20-мĕш ĕмĕр варринчи чăваш литератури (40-50-мĕш çулсем)

Тимофеева Валентина Николаевна

Урок теми

(А.Алка, П.Хусанкай, А.Артемьев пултарулăхĕ тăрăх)

Етĕрне – 2010

1. 
   А.Алка, П.Хусанкай, А.Артемьев пурнăçĕн паллăрах тапхăрĕсем.
   
2. 
   Çыравçăсен произведенийĕсенчи паттăрлăх пафосĕ.
   
3. 
   Тăван çĕр-шывăн аслă вăрçи çулĕсенчи хайлавсенчи паттăр салтак сăнарĕ.
   
4. 
   Геройсен шухăш-кăмăлĕпе авторсен шухăш-кăмăлĕ пĕр килни.
   

1. 
   Çыравçăсем хăйсем пурăннă вăхăтăн малти ретĕнче тăнине, пурнăçри паттăрлăхне туйтарасси.
   
2. 
   А.Алка, П.Хусанкай, А.Артемьев чăваш литературинче сумлă вырăн йышăннине кăтартасси.
   
3. 
   Совет салтакĕн вăрçă вăхăтĕнчи характернее уçса парасси.
   
4. 
   Хайлавсене тишкернĕ май ачасен патриотизм туйăмне хăпартасси, хăйсен Тăван çĕр-шыв умĕнчи тивĕçне асра тытнине курма тата туйма хавхалантарасси.
   

1. 
   Чăвашла илемлĕ калаçасси.
   
2. 
   Хайлавсене сасса кирлĕ пек улăштарса вуланă май сăнарлă сăмаха туйма вĕрентесси.
   

1. 
   Учитель сăмахĕ.
   
2. 
   Ачасем каласа пĕлтерни.
   
3. 
   Илемлĕ вулав, кирлĕ эпизодсене вуласа тишкересси.
   
4. 
   Илемлĕх мелĕсемпе ĕçлесси.
   
5. 
   Тĕрĕслев тесчĕ.
   
6. 
   Пĕтĕмлетÿсем тăвасси.
   

1. 
   Ыйту-хурав.
   
2. 
   Ачасене тарăннăн шухăшлама вĕрентесси.
   
3. 
   Хайлавăн тĕп шухăшне, проблемине, темине палăртма, пĕтĕмлетме хăнăхнине аталантарасси.
   

«Пирĕн ăрăва шăпа пуçран шăлса ачашламарĕ, анчах эпир Тăван çĕр-шывпа тăван халăх умĕнче тивĕçе çухатмарăмăр» ( А.Е.Алка )

Мĕнле аталаннă-ха çак тапхăрта чăваш литератури ?

Çырнин историйĕ: сăвва А.Алка вăрçăн пуçламăш кунĕсенче амансан госпитальте çырнă.

Жанр – сăвă. Пафос – паттăрлăх.

Гражданла лирика. Тăван çĕр-шывпа халăха юратасси, хисеплесси, хÿтĕлесси.

Тема – вăрçă теми.

Тĕп шухăшĕ – совет салтакĕ çĕнтерес шанчăкран пăрăнмасть.

Лирика геройĕ – паттăр салтак.

Илемлĕх мелĕсем – сасăсен янăравлăхĕ (аллитерации, ассонанс).

«Симĕс ылтăн» - психологилле повесть.

Тема. Чăваш халăх писателĕ Александр Артемьев, вăрçă çулĕсем витĕр тухнă писатель салтак повеçре йывăр кун-çуллă фронтовикăн пурнăçне сăнласа парать.

Тĕп шухăшĕ. Йывăрлăхсене парăнмалла мар. Валентин вак-тĕвек хирĕçÿсене ĕçре пусарать. Ашшĕн ырă ĕçне малалла тăсать. Халăх хисепне каялла тавăрать.

Сăнарсене хакласси: Валентин Актаев, Варсун Аюхин, Аристарх Савиров (колхоз председателĕ) – пĕр ялта ÿснĕ тантăшсем, виççĕшĕ те вăрçăра пулнă.

Натали инке – Валентин амăшĕ, Петĕр мучи (Петр Михалч) – Валентин ашшĕ.

Нина Атласкина – хăмлаçăсен звеньевойĕ;

Федор Иванович Кузнецов – колхоз тимĕрçи; Урхи мучи – утарçă.

1. 
   Тăван çĕр-шыв çинчен калаканнисем:
   
   • 
     Тăван çĕр-шыв сывă пулсан тăван йăву та пулĕ сан;
     
   • 
     Тăван çĕр-шывран хакли çук;
     
   • 
     Паттăрсем çапăçу хирĕнче çуралаççĕ;
     
   • 
     Вăрçăра – вилĕм, мирте – пурнăç;
     
   • 
     Ан пултăр вăрçă нихăçан;
     
   • 
     Тăван çĕр-шывсăр этем юрăсăр шăпчăк пек: унăн савăнăçĕ те, хуйхи те çук;
     
   • 
     Тăван çĕр-шывра хĕвел те ăшăрах;
     
   • 
     Тăван çĕрĕн тусанĕ те тăван, пылчăкĕ те пылак;
     
   • 
     Тĕнчере тăван кĕтесрен, тăван çĕртен, тăван халăхран хакли нимĕн те çук.
     

2. 
   Юлташ çинчен калаканнисем:
   
   • 
     Хăвна вилме тивсен те юлташна çăлса хăвар;
     
   • 
     Юлташсăр çын – тымарсăр йывăç;
     
   • 
     Юлташсăр çын – çунатсăр кайăк;
     
   • 
     Юлташ çук пулсан – тупма тăрăш, тупсан – упрама тăрăш;
     
   • 
     Чăн-чăн юлташ инкекре палăрать;
     
   • 
     Юлташна ан пăрах – юлмăн хăрах;
     
   • 
     Пĕччен йывăçа çил ытларах тустарать;
     
   • 
     Туслăх çынна çунат хушать;
     
   • 
     Шанчăклă тусăн хакĕ çук;
     
   • 
     Юлташу хăвăнтан ăслă пултăр;
     
   • 
     Юлташпа – вăйсăрри те вăйлă;
     
   • 
     Туслăхра – вăй та, çĕнтерÿ те;
     
   • 
     Пĕр-пĕрне пулăшасси – çĕнтерÿ тăвасси.
     
3. 
   Тĕрĕслĕхпе чăнлăх çинчен:
   
   • 
     Тÿрĕ пурăннине нимĕн те çитмест;
     
   • 
     Суяпа инçе каяймăн;
     
   • 
     Чăнлăха хĕç витмест;
     
   • 
     Тĕрĕслĕх вутра та çунмасть, шывра та путмасть;
     
   • 
     Тĕрĕслĕхе мухтаççĕ, ултава ылханаççĕ;
     
   • 
     Пĕрре улталăн, иккĕ улталăн, виççĕмĕшĕнче ларса макăрăн;
     
   • 
     Ырă ĕç хăйне хăех мухтать;
     
   • 
     Ы рут пуласси тихаран паллă, ыр çын пуласси ачаран паллă;
     
   • 
     Усал ĕç тусан халăх умĕнче ырă ят илтеймĕн;
     
   • 
     Кам ĕçре чыслă, вăл хисепе тивĕçлĕ;
     
   • 
     Халăх ĕçĕшĕн тăр хăюллă, яту ĕмĕре юлĕ мухтавлă;
     
   • 
     Аçу-аннÿн, чăваш халăхĕн тата аслă çĕр-шывăн тивĕçлĕ ывăлĕ пул. Çын пул!
     

Çын пулас тесен ырă шухăшлă, ырă ĕçлĕ, ырă чунлă пулмалла. Чи çывăх çыннăмăрсене – аттепе аннене, асаттепе асаннене, аппасемпе йăмăксене, пиччесемпе шăллăмсене, тăван-хурăнташа, юлташсене – юратса ăнлансан, кирлĕ чухне пулăшма ÿркенмесен, хисеплесен, упрама тăрăшсан çеç, чунра ырлăх пулсан çеç Çын ятне илме пулать.

Ку сăвва поэт 1945-мĕш çулта Берлинта шăпах вăрçă пĕтеспе çырнă.

Жанр – сăвă. Паттăрлăх хавхи. Совет салтакне мухтакан, ырлакан, чыслакан сăвă.

Гражданла лирика – халăхпа Тăван çĕр-шыв умĕнчи тивĕçе туйни, телейлĕ малашлăхшăн кĕрешни.

Тема – вăрçă теми.

Тĕп шухăш – Берлина çитнĕ паттăр салтак вăрçăн вăрăм та тертлĕ çулĕ çинче чунĕпе çирĕпленсе вăй илнĕ, хăй чысне çере ÿкермен, нумай çĕр-шыва фашизм чуралăхĕнчен хăтарнă. Тăшмана аркатса, вилĕме çĕнтерсе Аслă Çĕнтерÿ патне çитсе тухнă.

Проблема – салтак тивĕçĕ, чысĕ.

Сăвă композицийĕ – лирикăллă монолог.

Лирика геройĕ – Аслă Çĕнтерÿ патне çитнĕ паттăр салтак.

Тĕрĕслев тесчĕ

1.Тăван çĕр-шывăн Аслă вăрçи хăçан пуçланнă?

а) 1918ç.; ă) 1941ç.; б) 1945ç.;

а) Петĕр Хусанкай; ă) Алексей Воробьев; б) Илле Тукташ.

а) Я.Ухсай; ă) И.Тукташ; б) А.Петтоки.

а) проза, фантастика; ă) драма, детектив; б) поэзи, публицистика.

Вăл малалла ан уттăр!

Хăйĕн юнлă урине

Пирĕн çĕре ан пустăр!» тесе ăсатнă салтаксене ватă халапçă.

а) Николай Шелепи; ă) Кашкăр Микули; б) Данилов-Чалтун.

7. Унăн вирлĕ сăмахĕсене гранит çине касса çырнă:

«Юншăн юн»

Ирсĕр вилĕмшĕн – вилĕм!

Малалла – тăшмана çĕнтерме!»

а) Кĕçтук Кольцов; ă) Илле Тукташ; б) Яков Ухсай.

8. Вăрçă çулĕсенче чăваш поэчĕсем миçе поэма çырнă?

а) 18; ă) 15; б) 16.

а) Шумков; ă) Илларионов; б) Казанков.

а) Кăнна Кушки; ă) Урхас Кушка; б) Сиктĕрме.

а) К.Ивановран; ă) М.Çеçпĕлрен; б) Н.Полоруссов-Шелепирен.

а) «Шинель»; ă) «Мерчен»; б) «Ирĕк тимĕрçĕ».

а) А.Алка; ă) П.Хусанкай; б) Я.Ухсай.

а) пафос; ă) тема; б) жанр.

а) 1924ç.; ă) 1900ç.; б) 1907ç.

а) хăй ирĕкĕпе; ă) ăна такам сутнă; б) ăнсăртран.

а) Валентинпа Савиров; ă) Нина юратăвĕпе иккĕленĕвĕ; б) Валентинпа Варсун.

а) Аюхин; ă) Савиров; б) Актаев.

а) Телейлĕ пулас килни; ă) Савиров хăй çине тăни; б) Валентина мани.

а) Нинăпа Валентин; ă) Савировпа Аюхин; б) Валентинпа Варсун.