5В050900 «Қаржы» мамандығЫ Үшін «банктік тәуекелдер»

Қорытындыға тәуекелді елдер фактордың саны және сапасына көңіл аударады, сонымен қатар саяси және экономикалық жағын да құр қалтырмайды. Банктер несие мүмкіншілігіне қорытындыны жақсы дамыта бағдарлама жасаған және кең көлемде ақыл-ойлы тәуекелді елдер-өзінің меншік шоты немесе жанама, клиенттің шотына- несие рейтингін жиі күрделі жүйені енгізеді. Жүйелердің бірі- ол құрамдас рейтингтердің жүйесі, яғни әрбір ел бөлек құрамдас рейтинг 1-ден 9-ға дейінгі шкала бойынша алады. Рейтингті негізінен несиені бағалауда қолданады. Рейтингтер сақтандыру Комитетімен қалыптасады, аналитик-елтанушылардың көмегімен негізделеді.

Тәуекелді елдерді болжау анализдің құрылысына және мемлекет құрылымының сапалы мінездемесіне сүйену болып табылады.

Саяси тәуекел рейтингтерін қалау және саяси мүмкіншіліктер үкімет сыртқы міндеттері төлейді. Рейтинг сонымен қатар үкіметтің тұрақтылығын бағалауда және оның сыртқы қарызды төлеуге қатыстары.

Сытқы тәуекелдерге: банктің қызметімен байланыссыз немесе оның контактілік аудиториясымен сыртқы тәуекелдердің сатысына өте үлкен сандық факторлар әсер етеді:социалдық, саясаттық, әлеуметтік, т.б табылады. Ішкі тәуекелдерге жататындар: банктің талқыланған қызметі, оның тұтынушылары, соның сатысына сыртқы активті басқаруы банкке әсерін тигізеді, оптималдық маркетингілік стратегияны таңдауы.Саясаттың және техниканың және т.б. факторлар. Елдердің болжамды тәуекелі анализдік структурасын сапалы мінездемесіне мемлекеттігіне қарау керек. Саясаттың рейтингілік тәуекелділігі тілекпен өлшенеді және саясаттың амалы берілген басқарудың сыртқы міндетті төлеуі. Рейтинг деп сонымен сақтандыру болып табылады.

Оған келесідей факторлар әсер етеді:

1. 
   Экономикалық басқару елдері
   
2. 
   Экономиканың құрылымы
   
3. 
   Институционалды структура
   
4. 
   Ресурстық байланыс
   
5. 
   Мемлекеттің инфляциялық емес тұрақты өсуін ұстады
   

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Елдік тәуекел дегеніміз не?

2. Сыртқы тәуекелдерінің түрлері?

3.Экономикалық тәуекелдерге не жатады?

4.Ауыстыру тәуекелі рейтингі?

5.Саяси тәуекел дегеніміз?
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Шаяхметова К.О. Банк тәуекелдері: Оқу құралдары.-Алматы: Қазақ унирверситеті, 2004. -78 бет.

2. Шелекбай Ә.Д., Әлмерепов Н.А. Банк ісіндегі тәуекел-менеджмент: теориясы, әлемдік практикасы, Казақстан тәжирибесі: Оқу құралы. Алматы: Экономика., 2007.- 208 бет.

4 Такырып. Банктердердің ішкі тәуекелдері.
1.Банктің клиентіне байланысты тәуекелдер.

2.Банктік операциялар сипатына байланысты тәуекелдер.

3.Банктің ішкі тәуекелдерін азайту тәсілдері.
1.Банк клиентіне байланысты тәуекелдер

Банк – бұл коммерциялық ұйым. Барлық тәуекелдердің түрлерін төмендету принципі және банктің аз шығынмен көп табыс түсіру принципі банк-клиент қарым-қатынасының негізгі принципі болып табылады. Банк өзінің капиталымен тәуекелге ұшырауы мүмкін, бірақ клиенттің капиталымен емес ал клиенттің табысымен.

Банк клиенттерінің құрамының тәуекелдігі банктік қызмет маркетингпен, қоғаммен қарым-қатынас жасаумен байланысты. Кіші, орта және ірі клиенттердің талаптарының әр түрлілігі сол тәуекелдің деңгейін анықтайды, яғни ұсақ қарыз алушы ірі қарыз алушыға қарағанда нарықтық экономиканың кездейсоқ жағдайларына көбірек тәуелді болады. Сонымен қатар бір қарыз алушылар тобына, салаға және аймаққа немесе мемлекетке берілген үлкен несиелер көп жағдайда банктің банкротқа ұшырауының негізгі себебі болады.

Клиенттің құрамына байланысты әр банк тәуекелді есептеудің әдісін және тәуекел дәрежесін анықтайды. Осының нәтижесінде банк клиенттеріна байланысты тәуекелдердің толық құрылымын анықтауға болады. Кәсіпорынның көлеміне байланысты клиенттерлі кіші, орта және ірі деп үш топқа бөлуге болады.

Кіші және орта қарыз алушылар немесе клиенттер нарықтағы өзгерістерге тез бейімделеді. Олардың құрылымы өте қарапайым болып келеді, сондықтан мұндай кәсіпорындар жоғары табыс алу мақсатында кәсіби бағытын жедел өзгерте алады. Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті капиталы аз болады, олар саяси немесе экономикалық өзгерістерге, қатаң бәсекеге төтеп бере алмай, банкроттыққа ұшырайды. Ал, ірі кәсіпорындар керісінше, нарықтағы сұраныстың өзгеруіне өте жайбейімделеді және өздерінің кәсіби бағыттарын мүлдем өзгертпейді. Бірақ мұндай кәсіпорындардың меншікті капиталы үлкен болады, сондықтан олар нарықтағы жағымсыз экономикалық өзгерістерге төтеп бере алады.

Банктің түрлі клиенттерінің әртүрлі салаларға тәуелділігі (салалық тәуекел)

Тәуекел теориясына байланысты негізгі признагы кәсіпорынның қай саласына жататыны оның қай тауарды өндіргеніне байланысты. Бірінші сферадағы кәсіпорындар, оларға ауылшаруашылық кәсіпорындар жатады; екінші сферадағы кәсіпорындар (өнеркәсіптік), олардың өздері өндіруші және қайта өндіруші болып бөлінеді, үшінші сферадағы кәсіпорындар, әр түрлі қызмет көрсететіндер (банктер, сақтандыру компаниялары, аудиторлық, консультациялық компаниялар және т.б.) және өткізу (көтерме

және бөлшек сауда) сферасындағы өз қызметін атқарушылар.

Салалық тәуекелді төмендету үшін банк әр түрлі айыл шаруашылық салаларға байланысты клиенттерге қызмет көрсету керек.Осылай тәуекелді төмендетуге мүмкін болады, инфляциянын тәуекелі, валюталық тәуекелдер, форс-мажордық тәуекелдердер сақтандырылуға болады.

Салалық тәуекел саланын экономикалық және қаржылық динами-касымен тығыз байланысты. Егер сала динамикалы болса, онда тәуекел тәуекел дәрежесі де жоғары болады.

Салалық тәуекелге әсер ететін факторлар келесідей топтастырылады:

• 
  Белгілі бір уақыт мезетіндегі саланын альтернативті қызметі. Талдау - орта квадратуралардың деңгейі негізіндегі ерекше талдау арқылы жүргізіледі.
  
• 
  Сала ішіндегі бәсеке, яғни бағалы және бағасыз бола алады, ол бәсекелес фирмалардың жаңа тауарды шығарумен байланысты, тауарды-ауыстыратын тауарлардың болуымен немесе керісінше, сатып алушылардың нарықтық күшімен, делдалдар мен жабдықтаушылардың рейтингісіне байланысты.
  

Операциялық тәуекелді минималдандыру мақсатында Банкте қолданылатын негізгі шаралар:

• 
  Банктің сайма-сай ұйымдастырушылық құрылымын, ішкі нормативтік құжаттарды, операциялық тәуекелдің мүмкін факторларын минималдандыру мақсатында банктік операциялар мен мәмілелер жасау процедураларын әзірлеу;
  
• 
  жүргізілетін банктік операциялар және басқа мәмілелер бойынша өкілеттік пен есептілікті бөлу принциптерін сақтау;
  
• 
  жүргізілетін банктік операциялар және басқа мәмілелер бойынша белгіленген шектердің сақталуын бақылау;
  
• 
  жүргізілетін банктік операциялар және басқа мәмілелер бойынша құжаттар мен шоттарды жүйелі түрде салыстыра отырып тексеру;
  
• 
  Банктің материалды активтеріне және ақпаратына рұқсаттың белгіленген тәртібін сақтау;
  
• 
  одан ары болдырмау үшін жүйелік қателерді сараптау;
  
• 
  қызметкерлерді сапалы іріктеу;
  
• 
  қызметкерлердің біліктілігін үнемі көтеріп отыру.
  

Меншіктік қатысына байланысты банктің клиенттері немесе кәсіпорындар мемлекеттік, жеке, акционерлік, кооперативтік деп бөлінеді. Меншіктік қатысына байланысты әр түрлі кәсіпорындарда тәуекелдің деңгейі де әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан банк клиенттерге қызмет көрсетпес бұрын немесе несие берместен бұрын клиент портфелінің сапасын тексереді. Осылайша банк өз өтімділігін сақтау үшін және рентабельділігін белгілі бір деігейде ұстау үшін үнемі клиент портфелінің сапасын тексере отырып, нақты және потенциалды клиенттердің артықшылықтарын анықтайды.

Тәуекелдерді төмендету мақсатымен банк келесідей қызметтерді орындау керек:

• 
  өз клиенттерінің портфелін девирсификациялау, бұл тәуекелдердің барлық түрін девирцификациялауға әкеледі, яғни оны бөліп жайғастыруға;
  
• 
  клиенттердің үлкен санына ұсақ сомалар түрінде көбірек несиелер пайдалануына беруге талаптану;
  
• 
  консорционалды негізде клиенттерге үлкен сомаларды пайдалануға беру және т.б.
  

1.Ішкі тәуекел дегеніміз не?

2. Банк клиентіне байланысты тәуекел?

3. Банктің ішкі тәукелдерін азайту тәсілдеріне не жатады?

1.Валюталық операциялардың жалпы сипаты.

2.Валюталық тәуекелдердің пайда болу себептері. Валюталык тәуекелдердің жіктелуі.

3.Валюталык трансляциялық тәуекелдерді басқару әдістері

Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен байланысты операцияларға бөлінеді.

• 
  Тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт – импорт мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
  
• 
  180 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу;
  
• 
  салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге операциялар бойынша дивиденттерді, сыйақыларды және өзгк де табыстарды алу және аудару;
  
• 
  гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мұрагерлік соманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және басқа сомаларды аудару;
  
• 
  осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын барлық өзге де валюталық операциялар.
  

• 
  инвестицияларды жүзеге асыру;
  
• 
  интеллектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүргізуге арналған аударымдар;
  
• 
  мүліктік құқыққа және өзге де жылжымайтын мүлік құқығына төлеуге аударымдар;
  
• 
  тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт – импорт мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
  
• 
  180 күннен асатын мерзімге несиелер беру және алу;
  
• 
  өздері тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша банк операцияларын жүзеге асыруға құқығы бар шетел банкілерінде және өзге де қаржылық ұйымдарға салымдарды (депозиттерді) жүзеге асыру;
  
• 
  зейнетақы активтерін жинақтауға байланысты мәмілелер бойынша халықаралық аударымдар;
  
• 
  жинақтау сипатындағы сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша халықаралық аударымдар.
  

Валюталық операциялардың жіктелуі

Бұл операция мынадай түрлерден тұрады:

1. 
   заңды және жеке тұлғаларға (резиденттер мен бейрезиденттерге) валюталық шот ашу;
   
2. 
   шоттардағы қалдық бойынша пайыз төлеу;
   
3. 
   овердрафт (банктің жетекшілерінің шешімімен ерекше клиенттерге) несиелерін беру;
   
4. 
   операция жасалуына қарай шоттың көшірмелерін беру;
   
5. 
   кез келген уақыт аралығына шот архивін рәсімдеу;
   
6. 
   клиенттердің тапсырмалары бойынша операцияларды орындау (клиенттер есебінен шетел валютасын сатып алу және сату);
   
7. 
   экспорттық – импорттық операцияларды бақылау жасау.
   

Сауда емес операцияларға клиенттерге тауар және қызметтер экспорты мен импорты және капитал қозғалысы бойынша қызмет көрсетулер үшін есеп айырысуларға байланыссыз операциялар жатады.

Өкілетті банктер мен сауда емес сипатта мынадай операцияларды жасауы мүмкін:

1. 
   қолма – қол шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын сатып алу және сату;
   
2. 
   шетел валютасын және шетел валютасындағы төлем құжаттарын инкассациялау;
   
3. 
   шетел банктерінің жол чектерін сатып алу (төлеу);
   
4. 
   ақшалай аккредитивтерді төлеу.
   

Халықаралық есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін банктер шетел банктерінде өздерінің корреспонденттік шоттарын ашады. Ондай шоттар екі түрлі болып келеді:

1. НОСТРО шоты (біздің шотымыз сізде) – банк- корреспондентте коммерциялық банктің атына ашылған ағымдық шот.

2. ЛОРО шоты (сіздің шотыңыз бізде) – коммерциялық банкте банк – корреспонденттің атына ашылған ағымдық шот.

Конверсиондық операциялар – сол елдің қолма – қол және қолма – қолсыз ұлттық валюталарына қолма – қол және қолма – қолсыз шетел валюталарын сатып алу және сату мәмілелері.

Конверсиондық операцияларға мынадай валюталық мәмілелер жатады:

• 
  СПОТ мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және сатуға байланысты мәміле жасалған күннен кейінгі екінші банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
  
• 
  ФОРВАРД (мерзімді, аутрайт) мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және сатуға байланысты мәміле күннен кейінгі 2 банктік жұмыс күніндегі валюталау күні жүргізілген операциялар.
  
• 
  СВОП мәмілесі – бір валютаға қарсы екінші валютаны сатып алу және сатуға байланысты осы валютаны болашақта қайта сатып алу және сатуға сәйкес, яғни екі қарама – қарсы операциядан тұратын банктік мәміле.
  
  • 
    Аутрайтпен жасалатын мәміле – белгілі бі күнге валютамен жабдықтау шартын білдіреді.
    
  • 
    Опционмен жасалатын мәміле – валютамен жабдықтаудың күні белгіленбеген шартын сипаттайды.
    

Сыртқы саудада есеп айырысудың мынадай формалары қолданылады: құжатталған аккредитив, құжатталған инкассо, банктік аударым.

Мұндай операцияларға мыналар жатады:

1. 
   депозиттерді тарту:
   
   • 
     жеке тұлғалардан;
     
   • 
     заңды тұлғалардан, соның ішінде банкаралық депозиттер;
     

• 
  жеке тұлғаларға;
  
• 
  заңды тұлғаларға;
  

2. 
   банкаралық нарықта несиелерді орналастыру.