24 беттің беті

5В060700-«Биология» мамандығына арналған

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

СЕМЕЙ – 2015

1. Глоссарий

2. Дәрістер

3. Практикалық сабақтар

4. Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыстары

1. 
   Глоссарий
   

Апомиксис – ұрықтың ұрықтану процесінсіз пайда болуы.

Амилопластар – крахмал жинайтын лейкопластар.

Гифалар – саңырауқұлақтардың денесін түзетін жіңішке жіп тәрізді жасушалар.

Геотропизм - өсімдік органдарының кеңістікте белгілі бір бағытта өсуге қабілеттілігі.

Гетерофилия - өсімдікте әртүрлі жапырақтылық.

Гинецей – бір гүлдегі аналықтардың жиынтығы.

Гаметофит - өсімдіктің жынысты ұрпағы.

Калеоптилия - өсімдіктің сыртқы ұрықтық жапырақшасы.

Клон – жыныссыз өсіп даму арқылы бір ортақ тектен тараған жасушалар немесе ұрпақтар.

Микроспорофилл – жапырақтың өзгерген түрі, онда микроспорангилер түзіледі.

Мегаспорофилл – құрылысы жапырақ тәрізді орган, онда тұқым бүршіктері жетіледі.

Плазмодесмалар – жасушаның қабықшалары арқылы өтетін және екі жақын жатқан жасушаларды жалғастырып тұратын цитоплазманың жіңішке жіпшелері.

Паренхималы жасушалар – ұзындығы енімен бірдей жасушалар.

Прозенхималы жасушалар – ұзындығы енінен бірнеше есе артық жасушалар.

Партеногенез – еркектің гаметасынсыз ұрғашының гаметасынан организмнің дамып өсуі.

Полиплоидия – гаплоидтық жиынтықпен салыстырғанда хромосомалар санының өсуі.

Субмикроскопиялық – Жасуша компаненттерінің электронды микроскоппен қарағанда, басқаша айтқанда он және жүз есе үлкейткенде ғана көрінетін жұқа құрылысы.

Спорофит - өсімдіктің жыныссыз ұрпағы.

СеДәріс – мал тұқымын, өсімдіктер сорттарын микроорганизмдердің, бактериялардың және вирустардың расаларын өзгертетін ғылымның саласы.

Таллом – төменгі сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік денесі.

Телу – бір өсімдіктен ойып алған бүршіктің немесе сол өсімдіктің сабағынан дайындалған қалемшенің екінші өсімдіктің сабағымен жымдасып бірігіп кетуі.

Тіршілік формалары – белгілі бір экологиялық жағдайдың әсерінен қалыптасұан, өсчімдіктің сыртқы формасы.

арқылы дамуы.

Тақырыбы 1: Кіріспе. Өсімдіктер физиологиясы пәні. Даму тарихы.

1. 
   Пәннің мақсаты және міндеттері.
   
2. 
   Өсімдіктер әлемінің пайда болуы және тірі организмнің қасиеттері.
   
3. 
   Өсімдіктер физиологиясының әдістері.
   
4. 
   Өсімдіктер физиологиясынан қысқаша сипаттама.
   

Жоғары сатыдағы осімдіктердің негізгі мүшелері- тамыр, сабақ, дің, жапырақ, кебею мүщелері- гүл шоғыры, жемістер мен дәндер.

Басқа тірі организмдерге қарағнда есімдіктердің ездеріне ғана тән ерешеліктері бар. Олардың ішіндегі бірінші орынды олардың автотрофтағы, яғни коршаған ортадағы минералдык заттарды пайдаланып, алуан түрлі органикалық заттарға айналдырушылық қабілеттілігі алады.

Осімдік клеткаларының пішінің қалыптастыратың катты, ірі заттарды еткізбейтін тығыздалған қабатының болуы осімдік элемінің жалпы эволюциясына тиісті ықпал жасады.

Өсімідіктердің сулы ортадан қүрлыққа шығуы олардың қоректену мүшелерінің сыртқы ортамен жанасатын беттік аудандарына тәуелді етті. Осыған байланысты есімдіктердің сыртқы пішіндері қүрделеніп, бөлшектеніп, торамдалып, удайы үлғайыштык қасиет калыптасады.

Өсімдіктердің физиологиясының негізгі міндеті - есімдік организмнің еміріндегі тіршілік әрекеттерінің ішкі тетіктерін - механизмдерін, зандылықтарын, сыртқы орта жағдайларына байланыстылығының негіздерің

ашып, оларды адам қоғамының иінилигіне байланысты өзгертіп, иегудің өдістерін қалыптастыруға бағытталған.

Осы замандағы физиологиялық ғылыми зерттеулер төмендегі бағыттарда жүргізіледі

Биохимиялық бағыт- өсімдіктерде фотосинтез, тыныс алу процестерінде пайда болатын әр түрлі органиқалық қосындылардың тіршіліктегі маңызын зерттейді

Биофизикалық бағыт - клеткадағы энергетикалық процестерді есімдік электрофизиологиясының, су алмасудың, тамыр арқылы қоректенудің, фотосинтез бен тыныс алудың физико-химиялық зандылықтарын зерттейді.

Онтогенездік бағыт- ішкі биохимиялық және биофикалық процестерге тауеледі өсімдіктердің дамуының жасына байланысты зандылықтарды, морфогенезді және өсімдіктің дамуын иегерудиң мүмкіндік жолдарын зерттейді( фотопериодтық, өсімдіктерді шынықтыру, жасанды жарықтаөсіру т.б.ө.

Эвөлюциялық немесе салыстырмалы бағыт- белгілі түрдің, өкілдің филогенздік, сыртқы ортанын белгілі жағдайларында жеке өсімдік дамуының ерекшеліктерің ашып, генотип функциясы ретінде онтогенезді зерттейді.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Өсімдіктер физиологиясы нені зерттейді. 2. Биохимиялық бағыты нені қарастырады. 3. Онтогенездік бағыт нені қарастырады.

Қолданылған әдебиеттер 1.3.5.

1. 
   Жасуша қабығы құрылысы , қызметі.
   
2. 
   Цитоплазма құрылысы, қызметі.
   
3. 
   Пластидтер құрылысы, қызметі.
   
4. 
   Митохондрия, эндоплазмалық тор, рибосома, ядро құрылысы, қызметі.
   
5. 
   Жасушаның жеке бөліктерінің бір-бірімен байланысы
   

Интерфаза- жасушаның екіге бөлінуі аралығындағы тіршілік кезеңі. Профаза- ядроның бөлінуге жайындалған бірінші сатысы. Бұл кезде хромосома жіпшелерінің өз осінде шиыршықталып, бұратылуының арқасында хромосомалар қысқарып, жуандайды. Ядро қабығы бұзылады. Метофазада- Хромомомалар хасушаның экватор аймағына жиналаып шоғырланады, жасуша бөлінуге дайындалады. Әрбір хромосоманың центромерасы дәл экваторда ал қалған денесі экватордан тыс жазықтықта жатады. Анафаза- хроматин жіпшелерінің болашақ жас жасушалардың полюстеріне қарай созылып, ахроматин ұршығын құрау кезеңі. Телофаза-митоздың ақарғы сатысы. Хромосомалардың қозғалуы аяқталады. Митоздық аппарат бұзылады. Ядрошықтар пайда болады. Жасушаның қарама-қарсы полюстерінде пайда болған хромосомалардың сыртынан ядролық қабық пайда болады. Жаңа ядролардың қайта құрылуымен қатар әдетте жасуша денесі бөлініп, цитокинез өтеді. Екі жасуша құрылады. Жыныстық көбею жануарлар мен өсімдіктердің көбеюінің бір түрі. Жыныстық көбею жолында жаңа организм аналық және аталық жыныс жасушалары - гаметалардың қосылуынан пайда болған зиготадан дамиды. Жыныс жасушаларының даму жолдары мен ұрықтану процестері әртүрлі. Бірақ жыныс жасушаларының даму негізінде бір жалпы процессбар- ол ұрық жасушаларының бөлшектенуі және осы жасушалардың хромосомалар санының азаю механизмі. Бұл механизмді басқаратын мейоз- жыныс жасушаларының бөліну әдісі. Жасушадағы хромосомалардың саны екі есе азайып диплоидты жасушаға, бұдан тағы екі рет бөлініп төрт гаплоидты жасушаға айналады. Ұрықтананан кейін хромосомалардың диплоидты саны қайтадан қалпына келеді. Мейоз жыныс жасушаларының қалыптасуын, организмде кариотиптің тұрақтылығын сақтайды және гендер мен хромосомалардың рекомбинациялануын қамтамасыз етеді.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Митохондрияның құрылысындағы ерекшелік.
   
2. 
   Хлоропластың қызметі.
   

1. 
   Өсімдіктегі судың маңызы
   
2. 
   Судың өсімдікке тамыр арқылы жылжуы.
   
3. 
   Төменгі қозғағыш күш. Тамыр қысымы.
   
4. 
   Жоғарғы қозғағыш күш. Транспирация.
   

клеткларында тұйықталған күйге айналады. Өсімдіктер денесіндегі су топырақтан енетін ылғалдан бастап жапырақтан ауамен шектесетін бетіне

дейінгі аралықты түтастыратың орта болып есептеледі. Су қызметері;

- су ен жаөсы, күшті еріткіш және тіршілік әрекетеріне байланысты биохимиялық реакциялар жүзеге асатын негізгі орта болып есептеледі

- су клеткалардағы қүрылымдыә бөліктерді қалыптастыруға қатысады Белок молекулаларындағы су олардың құрылысын анықтайды

жылжуын қамтамасыз ететің жоғарғы қозғаушы кұші жапырак паренхимасының клеткаларында сорғыштық күштің Үлғаюына байланысты пайда болады. Сонтыдқтан транспирация қарқындаған сайын, жоғарғы қозғаушы кұш тұгел тоқтап қалса да жүмыс ісей береді және оған метаблитик энергия емес, сыртқы орта энергиясы- температура және ауа қозғалысы пайдаланылады.

Сабақтан су жапыраққа сабақша немесе жапырақ қәынабы арқылы, содан сон жүйкелер арқылы жылжиды. Әрбір жүйкедегі өткізгіш шоктардың өлшемі, олар бүтақтанған сайын азая береді. Ен майда жүйкелер тек жалғыз трахеидтик клеткадан түруы мүмкін.

Өзін -өзі тексерудің сұрақтары:

1. 
   Су потенциалы деген не.
   
2. 
   Неліктен су потенциалы теріс мәнді.
   

1. 
   Фотосинтез туралы түсінік.
   
2. 
   Тотыға фосфорлану.
   
3. 
   Фотосинтездің жарық сатысы.
   
4. 
   Фотосинтездің қараңғы сатысы.
   

6С02 ■ 6Н20........—С6Н1206 +602

Жер жүзіндегі тіршіліктіҢ барлық тзрлері фотосинтез процесіне байланысты. Фотосинтезді сиппатауға болады. Жер бетінде өәұрлыәта мухиттар мен теҢіздерде тіршілік ететіҢ өсімдіктерде кзн энергиясын пайдаланып? әімірәышәыл газын тотыәсыздандыруы яғни фотосинтез нәтежесінде жылына «.ғ млрд т С02 байланысәан кзйге немесе органниәалыә заттарға айналады.

Фотосинтез процесі 18 ғасырда ашылды. Кіміртегі әос тотығыныҢ ассимиляциялану жолдары ,С02 газыныҢ . органиәалыә заттарға айналуы жер бетіндегі организмдердіҢ ә тобы арәылы жззіге асады 1. жоғары сатыдағы жасыл өсімдіктер 2. тіменгі сатыдағы фотосинтезге әабілетті автотрофты бактериялар, балдырлар. Сонымен органиәалыө заттардыҢ автотрофты синтезделу жолдарына - фотосинтез, бактериялыә фотосинтез және хемосинтез процестері жатады.

Тірі организмдердіҢ жарыәтыҢ элеткромагниттік энергиясын пайдалану арәылы органиәалыә заттарды синтездеу әабілеттілігін еҢ жетілген әлпеті

жасыл өсімдіктердегі фотосинтез болып есептеледі. С02 газыныҢ ассимиляциялуыныҢ жолы жер бетіндегі тіршіліктіҢ дамуыныҢ белгілі сатысында ғана пайда болған. Бзған дәләл етінде әазіргі кезді С02 газыныҢ тірі органи-Ң зат алмасу процестеріне фотосинтезсіз —ө әатыстындығын қірсететін биохимиялыә реакцияларды көптеп келтіруге болады. Фотосинтездік аппара. Фотосинтез процесіне негізгі мзше жапыраә болып есептеледі. Олар 3 бөлінеді 1. оныҢ ұстінгі және астынғы бетіҢ жамылғы улпа - эпидермис 2. негізгі ассимиляциялыә ұлпа — мезофилл 3. тзтік -талшыә шоәтары. С02 газыныҢ оны пацдаланатын ұолпаларға өтетіҢ негізгі жолы эпидермис әабатындағы устьицилар болып есептеледі. Щіп тектесс өсімдіктердіҢ жапыраәтарында устьяцалар екі жағында да біраө $стінгі бетінде азыраә болады. АғаштардыҢ және бЗталардыҢ жапырағында устьицалар тек астынғы жағында орналасәан. Жапыраәтын анатомиялыә әЗрылысы фотосинтез процесініҢ еалыпты жзрзіне бейімделген деуге болады. Фотосинтез процесі жзреті наәты орын - хлоропластардыҢ әұрылысы .Хлоропласт пигменттері. Фотосинтез аппаратыныҢ негізгі б_өлігіне хлоропалстағы пигменттер жатады. Олар кзн сәулелерін өзіне сініріп, оны химиялыә энергияға айналдыру әызметіҢ атәарады. Фотосинтезге әажетті энергияныҢ әайнар кізіне кірінетіҢ және жаәын инфраәызыл? Қөк-кзлгін, яғни толәын ұзындығы 350ден 700 нм-ге деінгі сәулелер тобы жатады. Бактериялыә фотосинтезге пайданалатын сәулелердіҢ толәын ұзындығы 350-ден 900 нм аралығындағы болады. Электромагниттік сәулелену дегеніміз энергиясы тзрліше м_өлшерде фотондар ағыны. Ифраөызыл сәулелердіҢ фотондар энергиясы өте аз 0,101-0,1 эв шамасында ғана болады. Хлорофилдер Фотосинтездік әабілеті бар кезде оншаөты тзрі болатындығы аныәталады. Фотосинтездік әабілеті бар орган-Ң .бактериялар, блдырлар, жоғары сатыдағы _ісімдіктерә хлоропластарында міндетті тзрде а-хлорофилл болады. Жоғары сатыдағы _өсім-де в-хлорофилл, әоныр, диатомбалдырларда әосымш с- хлорофилл, әызыл блдырларды- д-хлорофилл кездеседі. Каротиноидтар толөын узындығы 400-500 нм

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Фотосинтез процесі қай органда өтеді.
   
2. 
   Фотосинтездік ферменттер .
   

1. 
   Тыныс алу және оның маңызы.
   
2. 
   Тыныс алудың ферменттік жүйелері.
   
3. 
   Тыныс алу заттарының тотығу жолдары.
   
4. 
   Гликолиз.
   
5. 
   Тыныс алу процессінің реттелуі.
   
6. 
   Тыныс алуға ішкі және сыртқы жағдайлардың әсері.
   

гсімдіктердіҢ тыныс алуында фотосинтез нәтәжесінде пайда болған өнімдер оттегініҢ әсерінеҢ тотығып ыдырап әарапаймдау аралыә заттарға және еҢ соҢында анорганниәалыә інімдерге .С02 және Н20 айналады. Органиәалыә кзрделі әосындыладыҢ бітіндеп ыдырауына байланысмты білінген энергия клетканыҢ б^лінуіне, өсу даму және көбею, судын және коректік заттардыҢ сініп, таралу, процестерге жЗмсалады.

Жалпы айтәанда тыныс алу 1. организм тіршілігі ұшін әажет энергияныҢ ішкі көзі 2. негізгі зат алмасу процестерін өзара байланыстырушы орталыә болып есептеледі

ГсімдіктіҢ тыныс алуына, негізінен, қөмірсулар пайдаланады. Біраө өсімдіктіҢ тзрлеріне, ісщдаму кезендеріне, сыртәы ортаныҢ жағдайларына байланыссты басәа да органиөалыә әосындылар .май, белок. пайдаланулы мұмкін.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Гликолиз процесінің соңғы өнімі.
   
2. 
   Тыныс алу қарқындылығы деген не.
   

1. 
   Өсімдіктердің тамыр арқылы минералды заттармен қоректену туралы ілімнің дамуы.
   
2. 
   Минералды элементтердің өсімдіктегі мөлшері.
   
3. 
   Жеке элементтердің өсімдік тіршілігіндегі физиологиялық маңызы.
   
4. 
   Өсімдік тіршілігіндегі азоттың маңызы.
   
5. 
   Өсімдіктердің минералды қоректенуіне сыртқы орта әсері
   

Мин ералдыә элементтердіҢ органиөалыә заттардыҢ әЗрамына ензҢуі олардыҢ реакциялыә әабілеттілігіҢ жоғарылатып, жана ерекшеліктер мен әасиеттер әосады.. Ондай әосындыларға белоктарды және олардыҢ туындыларын, соныҢ ішінде ферменттерді келтіруге болады. МикроэлементтердіҢ ферменттік реакциялардағы маҢызы сипаттайтын дәрәктер электрондардыҢ тасымладануы негізінеҢ мыс, темір және марганцтерге байланыстылғын, демек олар клетәадағы тотығуөтотыәсыздану процестерініҢ негізгі реттеушілері екендігін дәләдеді. Бұл элементтердіҢ әсерінеҢ электрондар катализдік сыртәы бір белоктан екіншіге аусады.

өсімдікке негізінеҢ сульфат кЗйінде енеді. гсімді ұлпаларындағы мөлшері онаша қөп болмайды -0,2-1 проц. шамасында. БЗршаә тЗәымдастар, әсіресе крестгзлділер, басәа өсімдіктерге әарағанда, кзкірті көбірек өажет етеді. Төпыраәта кЗкірт анорганиәалыө және органиәалыә тзрде кездеседі. Минералдыә сульфат және тЗздар немесе иондар тзрінде болуы мұмкін. Гсімдіктерде кзкірт минеральдыә сульфат және тотыәсызданған тзрде болады кзйінде кездеседі. Бұл екеуінҢ жалпы м^лшері және араіөатнасы өсімдік органдарындағы процестеге байланысты ^згереді. Гсімдікке сінген кұкірттіҢ

азғантай бөлігі тамырдан транспирация ағынымен ксилема, одан жас, өсіп тұрған органдаға аысады да зат алмасу процесіне енеді.

Калий. ОныҢ өсімдік ұлпаларындағы мөлшері әұрғао затына есептегенде 0,5-1,2 проц. шамасында болады. гсімдіктіҢ жас, өсіп тұрған бөліктерінде көбірек кездеседі, _өте жылжымалы. Бұл элемент ферменттердіҢ , немесе басоа физиологиялыә ырыәты әосындылардыҢ әЗрамынатікелеі енбесе де, өсімдіктегі энергетикалыә процестерге әажет әұрамына екендігі кірсетілген. КалийдыҢ топыраәтағы әоры фосфорға әарағанда ұ-40 есе, азотта 5-50 есе артыә. Топыраәта калий минералдыә ристалды торларында алмасәыш және алмаспайтын кзйде, жылжымалы әалдыәтар әұрамында және микроорганизмдерде, топыраә ерітіндісінде минералдыә тұздар кзйінде кездеседі. Клеткада әалий азайғанда натрий, магний, кальций, минералдыә фосфордыҢ мөлшері көбейтіндігі байәалады. Калий тапшы жағдайда өскен өсімдіктердіҢ жапыраәтары төменінеҢ жоғары әарай сарғая бастайды. Кейінірек олардыҢ жиектері және ұштары әонрланып, әұрап згітіліп қалады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Иондар онтогонизмі деген не.
   
2. 
   Бос кеңістік деген не.
   

1. 
   Өсімдік гормондары.
   
2. 
   Ауксин . Ашылу тарихы. Физиологиялық маңызы.
   
3. 
   Цитокинин. Ашылу тарихы. Физиологиялық маңызы.
   
4. 
   Гибберллин. Этилен немесе абсциз қышқылы. Ашылу тарихы. Физиологиялық маңызы.
   
5. 
   Өсімдік басытқылары.
   

өсімдікке негізінеҢ сульфат кЗйінде енеді. гсімді ұлпаларындағы мөлшері онаша қөп болмайды -0,2-1 проц. шамасында. БЗршаә тЗәымдастар, әсіресе крестгзлділер, басәа өсімдіктерге әарағанда, кзкірті көбірек өажет етеді. Төпыраәта кЗкірт анорганиәалыө және органиәалыә тзрде кездеседі. Минералдыә сульфат және тЗздар немесе иондар тзрінде болуы мұмкін. Гсімдіктерде кзкірт минеральдыә сульфат және тотыәсызданған тзрде болады кзйінде кездеседі. Бұл екеуінҢ жалпы м^лшері және араіөатнасы өсімдік органдарындағы процестеге байланысты ^згереді. Гсімдікке сінген кұкірттіҢ

азғантай бөлігі тамырдан транспирация ағынымен ксилема, одан жас, өсіп тұрған органдаға аысады да зат алмасу процесіне енеді.

Калий. Оның өсімдік ұлпаларындағы мөлшері әұрғао затына есептегенде 0,5-1,2 проц. шамасында болады. гсімдіктіҢ жас, өсіп тұрған бөліктерінде көбірек кездеседі, _өте жылжымалы. Бұл элемент ферменттердіҢ , немесе басоа физиологиялыә ырыәты әосындылардыҢ әЗрамынатікелеі енбесе де, өсімдіктегі энергетикалыә процестерге әажет әұрамына екендігі кірсетілген. КалийдыҢ топыраәтағы әоры фосфорға әарағанда ұ-40 есе, азотта 5-50 есе артық. Топырақа калий минералдыә ристалды торларында алмасәыш және алмаспайтын кзйде, жылжымалы әалдыәтар әұрамында және микроорганизмдерде, топыраә ерітіндісінде минералдыә тұздар кзйінде кездеседі. Клеткада әалий азайғанда натрий, магний, кальций, минералдыә фосфордыҢ мөлшері көбейтіндігі байәалады. Калий тапшы жағдайда өскен өсімдіктердің жапырақтары төменінең жоғары қарай сарғая бастайды.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Ауксиннің физиологиялық ролі қандай.
   
2. 
   Ризогендік фактор ретінде қай фитогормон қолданылады.
   

1. 
   Өсімдіктің және жеке органдарының өсуі.
   
2. 
   Өсу туралы жалпы ұғым және өсу кезеңдері.
   
3. 
   Өсімдіктің жекелеген органдарын және жасушаларын жасанды ортада өсіру.
   
4. 
   Өсімдіктің өсуіне байланысты қимыл қозғалыстар.
   
5. 
   Өсімдіктегі өсі процессінің мерзімділігі.
   

1. 
   өсімдіктің және оның жеке мүшелерінің өлшемдерінің ұлғаюы. 2.Мүше сандарының көбеюі. 3. клеткалар санының көбеюі. 4. клеткалардың көлемінің үлғаюы. 5 протоплазма мүшелерінің көбеюі. 6. өсімдіктің құрғақ салмағының артуы. 7.клетканың жаңа құрылымдарының пайда болуы.
   

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Өсімдіктердің өсуі неше кезеңге бөлінеді.
   
2. 
   Поликарпты өсімдіктер деген не.
   

1. 
   Өсімдіктің өмірі туралы ұғым.
   
2. 
   Жоғары сатыдағы өсімдіктер сатылары
   
3. 
   Өсімдіктер тұқымдарының, жемістерінің және басқа азықтық бөліктерінің пісіп-жетілуі
   
4. 
   Өсімдіктердің вегетативтік мүшелері арқылы көбеюі.
   
5. 
   Өсімдіктердің өсуіне генетикалық факторлардың және сыртқы орта әсері.
   

Жапырақ төрт сатылы қалыптасады: 1. бастапқы пішінінің қалыптасуы. 2. жапырақ білігінің қалыптасуы. 3. бүір меристемадан жапырақ алақанының қалыптасуы . 4. алақнның созылып өсуі.

Жапырақтың алғашқы бастамасы кішкене төмпешік сияқты болады.

Жапырақ төмпешігінің үстіңгі және астындағы ең шеткі клеткалар эпидемис клеткаларына айналады. Эпидемистің сырты балауызды қабыршақ кутикуламен жабылады. Жапырақ төмпешінің үстіңгі және астындағы ең шеткі клеткалар эпидермис клеткаларына айналады. Эпидермистің сыртқы балауызды қабыршақ кутикуламен жабылады.

Жапырақ алақанының қалыптасуы астыңғы жағынан басталып жоғары қарай (акропеталдық) немесе жоғарыдан төмен қарай (базипеталдық).

Жапырақ алақанының қалыптасу түрлері:

1. 
   акропеталды 2) базипеталды 3) дивергентті 4) қарама-қарсы параллелді.
   

1. 
   Созылып өсу неге байланысты.
   

1. 
   Өсімдіктердің аязға төзімділігі.
   
2. 
   Өсімдіктердің тұзға төзімділігі.
   
3. 
   Өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігі.
   
4. 
   Өсімдіктердің зиянкестерге төзімділігі.
   
5. 
   Өсмідіктердің ауруларға төзімділігі.
   

Кейбір тұрақты жоғары түсімділікті культурасын алу үшін бөлек табиғи климаттық зоналар онша суыққа төзімді емес. Бұл әсіресе көкөністе, гречкада. Кейбір жылдары культуралардың суыққа төзімділігінен көктем суықтары немесе өсімдіктердің баяу өсуі шығу фазасында және түсімділіктің төмендеуіне байланысты өскіндердің өлуі байқалады. Солтүстік Қазақстанда өнілетін суыққа төзімді жүгері болу тиіс, оны егу солтүстік облысында және жоғарытаулы аудандарда. Жүгерінің әр түрлі селекциялық және жергілікті сорттары қытты ажыратылады осы қасиетінен. Суыққа төзімді сортты және жүгері гибридін алу, культураның дамуын іске асырады.Солтүстік аудандарда агротехникалық

Ауыл шаруашылығық культурасына аурулармен зиянкестер көптеген зиян тигізеді.Статистикалық берілім бойынша оның таралуын себебінен барлық елдерде жыл сайын 1/5 түсімділік жойылады.Олармен күресте және бір қатарда агротехникалық әдістер және химиялық , биологиялық қорғалыс әдістері селекцияда манызды роль атқарады. Тек қана бидайдың 125 ауру қоздырғышы саналып тіпті сонша түрін құрт-құмырсқалар зияндарын тигізеді.Осы культураның көптеген аурулары әр түрлі тат басқан әсіресе массалық таралуы жылында тез, кейде 1,5-2 рет түсімділік бидай қасиетін түсіреді, тіпті 2 сорт арасында үлкен айырмашылық болады. Тат басуға тұрақты Бегостая 1,бұл аурудың көп таралған жылдары бидайдың түсімділігі төмендеп ал құрылысында белок тұрақты 14-15%ке дейін бола алады, тұрақты емес сорттар түсімділігі тез азайса,Кұрамында 40-50% белок азайса бидайдың нан пісіру сапасы төмендейді. Тат баспайтын сорттарды шығару өте қиын.Селекционерлер бұл сортты бір-неше рет шығарған бірақ төмендеп кетеді.Татбасымдылыққа тұрақты және көптеген ауруларға табиғи климаттық әдістерге байланысты.Бір зонада сорт тұрақты болса, басқа зонада зақымдануы мүмкін.Сол үшін тамырлық шіріктерге тұрақты сорттарды шығару өте манызды.Бұл ауру кең тараған бірақ бұған тұрақты сорттар әлі жоқ.Ыстық бидайды және арпа сорттарын шығару селекцияның маныздысы, әсіресе шандыға қарсы.Саратов тәжрибесі бидайдың гибридизация жолымен ірі сорттарын шығарды.ВИР коллекциясында шанға қатты бастық селекцияда тұрақтылыққа бағалы материал болып табылады.

Селекция орталық ауыл-шаруашылық ғылыми-зерттеу аудандарында қара топырақ жоқ зоналарда қыстық бидайдың сорты Заря өте жақсы тұрақты донор осы ауруларға инсухтирлерген өсімдіктен тұрақты ауруларға өзі тозандырған линиялар зияндаушы гибридтерін алу үшін қолданылады. Картопты селекциялау өте қиын болып табылады. Вирустық ауруларға, картоптық ракқа ,фитофтораға тұрақты сорттарын құру керек. Селекцияда картоптың иммунететін негізгі бағыты жақсы селекциялық сорттың гибридизациясы осы Оңтүстік Америкалық фитофторалық вирусқа тұрақты түрлерімен.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Өсімдіктердің тұзға төзімділігінің қандай әдістері бар.

2. Тұзға төзімді өсімдіктердің қандай физиологиялық ерекшеліктері болады.

Қолданылған әдебиеттер.3.5.8.

Тақырып 15. Өсімдіктер физиологиясындағы биокибернетика жүйелері.

1. Ырықты иммунитет факторлары.

2. Фенолды қосындылар мен фитоалексиндер

3. Детоксикация.

Өсімдіктегі әртүрлі жолдармен жүзеге асатын қимыл-қозғалыстық әрекеттерді төмендегі түрлнрге бөлуге болады:

1. клеткалардағы цитоплазма қимылы.

2. локомоторлық қимылдар( сұйық ортадағы бөліктердіңқимылы: 1. Амебша қимылдау. 2. Кірпікше қимылдау.

3. Өсуге байланысты қимылдар( созылып өсу, тропизмдер, настиялық қимылдар).

4. қайтымды тургорлық (керілу) қимылдар: 1. Баяу қимыл (усьтицелердің ашылып-жабылуы, настиялар). 2. Жылдам қимыл (сейсмонастиялар).

5.Механикалық қимылдар (жемістердің шытынап жарылуы). Өсімдіктердегі цитоплазманың қимылы және локомоторлық қимылдар серіппелі( ұзарып, қысқаратын) белоктардың қатысуымен жүзеге асады.

Тербелмелі қозғалыстар Spirogyra балдыры Achyla саңырауқұлағы клеткаларына тән. Қозғалыстың бұл түрінде клетка бөліктері белгілі ретпен орын ауыстырмайды: біреулері клетка орталығына қарай, екіншілері жиектеріне қарай жылжиды да, басқалары жыжымайды.

Тамыр түктері мен гүл аталық клеткаларының цитоплазмасы шапшып (фонтанданып) қимылдайды.

Саңырауқұлақ жіпөрімдеріне ( гифы) цитоплазма құйылып қимылдайды.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Геотропизм деген не.
   
2. 
   Өсімдіктердің ырықтығы деген не.
   

Мақсаты: Өсімдіктер физиологиясының әдістерімен танысу. Қауіпсіздік ережелерімен танысу.

1. Тапсырма. Центрифугалау әдісі. Центрифуга құрылысы және жұмыс жасау ережесі.

2. 
   Тапсырма. Микроскоптың құрылысы, оптикалық және механикалық бөліктері. Микроскоппен жұмыс істеу техникасы.
   
3. 
   Тапсырма. Микропрепараттарды дайындау.
   

1. Жасуша құрылымдарын қандай әдіспен жеке бөліп алады.

2.Онтогенездік бағыт нені зерттейді.

Тақырып 2. Жасушаның мембраналық құрылысы және өткізгіштігі.

Мақсаты: Жасушаның мембраналық құрылысымен танысу және өткізгіштігін зерттеу.

1. 
   Тапсырма. Тұздар құрамындағы аниондар мен катиондардың плазмолиз пішініне әсері.
   
2. 
   Тапсырма. Тұздар құрамындағы аниондар мен катиондардың плазмолиз уақытына әсері.
   
3. 
   Тапсырма. Қалпақты плазмолизді байқау.
   
4. 
   Тапсырма. Жасуша вакуоліне бояғыштардың енуі.
   

1.Плазмолиз деген не.

2. Деплазмолиз деген не.

3. Плазмолиз себептері неліктен.

4. Плазмолиздің түрлері және уақыты неге байланысты.

5. Плазмолемма мен тонопласт мембраналарының өткізгіштігі қандай, немен дәлелдеуге болады.

6. Жасуша мембраналарының талғамды өткізгіштігі немен байланысты.

Тақырып 3. Жапырақтың су потенциалын Шардаков әдісімен анықтау

Мақсаты: Жапырақтың су потенциалын Шардаков әдісімен зерттеу.

1. Тапсырма. Ішіне өсімдік ұлпасын белгілі уақытқа салып қойғанда концентрациясы өзгермейтін ерітіндіні табу. Бұл жағдайда осы ерітіндінің осмостық потенциалы жапырақ жасушаларының су потенциалына тең екендігін анықтау.

2.Тапсырма. Тәжірибе нәтижелерін кестеге толтыру.

3. Тапсырма. Су потенциалын анықтау.

Бақылау сұрақтары: 1. Тургор деген не.

2. Осмос деген не.

3. Тургорлық және олсмостық қысым қай кезде байқалады.

4. Жасушаның су потенциалы деген не.

5. Плазмолиз бен цитоплазманың тұтқырлығы арасында қандай байланыс бар.

6. Неліктен өсімдік жасушасын осмостық жүйе деп айтуға болады.

Мақсаты: Топырақ температурасының және ауа ылғалдылығының гуттация құбылысына әсерін зерттеу.

1. Тапсырма. Гутацияны жапырақ ұштарында су тамшыларының бөлінуі арқылы байқау. Тәжірибе нәтижелерін кестеге толтыру.

2. Тапсырма . Әр түрлі жағдайлардың гуттацияға әсерін зерттеу.

2. Тамыр қысы деген ұғымды қалай түсінесіз.

3. Тамыр қысымын қалай байқауға болады.

4. Гуттация құбылыстары неге байланысты.

5. Өсімдік бойымен судың жылжуына қандай күштер әсер етеді.

Тақырып 5. Лептесіктердің ашық жабық деңгейін Молиштің іркілу әдісімен анықтау

Мақсаты: Лептесіктердің ашық жабық деңгейін Молиштің іркілу әдісімен зерттеу

1. Тапсырма. Жапырақтың жасушааралықтары ауаға толы болғандықтан жарық түсіріп қарағанда күңгірт болып көрінеді. Егер кейбір сұйықтықпен жасушааралықтары толып іркіліп қалса жапырақ мөлдір болып көрінеді. Лептесіктердің күйін іркілу әдісімен анықтау сұйықтықтардың жасуша қабығына жұғып ашық лептесіктер арқылы жақын жасуша аралықтарына еніп, ауаны ығыстырып, шығаруына байланысты жапырақтың сұйық тамызған жерлері мөлдірленуіне негізделген. Сұйықтардың жасуша аралықтарына енуі олардың кеңдігіне байланысты. Петролейн эфирі-нашар ашылған, ксилол орташа ашылған, спир кең ашылған лептесік арқылы енеді. 2. Тапсырма. Тәжірибе нәтижелерін кестеге толтыру.

Бақылау сұрақтары:

1. Өсімдік бойымен судың жылжуын қамтамасыз ететін жоғарғы және төменгі қозғағыш күш деген не.

2. Өсімдік жапырағынан судың булануы неліктен транспирация деп аталады.

3. Лептесіктік және кутикулалық транспирация деген не.

4. Транспирация қарқындылығы деген не.

5. Су тапшылығы денен не.

6. Өсімдіктегі су алмасуды сипаттайтын көрсеткіштерді ата.

Тақырып 6.Жасыл жапырақ пигменттернің ерітіндісін алу .

Мақсаты:. Фотосинтездік аппарат хлоропласт құрылысымен танысу. Хлоропласт құрамындағы пигменттердің ерекшеліктерін зерттеу

1. Тапсырма. Жас және кептірілген жапырақтың пигмент ерітіндісін алу.

2.Тапсырма. Пигменттердің қандай еріткіште жақсы еритіндігі туралы қорытынды жасау. Спирттегі ерітіндісі келесі жұмыстарға пайдаланылады.

1. Фотосинтез процесінің анықтамасын айтып бер.

2. Фотосинтездің жарық сатысын түсіндір.Нәтижесінде қандай реакциялар жүреді.

3. Фотосинтездің қараңғы сатысын түсіндір. Нәтижесінде қандай реакциялар жүреді.

4. Фотосинтез процесі қандай органда жүзеге асады.

5. Фотосинтездік ферменттер, олардың бір-бірінен айырмашылығы.

Мақсаты: Пигменттерді Краус әдісімен зерттеу.

1. Тапсырма. Краус әдісі арқылы пигменттердің спиртте және бензинде түрліше еритіндігін зерттеу.

2. Тапсырма. Тәжірибе нәтижесінен пигменттердің спирт және бензинде ерігіштігі туралы қорытынды жасалады.

1. Пигменттерді Краус әдісімен бөлу неге негізделген.

2. Хлорофилдің сабындануы неге негзіделген.

3. Пигменттердің әртүрлі сәуле толқынын сіңіруі неге негізделген.

Мақсаты: Өсімдіктің тыныс алуында оттегінің сіңетіндігін байқау.

1. Тапсырма. Өнген тұқымдар тыныс алуға оттегін жұмсауына байланысты банка ішінде жанып тұрған жанқаның сөніп қалғанын байқау.

Бақылау сұрақтары:

1 Тыныс алу процессіне анықтама бер.

2. Тыныс алудың фотосинтезден айырмашылығы.

3. Органикалық заттардың тотығуының қандай жолдары бар.

4. Тыныс алу мен ашу процессінің арасында қандай байланыс бар.

5.Гликолиз процессінің соңғы өнімі қандай зат.

Мақсаты: Тұқым бөрткенде сіңіретін су мөлшерін зерттеу.

1. Тапсырма. Құрғақ және ылғал салмағының айырмашылығына қарап тұқымның бір тәулікте сіңірген суының мөлшері .граммен немесе процентпен. есептеу. Тәжірбие нәтижелерін кестеге жазу.

2. Тапсырма. Тұқымдардың сіңірген су мөлшерінің біркелкі болмау себептеріне байланысты қорытынды жасалады.

1. Өсімдік тамырына қоректік заттардың сіңуі қандай сатылардан тұрады.

2. Бос кеңістік дегенді қалай түсінесіз.

3. Иондардың тамыр ұлпаларына енуінің ырықсыз және ырықты жолдарын қалай түсіндіресіз.

4. Өсімдіктерді суда және құмда өсіргенде қолданылатын тұздар қандай белгілеріне қарап таңдап алынады.

Тақырып 10.11. Тұқымның өнгіштігін анықтау.

Мақсаты: Әр түрлі өсімдіктердің тұқымның өнгіштігін зерттеу.

1. Тапсырма. Әр түрлі тұқымдардың өнгіштігінің біркелкі болмауын зерттеу. 2. Тапсырма. Тұқымдардың өнгіштігі белгіленген мерзімдерде екі рет есептеу. Бидай, арпа, тары-3 және 7 күннен, сұлы 4 және 7 күннен, асбұршақ 3-6 күннен кейін. Есептеу нәтижелері кестеге толтырылады.

Бақылау сұрақтары.

1. Алынған нәтижелерден әр түрлі тұқымдардың өнгіштігін біркелкі болмау себептерін түсіндір.

2. Тұқымның өнгіштігі деген не. 3. Өнгіштікті сипаттайтын көрсеткіштерді ата.

Тақырып 12. Өсімдіктің өсуіне температураның әсері.

Мақсаты: Өсімдіктің өсуіне температураның әсерін зерттеу.

1. Тапсырма. Өсімдіктердің қандай температурада қалыпты өсетіндігін зерттеу.

2. Тапсырма. Әртүрлі температурада өскен өсімдіктердің өскіндерінің өсуін байқап, сабақ ұзындығы , жапырақ ұзындығы мен енін өлшеу. Тәжірибе 10-15 күнге созылады.

2. Тапсырма. Өлшеу нәтижелері кестеге толтырылады. Өсімдіктің өсуіне температураның әсері.

Бақылау сұрақтары:

Тақырып 13. Фототропизм құбылысын байқау.

Мақсаты: Фототропизм құбылысын зерттеу

1. 
   Тапсырма. Қараңғыда өсірілген сұлының өскіндерінің түзулерін таңдап алу. Өскіндерді фотопериодтық камераға жайғастыру.
   
2. 
   Тапсырма. Бір тәуліктен соң өскіндердегі белгілердің орналасуы байқалып, суреттерін салу.
   
3. 
   Тапсырма. Тәжірибеден біржақты түскен жарықты қабылдау аймағы фототроптық иілу аймағы және оның тетігі туралы қорытынды жасалады
   

2. Фототропизм деген не.

Мақсаты: Өсімдіктердің аязға төзімділігін өскіндерді пайдаланып зерттеу.

1. Тапсырма . Аязға төзімділігі әртүрлі тұқымдарды таңдап алу және оларды ыдыстарға отырғызу, өскін шыққанша күту.

2. Тапсырма. Шыққан өскіндерді мұздатқышта ұстау , 3 тәулік шынықтыру.

3. Тапсырма . Белгіленген мезгіл өткен соң қалыпты өскен өсімдіктер саны есептеліп, тиісті қорытындылар жасалады.

Бақылау сұрақтары:

1. Қыстап шығатын өсімдіктерге қыста қандай жағдайлар қолайсыз әсер етеді. 2. Күздік дақылдардың күйін анықтап, келешек түсімділігін болжау үшін қандай әдістер қолданылады.

3. Қандай өсімдіктерді қолайсыз жағдайларға төзімдлі деп айтуға болады.

Тақырып 15. Өсімдіктердің тұзға төзімділігін хлорофилдік түссіздену деңгейінен анықтау.

Мақсаты: Өсімдіктердің тұзға төзімділігін хлорофилдік түссіздену деңгейінен зерттеу.

1. Тапсырма. Өсімдіктің тұзға төзімділігін хлорофиллдің түссізденуі деңгейінен зерттеу.

2. Тапсырма. Тұздың әсерінен хлорофилл-белок-липоидты жүйенің бұзылуы нәтижесінде хлорофилл біртіндеп ыдырай бастайды. өзгереді немесе әр жері түссізденіп тұзды теңбілдер пайда болып тәжірибе соңына дейін ұлғаяды.Жапырақ түсінің өзгеруі 3-7 күннен соң белгіленеді. Тұзға төзімсіз өсімдік жапырақтарының түссізденуін байқау.Нәтижелерді кестеге толтыру.

1. Өсімдіктердің тұзға төзімділігінің қандай әдістері бар.

2. Тұзға төзімді өсімдіктердің қандай физиологиялық ерекшеліктері болады.

Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыбы:

Тақырып 1. Гиалоплазмадағы процесстер.

Тақырып 2.Өсімдік жасушасынан заттардың бөлінуі (секреция).

Тақырып 3. Әртүрлі экологиялық топтағы өсімдіктердің су алмасудағы ерекшеліктері.

Тақырып 4.Суармалы егіншіліктің физиологиялық негіздері.

Тақырып 5. Фотосинтездің тұтас өсімдік деңгейінде реттелуі.

Тақырып 6.Фотосинтез және түсім.

Тақырып 7. Тыныс алудың реттелуі.

Тақырып 8. Тыныс алуға ішкі және сыртқы жағдайлардың әсері.

Тақырып 9. Өсімдіктің минералдық қоректенуіне сыртқы орта жағдайларының әсері.

Тақырып 10.Минералдық тыңайтқыштар және оларды қолдану.

Тақырып 11. Өсімдік жасушаларын жасанды қоректік ортада өсіру.

Тақырып 12. Жеке өсімдік дамуының молекулалық негіздері.

Тақырып 13.Галофиттердің сипаттамасы.