариктерді соғу.

Біруақытта ұйымдастырылған қозғалыстарды орындау үрдісінде қолдардың динамикалық координациясын дамыту:

«Көңілді молярлар». Екі қолдың білектерінің біілектік сілтеулермен бірге жоғарғы-төменгі синхронды қозғалыстары, кейін оңға-солға.

«Мысықтар мен тышқандар».

Мысық тышқанды цап-царап

Ұстап, ұстап жіберді

Тышқан жүгірді, жүгірді

Құйрығын бұлтаңдатты, бұлтаңдатты

Сау бол, тышқан, сау бол

Артикуляторлы қозғалыстардың кинестетикалық негіздерін қалыптастыру бойынша жаттығулар:

Еріндердің орналасуын анықтау. Айна алдында "И" дыбысын дыбыстау және оның дыбысталуында еріндердің қалай жұмыс жасайтынын анықтау.

Тіл ұшының қалпын анықтау (көтерілген немесе түсірілген). Айна алдында "И" дыбысын дыбыстау және тіл ұшының орналасуын анықтау.

Жіңішке және кең тілді ажырату. Различение узкого и широкого языка. Жіңішке және кең тілді кинестетикалық ажырата білу Н және Л дыбыстарына негізделеді, себебі олардың дыбысталуында тілдің ұшы жоғарғы күрек тістерге көтерілген. Жұмыс барысында Н дыбысының артикуляциясында тіл кең, Л дыбысында жіңішке болатындығына мән беріледі. Жіңішке және кең тілді ажыратуда тілдің ұшының әртүрлі орналасуын (көтерілген немесе төмендеген) кинестетикалық сезінуді дамытуға арналған жаттығуларға ұқсас жаттығулар қолданылады.
Артикуляциялық қозғалыстардың кинетикалық негіздерін қалыптастыру бойынша жаттығулар:

Артикуляторлық моториканы дамыту бойынша статикалық жаттығулар: Бұл жаттығулар қозғалыстың қажетті көлемін шынықтыруға, артикуляторлық аппарат органдарының жылжымалығы, күш, қозғалыстың дәлдігіне,артикуляторлық органдарды берілген күйде ұстай білуді қалыптастыруға бағытталған. Артикуляторлық қозғалыс статикасын дамыту бұлшықеттердің негізгі топтарының жұмысын, есепке алына отырып, сондай ақ дефект сипаттамасына байланысты құрылады. Ақаулы дыбыстаудың түріне байланысты жұмыста басты назар қызметі барынша бұзылған бұлшықеттердің дамуына бөлінеді.

Артикуляторлық қозғалыстардың динамикалық үйлесуін дамыту жаттығулары:

Ұйымдасқан әрекеттерді дәйекті орындау үрдісінде:

1.      Астыңғы және үстіңгі еріндерді созып жымию; еріндерді «түтікше» сынды алдыға созу.

2.        Жымию, содан соң тілді шығару.

3.        Жымию, тілді шығару және тістің арасында ұстап тұру.

4.        «Көпір» тұрғызу (тілдің ұшы төменгі жақта, тілдің алдыңғы бөлігі төмен түскен, қатты таңдаймен саңылау орнап, ортасы көтерілген, арт жағы төмен түскен, тілдің бүйір бөліктері көтерілген және жоғары бүйір тістерге бекітілген), оны бұзу, сосын қайта тұрғызу және тағы бұзу және т.с.с.

Бір уақытта ұйымдасқан әрекеттерді орындау үрдісінде:

1.        Тілдің ұшын жоғары көтеріп, тілді алдыға шығару.

2.        Тілдің ұшын төмен түсіріп, тілді алдыға шығару.

2. Мимикалық бұлшықеттер мен сөзді дыбыстаудың арасындағы байланыс барын ескере отырып, мимикалық бұлшықеттердің сапасыз жүйкеленуі дыбыстардың артикуляциясында айтылуы мүмкін, бұл сөзді барынша түсініксіз, анық емес қылып жеткізеді, әдістемеде түрлендірілген мимикалық қозғалыстарды өнімді орындау және оларға бақылау жасау қабілеттерін қалыптастыруға бағытталған жаттығуларды көрсетіледі.

Мысалы, логопед: «Балалар, қазір біз сендермен автобуспен серуендеуге шығамыз (балалар айнаның алдына орындық қойып, соған отырады). Біз жүріп келе жатырмыз, ал бізге қарсы күн жарқырап тұр. Оның сәулелері өте жарық, көзді қарықтырып жіберді. Көзіміз ауырмас үшін, қане сығырайтайық (балалар көзін сығырайтады). Автобус көпірдің астына кіріп кетті, күн жасырынып қалды. Көздеріңді ашыңдар (балалар көздерін ашады). Ары қарай жүреміз. Біздің автобус солға бұрылды (балалар орындықтарын бұрады), және күн оң көзімізге жарқырап түсті. Қане оны сығырайтайық (балалар оң көздерін сығырайтады). Ал енді автобус оңға бұрылды, балалар орындықтарын бұрады), және күн сол көзімізге жарқырап түсті. Қане оны сығырайтайық (балалар сол көздерін сығырайтады). Міне көлеңкелі саяжолға шықты, және күн бізге кедергі жасамайды. Қараңдар, құмсалғышта балдырғандар ойнап жүр, ал бір ересек бала балдырғаннан ойыншығын алып қойды. Балдырған жылап отыр (логопед сәйкес сюжеттік суретті көрсетеді). Балдырған не істеді? Қанекей, біздің оған ашулы екенімізді көрсетейікші. Қабақтарыңды түйіңдер (балалар қабақтарын түйеді). Ал енді қараңдар — ит мысықтардан қашып барады (сурет көрсетіледі). Осылай жиі бола ма? Қане, бәріміз таңғалайық (балалар қабақтарын көтереді). Біз ұзақ жол жүрдік, күн шуақты, ыстық болды, және бәрінің су ішкісі келді. Аузымызға су жинап, ұстап тұрамыз (балалар ұрттарын үрлеп толтырады). Суды жұтамыз (балалар бір сарынды ауаны ұшырады және жұтыну қозғалысын жасайды). Суды бір ұртқа жинаймыз (балалар бір ұрттарын үрлеп толтырады), екіншісіне (басқа ұртын үрлеп толтырады), жұтамыз. Мінекей, біз демалдық, шөлімізді қандырдық, енді үйімізге қайтамыз».

3. Артикуляциялық бұлшықеттер мен мойын бұлшықеттерінің түйілмелілігі мойынды сергіткіш және лабиринттік сергіткіш рефлекстерге әсер ету арқылы күшейтілуі мүмкін. Мұндай жағдайларда оңалту-педагогикалық жұмыстарды сергіткіш рефлекстер мүлдем болмайтын, немесе аз мөлшерде болатын бұлшықеттерді босаңсытуға арналған арнайы дене күйін таңдаудан бастау керек. Қатты түйілу кезінде сабақ келесі позициялардан басталады:

- позиция 1. Лабиринттік сергіткіш рефлекстер байқалғанда қолданылады. Басты артқа жіберген күйде, баланың иығы мен мойны біраз бүгіледі; сондай-ақ, арқа, бел және тізе бүгіледі. Бұлшықетті босаңсыту бірқалыпты тең ырғалту жолымен жүргізіледі.

- позиция 2. Мойын-сергіткіш рефлекс байқалғанда қолданылады. Аяқ тізе буындарына жеңіл бүгілген, қол денені бойлай созылған. Логопед өз бастың артқа еркін шалқаюына мүмкіндік жасай отырып, қолын баланың мойнына қояды, бұл кезде иық біраз бүгіледі, мойын созылады.

- позиция 3. Бұл да мойын-сергіткіш рефлекс байқалғанда қолданылады. Қолды және аяқты, басты созып, артқа түзелу, біраз артқа шалқаяды.

4. Дене сергіткіш рефлекстердің әсерін азайтуға арналған адекваттық дене күйі таңдалып алынған соң, арнайы әдістер көмегімен мойын, бет, артикуляциялық аппарат бұлшықеттерін босаңсыту жұмысына кіріседі.

Осы дайындық жаттығуларынан кейін ауызша нұсқаулықтар бойынша белсенді өнімді қозғалыстар жаттықтырылады. Бастапқы кезеңдерінде суреттер қолданылады. Логопед нұсқаулық береді: «Аузыңды аш», «Ерінді алдыға соз», «Ерінді тыныштық күйінде», «Ерінді жеңіл әжімдермен жина және оларды босаңсытылған негізгі позицияға қайтар». Ауыздың орналасуы суретте ұсынылған ауыздың орналасуын ұқсату бойынша тапсырмалар орындалады. Біртіндеп жаттығулар қиындай түседі: балаға босаңсытылған ерін арқылы үрлеу, тербелмелік қозғалыстарды орындау сұралады.

5. Әлсіреу кезінде бұлшықет және ерін күшін жеткілікті дамытуға арналған арнайы жаттығулар орындалады. Бұл үшін арнайы залалсыздандырылған сулық пен таяқшалар қолданылады. Бала логопедтің аузынан суырып алуға тырысқан әрекетіне қарамастан ернімен таяқша немесе сулықты ұстап тұрады немесе оны ұстап тұруға тырысады. Ерін бұлшықеттерін дамыту үшін ерінді таяқша түрінде алдыға созу арқылы, оларды жан жаққа созу арқылы, осы қимылдардың кезектесуі арқылы арнайы жаттығулар жасалады.

6. Бұрын жазылған жұмыспен бір уақытта қолдың тірек, жармасатын, манипулятивтік қызметін және саусақтардың түрлі қозғалыстарын дамыту қажет. Сонымен қатар логопед анық саусақ кинестезияларын тәрбиелейді және қолды жазуға дайындайды,қолдың манипулятивтік қызметін ынталандырады және түрлі қол дағдыларын қалыптастырады. Мысалы, балаларды ермексазды уқалау және жаюға, қолмен рәзіңке алмұрттарды қысуға, саусақтардың ұшымен ұсақ заттарды ұстауға, мозайка құрауға,сурет салуға, қиюға, штрихтауға, суретті бояуға, түймелерді түймелеу және ашуға, бәтеңкені байлауға, қасық және шанышқыны қолдануға, қарындаш пен қаламды дұрыс пайдалануға үйретеді.

7. Барлық оңалту-педагогикалық сабақтарды өткізу кезінде логопед баланың қимыл қозғалысына міндетті түрде мән беруі керек, баланығ басы, оның аяғы мен қолы дұрыс күйде болуы шарт. Баланың қолы үстел үстінде бос күйде, алақаны мен саусақтары үстелге тиіп тұруы тиіс.

8. Тыныспен жұмыс жалпы тыныс алу жаттығуларынан басталады. Бұл жаттығулардың мақсаты - тыныс көлемін ұлғайту және оның ырғағын жүйелендіру.

Ғалымдар тыныс алу гимнастикасының негізгі ережелерін бөліп көрсетеді:

• 
  Баланы шаршатуға болмайды;
  
• 
  Баланың жауырынына, мойынына қатты күш түсірмей және дұрыс қалыпта отыруын қадағалау қажет;
  
• 
  Көкетінің, қабырғаралық бұлшықеті мен іштің төменгі бөлігінің бұлшықетінің қозғалысына бала назарын аудару қажет;
  
• 
  Барлық тыныс алу қозғалысын бала бірқалыпты, санау арқылы немесе музыкамен жүзеге асыру керек;
  
• 
  Тыныс алу гимнастикасы тамақ ішер алдында жақсы желдетілген жерде өтуі қажет;
  

а) Логопед маман баланың мұрынын жауып тұрып, аузымен тыныс алдыра отырып, дауысты дыбысты немесе буынды айтуға үйретеді.

б) Балаға аузымен тыныс алуды өтінеді. Логопед маман баланың көкірегіне қолын қойып, тыныс алуына кедергі келтіре отырып 1-2 секунд ұстап тұрады. Бұл терең, тез және ұзақ тыныс шығаруға дағдыландырады.

в) Баланы тыныс алуын ұзақ ұстап тұруын, баяу және терең тыныс алуымен қатар, баяу және ұзақ тыныс шығаруын өтінеді.

Мұндай жаттығуларды күнделікті 5-10 минут өткізу ұсынылады. Бұл жаттығуда логопед маман баланың тыныс шығару кезінде әртүрлі дауысты дыбыстарды дыбысталуын, дауыстың сатысымен(тональность голоса) айтады және оны баладан қайталауын сұрайды.

Сөздік-тыныс алуды үйретуде арнайы жаттығу-ойындарының мәні зор: үрлеу арқылы сабын шарларын шығару, майшамды үрлеу арқылы өшіру, үстел үстіндегі ұсақ қыпықтар мен қағаздарды үрлеу және т.с.с. Жасына қарай және тыныс алу бұзылысының сипатына қарай ойындар да дифференциалдап іріктеп алынады. Логопедиялық әдебиеттерде жазылған ойындар әртүрлі нұсқада қолданылуы мүмкін. Тыныс алумен жұмыс істегенде фонациямен артикуляция біртұтас тығыз байланыста болады; бұл жұмыста арнайы логоритмикалық жаттығулар мен ойындардың мәні зор.

Жаттығулар музыка арқылы жұзеге асырылады. Музыка бұлшықеттің жалпы және локальді босаңсуын, мәжбүрленген қозғалыстың азаюын, келісімді және бағдарлы қозғалысты қамтамасыз ететіні жайлы бақылаушылардың көптеген пікірі бар. Сондықтан, қарапайым жағдайда балаға қиын болып көрінетін бірқатар қозғалыстар, музыкамен жеңіл орындалады.

9. Гимнастиканың баяу және тез орындалу түрі.

И.И.Панченконың негізгі әдісі-тәсілін псевдобульбарлі, мишықты дизартрияда сақталған еріксіз қозғалысты ерікті қозғалысқа оңай ауыстыруда, гимнастиканы өмірде ойын түрінде қолданған.Ғалымдардың көзқарысы бойынша баяу-тез гимнастика:

• 
  Қозғалысты іске асырудың алғышарттарын тудырады : бұлшық еттің тонусын қалыпқа келтіреді, саусақ пен қол білезігінің теріс қалпын жоғалтады.
  
• 
  Қолдың қозғалыс функциясын сатылап қалпына келтіреді(тіреуіштігін, ұстауын, қозғалысын, ұсақ маторикасын)
  
• 
  Кинестезиялық қозғалысын келесі параметрлері бойынша дамытады: дәлдік, күш, беріктігін.
  
• 
  Динамикалық праксисін жақсарту жұмысы.
  
• 
  Жаттығу жасау кезінде қозғалыс, сенсорлық және сөздік функцияларды кешенді қалыптастырады.
  

«Саусақтық бассейн». Автордың түсіндіруі бойынша, оны үй жағдайында жүзеге асыруға болады. Үлкен, жиегі аласа тіктөртбұрышты қорапқа биіктігі 6-8 см болатын бұршақ немесе үрмебұршақ салу керек.

Бұндай «бассейнде» саусақпен жаттығу жасау кинестезиялық қозғалыс, праксисті қалыпты, динамикалық праксисті жақсартуға және белсендіруге әсер етеді. Диагностикалық сынақ (әртүрлі пішіндегі заттарды іздеу) бұл жаттығу құрылғысын пайдалана отырып саусақ гнозисін, проприоцептикалық сезінуді максимальді белсендіреді.

«Түрлі-түсті қысқыштар». Мәскеу қаласындағы денешынықтыру иниститутының тәжірибелік-клиникалық зертханасында мүгедек балаларға арналған тәжірибе жұмыстарында пайдаланылған. Түрлі-түсті қысқыштарды пайдаланып саусақтың ұштарын қысу арқылы ми қыртысының дамымаған клеткаларын белсендіру және саусақтың баяу-белсенді жаттығуын біріктіре пайдалану арқылы да жүзеге асыруға болады. Бұл жұмыс тиімділігі оны пайдалану уақыты 3-5 минуттан 7-10 минутқа дейінгі кесте негізінде жүзеге асырылады.

1-3 күні – үлкен саусақ;

4-6 күні – үлкен және сұқ(указательный) саусақ;

7-9 күні - үлкен және сұқ(указательный), ортаңғы саусақ.

Шығармашыл, қиялы жоғары мамандар бұл түрлі-түсті құрылғыны қосымша пайдаланудың әртүрлі нұсқасын көрсете алады. Олар кішкентай баламен жұмыс жүргізгенде түстің сенсорлық эталонын автоматты сапалық сын есімнің түсін анықтаттырады(«Қызыл түсті қысқышты ал. Мен қандай түсті қысқышты саусағыма қыстырдым?»). Олардың көмегімен 5 жасар бала көп, көптік және реттік сан есімдер ұғымын елестете алады(«Мен неше қысқышты саусағыма қыстырдым? Екінші қысқыштың түрі қандай? Неше қысқышты алып тастадым(қондырдым)? Енді қанша қалды?»).

10. Дизартриясы бар балаларға арналған арнайы тренажерлар бар. Олар әртүрлі сипаттағы бұлшықет бұзылысын жою бағытына арналып жасалған. Көптеген тренажерлар ішінде тыныс алу бұзылысын қалпына келтіретін тыныс алу тренажеры және арнайы логопедиялық тренажеры қолданылады.

Қозғалыс дағдысы мен бұзылысының сонымен қатар дизартрияның ерекшелігін қарастыра отырып, кинезитерапияны түзетушілік-педагогикалық сабақтарда пайдаланудың маңызы зор деп қорытынды шығаруға болады. Осы әдіс кинезитерапияның және жалпы сөйлеуінің кемістігінің клиникалық ерекшеліктерінде байқалып, дәлелденген. Жаттығуларда келтірілген мысалдар, фонетика-фонематикалық және лексика-грамматикалық сөйлеуді дамытудың, қозғалыс дағдысын дамытудың байланысымен жүзеге асырылатынын көрсетеді.

ӘРТҮРЛІ КЛИНИКАЛЫҚ КӨРІНІСТЕРГЕ ИЕ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ КЕМІСТІГІ БАР БАЛАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН КИНЕЗИТЕРАПИЯНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

3.1. Алалия кезіндегі кинезитерапия

Алалияның үш формасы ажыратылады: оның екеуі сөйлеу анализаторының бұзылысымен байланысты – моторлы және сенсорлы алалия, үшіншісі көру анализаторының орталығының шеткі патологиясы – оптикалық алалия.

Ми қыртысның премоторлы аймағының патологиясы эфферентті моторлы алалиянының туындауына әкеліп соғады, мұндай балаларда координацияның, қолдың ұсақ моторикасының, жалпы қимылдың бұзылысы байқалады.

Бас миы қыртысының постцентральді аймағының патологиясы моторлы афферентті алалияның туындауына себепші болады. Проприоцептивті сезгіштіктің терең бұзылысы байқалады. Ол артикуляциялық праксистің (кинестетикалық апраксия) қалыптасуына әкеледі. Көп балаларда праксистің дамымауы: жалпы, қолдың, саусақтың, мимикалық дамымауы көрініс табады.

Оптикалық кеңістіктік орталығының шеткі патологиясы кезінде оптикалық алалия туындайды. Оптикалық кеңістіктік белгі бойынша анализ және синтез бұзылушылығы, оптикалық кеңістіктік гносизтің қалыптаспаушылығы байқалады. Бұған В.К. Орфинская толық сипаттама жасаған.

Әртүрлі формадағы алалалиясы бар балалармен логопедиялық практика жұмысы 4 неізгі кезеңмен жүргізіледі. Олар жалпы сөйлеу тілінің кемістігінің кезеңдеріне байланысты жұмысқа сәйкес келеді. Бірінші кезеңде балалармен қарым – қатынасқа түсу жағдайлары жасалады. Ең алдымен педагог тілдік емес қатынас орнатады. Ғалымдардың ойынша, керісінше жағдайда педагог пен оқушының арасында түсініспеушілік туындайды. Бірінші сабақта мимикалық, ритмикалық, өзара әрекеттің әрекеттік түрлері, жігерлі күлкі, ынталандыратын бас изеу сияқты қимылдар орындалады. Логопед баланың қимыл мүмкіндіктерін анықтайды. Содан кейін баланың қимылы, дәлірек айтқанда: негізгі қимылдары мен жалпы қимылдары қимыл ойындарының жиынтығы арқылы коррекцияланады, қалыптастырылады. Бұл балада жүйке – психикалық күйінің қалыпты жағдайын туғызады. Коррекциялық жұмыстың бірінші кезеңінде педагогқа баланың отбасымен қарым – қатынасын жете меңгеруі керек, тәрбиелік жұмыстың нәтижелі болуы ата – аналардың коррекциялық үрдіске қатысуына байланысты болады. Балаларды ойынға араласуға қызықтыру, үй тапсырмасын орындатуға жағдай жасау керек.

Кенеттен іс – әрекет бөліктері (сюжетті ойынды тудырса, қимылдарды қайталаса, ойыншықтарды, ленталарды, доптарды іріктесе, кейбіреулері әнге қызығушылық тудырған жағдайларда) пайда болғанда тілдік қатынасқа көшуге болады. Баламен тілдік қатынасқа түсудің тиімді жолы баланың қимылдарын, ойнап отырған ойыншықтарыының атын атау болып табылады. Балада бағдарлану әректінің жоғарылауы, сөйлеу және қимыл әрекетінің белсенділігі пайда болады. Осы кезде баламен дұрыс тілдік қарым – қатынас орнату керек. Жеке немесе барлық баламен ойын өткізу тиімді болады. Қимыл ойындарын өткізгенде, жаттығу жасағанда логопедтің және тәрбиешінің сабаққа қатысып, балалармен қосылуы керек. Ол коррекциялық – педагогикалық жұмыстың кешенділігі мен ауыспалылық принципі болады.

Екінші кезең - сөйлеу тілінің және қимылды қалыптастыру, оларды кинезетерапиялық тапсырмаларды орындату, негізгі қимылдарды жаттықтыру арқылы жүзеге асырады: жүгіру, жүру, секіру, өрмелеу, допты лақтыру. Бұлар баланың тепе – теңдігін, кеңістікте бағдарлануын, қимыл координацияларын түзетуге әсер етеді. Сонымен қатар белсенді сөздік қорын, және фразалық сөйлеуін қалыптастыруға да әсерін тигізеді.

Үшінші кезеңде өз бетімен орындалатын қимыл белсенділігі, сөйлеу тілінің дамуы жүреді. Ұсақ моторикасы жетілдіріледі. Байланыстырып сөйлеу тілін дамытуға мотивация туғызылады.

Төртінші кезеңде көркем – сөйлеу әрекеті жетілдіріледі. Оның мақсаты – баланы жаңа тілдік (тілдік емес) тапсырмалар орындауда тез бағдарлануға, өз бетінше жауап табуына, көркем – сөйлеу әрекетінің бір түрінен екінші түріне жылдам ауысуына тәрбиелеу. Сабақ барысында өз бетінше әрекет етуге үйрету, оны сабақтан тыс та қолдануға мүмкіндік береді.

Оқыту әдістерін таңдағанда алалиясы бар балаларда әлі сөйлеу әрекетінің дағдыларының жоқ екенін ескеру керек, олардың сөйлеу түрі даму бағыттарының дағдылары тең деңгейде орналаспаған. Грамматикалық қалыптасу кезеңінде оларды түзету, тілі жақсы дамыған, лексикасы мен грамматикасы бар, ал фонетикалық-фонематикалық процесстерде елеулі кемшіліктері бар. Осыдан, жалпы сөйлеу белсендіру әдістерін қиюластыру қажет,оның әр түрлі тараптары бар (сөздіктер, грамматикалық құрылым, диалогтар, монологтар, сөзінде сыртқы аспектілерін жақсарту).

3.2. Ринолалия кезіндегі кинезитерапия

Ринолалия – дауыс тембрінің, дыбыстың айтылуының бұзылуы, артикуляциялық құрылғының құрылымындағы ауытқуларымен байланысты. Тілдік емес психикалық функцияларда есту және көру қабылдауының бұзылыстары бар, жалпы, қолмен, саусақ және бет моторикасы, физиологиялық тыныс, ойлау операцияларының жылдамдығының төмендеуі, логикалық ойлаудың жетілмеуі. Сөйлеу функционалдық жүйесінде перефириялық сөйлеу механизмдерінің барлық бөлімдері зардап шегеді: тыныс алу (асинхронды ауыздық және мұрын тынысы), фонация, артикуляция; просодикалық сөйлеу компоненттері бұзылған, лексико-грамматикалық сөйлеу құрылымының дамымауы, фонетикалық-фонематикалық тұрақты бұзылулары көрсетілген.Бұдан бөлек ринолалиясы бар балалар физикалық нашар дамыған, әлсіздік, бұлшықет тонусының төмендеуі, қозғалыс шапшаңдығының және ырғағының бұзылуы.

Ринолалиясы бар балалармен іс-шаралар тек сөйлеу фнукциясына ғана әсер етпей, сонымен қатар қалпына келтіруді де жүзеге асырады.

Ең маңызды жүйе ол А.Г. Ипполитованың жүйесі болып табылады. Ең алғашқы болып доперациондық кезеңде сабақтарды ұсынды. Оның методикасына тыныс және артикуляциялық жаттығулар, дыбыстарды өңдеудің реттілігі, артикуляциялық өзара бағыныстылыққа бағытталған. Артикуляциялық жаттығулар баланың сөйлеу тынысының дамуымен байланыстырылады.

А.Г. Ипполитованың методикасы бойынша логопедтік сабақтың мазмұны келесі бөлімдерден тұрады: дем алу мен дем шығаруды саралау кезінде сөйлеу тынысын қалыптастыру; дауысты дыбыстар мен сүзілмелі қатаң дыбыстар және дауыссыздар артикуляциясын жүзеге асырған кезде ұзақ мерзімді ауыз арқылы дем шығаруды қалыптастыру;үнді дыбыстар мен аффрикатты қалыптастыруда қысқа және ұзақ мерзімді ауыз және мұрын арқылы дем шығаруды саралау.

И.И. Ермакова (1980) дыбыстардың айтылуы мен дауыстың кезең-кезеңі бойынша түзету әдістемесін әзірледі. Жасқа байланысты туа біткен жарығы бар балалардың дауыс тәріздес функционалдық бұзылулардың ерекшеліктеріне қарай ортофонетикалық жаттығулар өзгертіліп беріледі. Жұмсақ таңдайдың операциядан кейінгі кезеңде және оның ұтқырлығын дамытуда , хирургиялық пластикадан кейін оның қысқаруына жол бермеуде ерекше назар аударылады.

Сөйлеу бұзылыстарының сыртқы аспектілерін жою балалардың логопедиялық сараптамаларына негізделген. Кинезитерапияны операцияға дейінгі және операциядан кейінгі кезде қолдану қажет.

3.3. Дизартрия кезіндегі кинезитерапия

Дизартрия - әріптерді дұрыс айта алмағаннан сөз көркемдігінің бұзылуы.

Дизартрияның барлық түрінде мимикалық және артикуляциялық бұзылулар пайда болады, түсініксіз сөйлеу, тез және баяу сөйлеу, мұрынмен сөйлеген кездегі әлсіз дауыс, сөйлеу кезінде тынысы жылдам, таяз және сілекейдің ағуы байқалады. Дизартриясы бар балалармен жұмыс жасағанда келесі тапсырмаларды орындау міндетті:

1. Баланың патологиялық мотор реакцияларының жолын кесу және рефлекстік қызметін реттеу.

2. Қозғалыстар үйлесімін жақсарту (моторлы қызметтің негізгі ерекшеліктері).

3. Баланың жалпы моторлы қызметін жетілдіру.

4.Баланың психикалық функциясының дамуына әсер ету: назар аудару, ес.

5. Сөз функциясының қалыпына ықпал ету.

6. Балаға тәрбиелік әсерді қамтамасыз ету және оның мінез-құлқын жақсарту.

Қалпына келтіру жылдамдығы, ескі жарақат қозғалысы туралы кешенді оңалтудың орналасқан жері мен зақымдану дәрежесі, ми қан айналымының жағдайы, баланың белсенділігінің тиімділігі мен сипатына байланысты. Денешынықтырудағы емдеу әдістерінің арасында ең маңыздысы емдік гимнастика, ол денсаулық құрылысын жігерлендіреді. Ол жүйке-бұлшықет аппаратының қайта жеңілдетеді, белгілі бұлшық топтары әсер етеді, бұлшық қызметін әртараптандырады ( релаксация , стресс деңгейі және т.б) Ол бірте-бірте қозғалысты қиындатады, олардың дәлдігін дамыту және осылайша қажетсіз жүріс-тұрыстары мен қалпына келтіру толық жоюға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, Г.А.Волкованың айтуы бойынша жаттығулардың реперкуссивтік әсерә бар: тұрақты жүзеге асыру процесінде сау аяқты және денені қоса алғанда, бүкіл жүйке-бұлшықет аппаратын тез қайта қалпына келтіруге болады. Әрбір физиотерапиялық сабақ сау бұлшық ет топтарына арналған жаттығулардан бастау керек. Аяқ үшін арнайы жаттығулар процедура кезінде бірнеше рет қолданылады, олар жалпы дамыту және тыныс жаттығуларымен алмастырып отырады. Физиотерапияда белсенді жаттығулар басым, бірақ олар, әрине, пассивті қозғалыстармен толықтырылады. Белсенді және пассивті жаттығуды орындау кезінде үлкен ауқымды қозғалысқа қол жеткізу қажет. Пассивті және белсенді жаттығуларды баяу қарқынмен, ырғақты орындау керек. Қозғалыс қарқыны және ауқымы, сарапшылардың пікірінше, кері бұлшық қаттылық дәрежесіне байланысты болуы тиіс. Емдік жаттығулар жүргізу кезінде психотерапия элементтерін пайдалану керек.

Арнайы кешенді синтетикалық қозғалысын түсіну үшін ұйымдастырылған ойындарға арналған кинезотерапия және қолданбалы жаттығулар денеге елеулі әсер етеді. Ондай ойындарға доппен ойнау, эстафеталық ойындар,кескіндеме суреттерді бояу, қайшымен түрлі фигураларды кесу. Ойындар психикалық депрессиядан шығарады, теріс эмоция тудыратын патологиялық процесстен көңілін аудартады, қалпына келтіруге күш жұмылдырады.

Ойынды сабаққа қосар кезде абайлау керек, өйткені ойын эмоционалдық қозу деп және ешқандай шаршау жиынтығы сезілмейді. Дизартриясы бар балалармен жалпы психофизикалық жүктемелік физиологиялық әсері бар қозғалыс ойындарын өткізген пайдалы.Дизартрия кезінде бет бұлшықет парезі байқалғандықтан, кинезитерапияда бет қозғалыстарын дамыту үшін арнайы жаттығулар беріледі.

Бет бұлшықетіне арналған барлық жаттығуларды тыныс алу және қалпына келтіруге арналған жаттығулармен бірге жүзеге асырылуы тиіс. Дизартриясы бар балалармен коррекциялық-педагогикалық жұмыс логопедттің коррекциондық курстық жұмысына байланысты құрылады және оны төртке бөлуе болады.

Бірінші: статикалық қозғалыстарды тәрбиелеу; қол қозғалыстарын дамыту,аяқ, дене - объектілермен жаттығуларды біртіндеп енгізу;саусақтармен ұсақ моториканы дамыту; бет бұлшықеті; назар аударудың түрлері: есту, көру және жад; сөз аспектілерін түзету; қалыпты қозғалыс дағдыларын кезең-кезеңмен қалыптастыру.

Бет бұлшықетін дамыту белгілі бір жағдайларды жасау кезінде жүзеге асыру пайдалы болып табылады. Бұл жағдайға балалар біртіндеп дайындалады. Ең алдымен, жеке бет бұлшықет қозғалысын үйрету, одан кейін қуаныш, қайғы, реніш сияқты курделі кешенді білдіретін бұлшықеттер біріктіріледі. Көрнекі материалдарды пайдаоанған дұрыс. Қорытындыға келетін болсақ, бет бұлшықеттерінің дұрыс қимылдауы үшін ойын-драматизация, әр түрлі этюдтар пайдалы.

Сабақтағы көңіл аударуды дамыту жолдары жүзеге асырылады:

а) арнайы ынталандыру;

б) көру және есту тітіркендіргіштерге жылдам және дәл жауап беру;

в) көру, есту және моторлы жадын нығайту;

г) шоғырландыру қабілеті арқылы ерiк-жiгерді дамыту.

Дизартриясы бар балалардың дауыс функциясын қалыпқа келтіруде артикуляторлық, мойын және бас бұлшықеті үшін қозғалыс және тыныс жаттығулары. Бірінші кезеңде ол моториканың кезең-кезеңмен қалыптасуына назар аудару болып табылады.

Логопедиялық ритмиканың екінші периоды артикуляциялық аппарат маторикасын, жалпы қозғалыс дағдыларын, есту-сөйлеу дифференцировкаларын дамытуда қолданылады.

Жалпы қозғалыстарды дамытуда қол, білек, саусақтарға арналған; аяқтарға арналған қозғалыстық ойындар; қарсыласу күшін жеңу үшін таяқшамен, доппен жаттығулар; кеудеге арналған жаттығулар ұсынылады. Едендегі іздермен кедергілерді өте отырып, суреттелген дорожкамен, аяқтың ұшымен, өкшемен, табенмен толықтай музыка астында жүру кең қолданылады.

Есту-сөйлеулік талдағыштарын дамытуда контрастты дыбыстарды байланыстыру маңызды. Балалардың қабылдауындағы музыкалық бейнелерге байланысты қозғалыстарда кейіпкерлер бейнеленеді. Қозғалыс дыбыстық еліктеумен қатарласады.

Дизартриямен сырқаттанатын балаларда логопедиялық жұмыстың үшінші кезеңі логопедиялық ритмика құралдарымен жүргізіледі, ары қарай сөйлеу дағдылары, қозғалыстық қабілеттіліктері және қоғамдағы қарым-қатынастары, ұжымдық араласу дағдылары дамытылады. Осы мақсаттарда ән айту ойындары, ережелі қозғалыстық ойындар (сюжетті, сюжетсіз, спорттық ойындар элементтері бар т.б.), драматизациялық ойындар жүргізіледі.

Қалыптастырылған дағдыларды ары қарайғы дамыту төртінші кезеңде жүргізіледі. Логопед баланың әлеуметтенуіне әсер етеді. Топтық тапсырмалар мен ойындарды көбірек өткізеді.

Дизартрияда кинезитерапияны қолдану сұрағын қарастыруда түзетушілік-педагогикалық жұмыстың осы әдісі сөйлеудің жалпы дамымауының осы клиникалық көрінулерінде маңызды. Сондықтан осы сұрақты кең қарастыру жұмыс әдістемесімен бірге тәжірибелік бөлімде көрсетіледі.

Қорытынды
Жұмыстың соңында Н.М Амосовтың «қозғалыс-бұл өмір» деген сөзімен келісуге болады. Қозғалыс - бұл тек өмір ғана емес түзетушілік-педагогикалық жұмыспен негізделген.

Кинезитерапияны балада жалпы сөйлеудің кемістігі жағдайында түзетушілік-педагогикалық жұмыста пайдаланудың міндеті мен сипатында көрсетуге болады және дизартрияда оны пайдалануды толық қарастырады, бұл жұмыста арнайы әдебиеттегі проблемалар талданып және қорытындыланып пайдаланылды. Кинезитерапияның әртүрлі бағытындағы жаттығулар логопедиялық сабақтың жоспар-конспектісіндегі мысалдар ретінде келтірілді.

Кинезитерапия және жалпы сөйлеудің кемістігі туралы қазіргі заманғы әдебиеттегі түсініктерден, сөйлеудің дамуымен қозғалыс психофизиологиялық деңгейде өзара байланысты деген қорытынды шығаруға болады. Тіл қозғалысын жақсарту және дамыту арқылы сөйлеудің бұзылуымен және жалпы сөйлеудің дамымауымен күресуге болады. Сонымен қатар ғалымдар психофизилогиялық деңгейде кинезитерапияның әртүрлі бағытын пайдаланудың түбегейлігін дәлелдейді. Адамның қозғалыс және сенсорлық жүйесінің бұзылуы мен қалыптасуының заңдылығын біле отырып, басқа психикалық функция мен үрдістерінің бұзылуы мен дамуының байланыстығын, сөйлеу бұзылысы бар баланың түзетушілік-тәрбиелік және лого-қалпына келтірушілік жұмыстарын жетілдіруде кинезитерапия логопедияның бағыты болып табылады.

Оқылған әдебиеттерге сүйене отырып, сабақтың құрылымында пайдаланылған кинезитерапияның түзетушілік-педагогикалық жұмыста бір қатар ерекшеліктерін ескеру керек. Жалпы сөйлеу кемістігі мәселелерін шешуде кешенді байланыс маңызды екенін және Г.А Волкованың анықтауы бойынша жалпы сөйлеудің кемістігі сабақ жүргізуде белгілі принциптермен құрылымына негізделуі қажет.

Қозғалыс дағдысы мен бұзылуы ерекшелігін қарастыра отырып, сонымен қатар дизартрияның ерекшелігін ескере отырып, кинезитерапияны түзетушілік-педагогикалық сабақтарда пайдалану қажет деген қорытынды шығаруға болады. Бұл кинезитерапияның барлық бағыттарын ескере отырып және жалпы сөйлеу кемістігінің клиникалық ерекшеліктерінің әдістерін дәлелдейді.

Берілген міндеттерді шеше отырып жұмыс мақасаты жүзеге асырылды, пайымдау(гипотеза) дәлелденді.