Модуль 2. Қазақстан Республикасындағы несиелендіруді уйымдастыру

1. Активтер және активтік операциялар туралы түсінік, олардың пассивтік операциялардан айырмашылығы.

2. Пассивтік операциялары және олардың қалыптасуының қайна көздері, банктік меншік капиталы, олардың қызметтері банктік резевтер, жарғылық капитал, депозиттіқ операциялар және олардың түрлер.
1.Банктін жинақтағын ресурыстарын табыс табу және өтімділігін қамтамасыз ету мақсатымен орналастыруын актив операциялары деп атайды.

Актив операциялары негізінен төрт топқа бөлінеді:

1. 
   Несие – есептеу операциясы, оның нәтижесінде банктің несиелік портфелі қалыптасады;
   
2. 
   Инвестициялық операциясы, ол инвестициялық портфельдің негізін құрайды.
   
3. 
   Кассалық және есептесу операциялары – бантің клиентерге көрсететін қызметтерінің бірі.
   
4. 
   Басқа операциялар.
   

Банк табысының көп бөлігі осы операцияларды жүргізуден түсіреді.

Коммерциялық банктердің клиентеріне беретін қарызын біраз бөлгілерге байланысты топтастыруға болады:

1. 
   Борышқордың типіне байланысты – кәсіп орынға, үкметке және жергілікті үкмет орындарына, халыққа басқа банктерге берілетін қарыз.
   
2. 
   Пайдаланатын мерзіміне байланысты – қысқ мерзімді (1 жылға дйін), орта мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін), үзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
   
3. 
   Қызмет ету ортасына байланысты - өндіріс аясына берілген қарыз және айналыс аяасына берілген қарыз.
   
4. 
   Борышқордың қай салаға тиістілігіне қарай өнеркәсіпе, саудаға, ауыл шаруашылығына, транспортқа берілетін қарыз.
   
5. 
   Қамтамасыз етілуі бойынша – кепілді, қорғаулы, қауіпсіз және қамтамасыз етілмеген
   
6. 
   Өтеу тәсіліне қарай - бір уаққыта және бөлік – бөлікпен өтелетің қарыз.
   

Қамтамасыздық.

Қайтарылымдылық.

Мерзімділік.

Төлемділік және мақсаттылық.

Контокоренттік шоттардан берілетін несие контокоренттік несие деп аталады. Контокорентің несиелере ұсыну тәртіптері сақтала отырып, келісім-шарт бектіледі. Банктердің контокоррентік шот бойынша әрбір қарыз алушы үшін несие сомасын шектеуде лимит белгіленеді.

Аталған несиені қамтамасыз ету құрамына ипотека, бағалы қағаздар және т.б. жатады.

Овердрафт – клиентке чек бойынша банктің қысқа мерзімді несие беруі немесе оның банкке берген шоттарын ағымдағы шотындағы қалдықтан артық болса да , бекітілген лимит шегінде банктің төлеуі.

Нәтижесінде ағымдағы шотта дебеттік қалдық қалады. Овердрафтның жоғары сомасы ағымдағы шот ашылғанда шартпен анықталады. Ол клиенттің ағымдағы есеп айырысуына қаражат жетіснестігін қанағаттандыруға берілетін несие . Несие үшін ақы жұмсалған нақты қарыз бойынша алынады.

Оларға жататындар : несиелік желі (линия) соның ішінде маусымдық және жанамалы қағаздар күтпеген оқиғаларға жұмсалатын несиелер мен қарыз алушының айналым капиталын толықтыру үшін берілетін қарыздар.

1. 
   мерзімдік қарыздар
   
2. 
   мүлікті кепілге алып берілетін қарыздар
   
3. 
   құрылыстық қарыздар және қаржылық лизингтер
   

Несиелік желінің мынандай түрлері болады:

Өтімділігіне және пайда әкелуіне қарай банк активтерін төрт бөлікті топқа бөлуге болады:

Бірінші топқа – бірінші реттегі резервтер жатады. Бұл алынатын төлеуге салымдарды және несиеге деген сұранысты қанағаттандыруға тез арада пайдалануға болатын ең өтімді активтерді білдіреді. Мұндай активтерге : кассадағы нақты ақшалар; басқа да банктердегі корршоттағы қаражаттар;инкассалау процесіндегі чектер және басқа да қаражаттар жатады.Мұндай активтер табыс әкелмейді, бірақ банк өтімділігінің көзі ретінде қызмет етеді.

Екінші топқа – екінші реттегі резервтер жатады. Бұлар кішкене табыс әкеледі, бірақ та, оларды жоғары өтімді активтер ретінде ақшаға айналдыруға болады. Оларға: вексельдер, басқа да қысқа мерзімді бағалы қағаздар; сұранымды ссудалар; және бірінші классты қарыз алушыларға берілген қысқа мерзімді ссудалар.Бұл топтың басты тағайындалуы – олар бірінші реттегі резервтерді толықтыратын көздер ретінде қызмет етеді.

Банк активтерінің үшінші бір маңызды бөлігін банктік ссудалар портфелі құрайды.Банктік ссудалар біршама табысты және өте жоғары тәуекелді болып табылады.Бұл активтер топтары банктің басты пайда көзі ретінде қызмет етеді.

Төртінші топты – банктің бағалы қағаздар портфелі құрайды.Банктің бағалы қағаздар портфелін қалыптастырудың басты екі мақсаты болады:

1. 
   банкке табыс әкелу;
   
2. 
   екінші реттегі резервке қосымша көз ретінде қызмет ету;
   

1. 
   Несие берушілеріне қарай:
   

• 
  Банктік;
  
• 
  Арнайы несиелік мекемелер;
  
• 
  Бюджеттік;
  

• 
  қаржылық институттарға берілетін несиелер.
  
• 
  үкіметке;
  
• 
  мақсатты қорларға;
  
• 
  банктерге
  
• 
  арнайы несиелік мекемелерге
  

• 
  өнеркәсіп салаларына
  
• 
  ауыл шаруашылығына
  
• 
  саудаға
  
• 
  дайындау ұйымдарына , жабдықтау-сату ұйымдарына
  
• 
  кооперативтерге
  
• 
  жеке кәсіпкерлерге
  

3.Мерзіміне қарай:

• 
  қысқа мерзімді (1жылға дейін)
  
• 
  орта мерзімді (1жылдан 5жылға дейін)
  
• 
  ұзақ мерзімді (5жылдан жоғары )
  

• 
  негізгі қорларға жұмсалатын
  
• 
  айналым қаражатын жұмсалатын
  

1)қамтамасыз етілген:

• 
  кепілдемемен
  
• 
  кепілмен
  

3)қамтамасыз етілмеген

• 
  сенім несиесі
  

• 
  мерзімді
  
• 
  күмәнді
  

• 
  ұлттық валютамен
  
• 
  шетел валютасында
  

• 
  авальдық
  
• 
  акцептық
  
• 
  аукциондық
  
• 
  ипотекалық
  
• 
  валюталық
  
• 
  овердрафтық
  
• 
  лихингтік
  
• 
  жеңілдікпен берілетін
  
• 
  тұтыну
  
• 
  ревальвердік
  
• 
  маусымдық
  
• 
  факторингтік
  
• 
  форфейтингтік
  

• 
  меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға
  
• 
  материалдық запастар жиынтығы мен өндіріс шығындарына
  
• 
  сыртқы экономикалық қызметке байланысты товарларды экспорттау мен импорттауға
  
• 
  азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар,материалдар, құралдар және басқадай мүліктер алуына
  
• 
  ломбардтық,ссудалық,кепілдік операцияларға
  
• 
  театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы маусымдық үзілістерге
  

2. «Банк ресурстары» термин «несиелік ресурсына» қарағанда кең ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондық опе-рацияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.

Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды. Барлық кәсіпорындар, үйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай жағдайларда жалпы мемлекеттік к,арыз к,оры деген экономикалың түсінік қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы мемлекеттік ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек, олар банк ресуртары болып саналады. Несиелік қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті. Сол кезеңдер де банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі құралдар, амортизациялық. және банк ісін дамыту қорлар, ал тартылған қаражаттарға: мемлекеттік бюд­жет қаражаты, кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтық ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк ресурста­ры нарығы қалыптасып, мемлекеттік қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.

Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.

Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен, факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады. Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол сияқты тауарлы-материалдық, құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз «банктердің банкі» болып табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да құралады.

Демек, коммерциялың банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдың қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып отырады.

Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.

Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануына, әмбебаптығы мен қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.

Банк ресурстарының құрылымына мыңалар жатады:

1. 
   Банктің меншікті капиталы.
   
2. 
   Банктің заемдык, және тартылған к,аражаттары.
   Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі
   

1.Банк ресурсы дегеніміз не?

2. Банк ресурсы құрылымы неден тұрады?

3.Банктің меншікті капиталын қандай баптар құрайды?

4.Меншікті қаражат жеткілігін қалай анықтайды?

5.Банк активтері?

6.Банктің активтері қандай топтарға бөлінеді?

7.Банк активтерінің жіктелуі?

8.Банк активтерінің құрылымы неден тұрады?

9.Банк несиелері қалай жіктеледі?

1. «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы.30.03.1995.

2. «ҚР-ғы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы 30.03.1995.

3. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым.- Алматы: ИздатМаркет, 2004. –с.94-96.

2.Банктік ссуданы алуға қажетті құжаттар жиыны.

3. Банктік ссуданы беру тәртібі.

4. Ссудаларды өтеуге және пайдалануға бақылау. Несиелік санкциялар.

Несиелеу механизмі — несиенін берілу және к,айтарылу әдіс-тәсілдерін және несиелеу процесін, сондай-ак, несиенін к,озгалысына бак,ылауды к,амтитын несиелік механизмнін к,урамдас бөлігі.

Басқаша айтқанда, несиелеу механизмі бүл несиені пайдалану механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі — бүл несиені гылыми түргыда тану механизмін сипаттайды. Бүл механизм практикада нақты әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.

Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:

• 
  несиеге деген өтінішті к,арау;
  ■ несиелік к,абілетін талдау;
  
• 
  несиелік келісімшарт жасасу;
  
• 
  несис беру;
  
• 
  несиелік мәміленін орындалуына бак,ылау жасау.
  

Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мүндай қүжаттарда қарыз алушы мен сүралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.

Банктің қоятып талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты қүжаттар беріледі.. Клиенттердің әр түрлі топ-
тары үшін әр турлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкің.

Мысал ретідегі қүжаттар пакеттін қүрамына жататындар:

1)күрылтайшылық қүжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде куәландырылған жерді пайдалану қүқығын куәландыратын қүжаттар; азаматтардың төл қүжаттары және клиенттің несие алуға қүқығын растайтын басқа да қүжаттардың көшірмелері;

2.соң,ғы екі жылдың қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;

З.несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;

4.несиеленетін мәмілелерді растайтын. келісімшарттар көшірмелері (материалдық қүндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар, тауарлы-материалдық қүндылықтар шотының көшірмелері және т.с.с),

5) басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер бойынша көшірме);

6)қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының меншік қүқығын растайтын қүжаттар;

7. несиеңі қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын қүжаттар;

8.қызметін жаңадан бастаған, яғни каржылық есептер және басқа да қүжаттары жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.

К,ажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін басқа да қүжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар, банкпен түрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір қүжаттар тізімі қысқаруы мүмкін.

Карыз алушы банкке несие алуға өтініш жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін есеп карточкасін толтыруы мүмкін.

Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы; ағымдың және ва-люталық шот ашқан банктің аты және реквизиттері; негізгі қүрыл-тайшылары; ол сүрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы есептік күнге берілген баланс қүрылымы және басқа да көрсеткіштер.

Тапсырылған қүжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған несиесін қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.

ІІ Кезен. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезені.

Қарыз алушының несиелік қабілеті — Қарыз алушының алған несиесі бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару кабілетін бағалаумен сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардң әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан бүрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бүл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал етеді.

К,арыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай факторлар есепке алынады:

-несиеге к,атысты к,абілеттілгі. К,арыз алушыға несиені бере—отырып, қарыз алушының атынан шығатын түлғаның қүқықтың қуатын анықтайтын Жарғысы және нүскауымен танысуға тиіс;

- К,арыз алушының іскерлік бедел . Несиелік мәмілеге тиісті беделі деп қарыз алушының ңагызды қаитаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ келесі шартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы тусіндріледі.

Қарыз алушының табыс алу қабілітіғі анықтау барысында сату көлеміне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады.

Бұл факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат қүны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады. Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бүл факторларға қоса жарнамалау тиімділігі, бәсеке сияқтыы факторлар ескеріледі.

III кезен. Несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасасу. Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп болганнан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен катынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сүрақтарда банк пен қарыз алушы келісімшарт негізінде шешеді.

( Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және жауапкершіліктерін аныктайды. Онда мыналар көрсетіледі:

• 
  несиелеу мақсаты және объектісі;
  
• 
  несиенің мөлшері;
  
• 
  несиені беру мерзімі және қайтару шарттары;
  
• 
  несиені камтамасыз ету формасы;
  
• 
  несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
  

— несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.

Несиелік келісімшарттың мазмүнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.

Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісімшарттың орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты ажыратылады.

Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да муліктер және мүліктік қүқықтар жатады.

Материалдық-заттық мазмүнына қарай кепіл заттары мынадай топтарға бөлінеді:

"тауарлы-материалдық қүндылықтар кепілі:

а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;

б) валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жасалған бүйымдар кепілі;

в) басқа да тауарлы-материалдық қүндылықтар кепілі;

• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;

■ сол банктегі депозиттер кепілі;
жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).

/), Мүліктік құқықтар кепілі:

• 
  жалгерлік қүқық кепілі;
  
• 
  авторлың қүқық кепілі;
  
• 
  жерге қүқық кепілі.
  

• 
  Келісімшарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
  
• 
  Келісімшарт заты;
  
• 
  Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
  
• 
  Кепіл үстаушының құқықтары мен міндеттері;
  
• 
  Талап ету құқықтары;
  
• 
  Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік
  есебінен;
  
• 
  Кепілге қойған мүліктің бузылуына байланысты тәуекел
  жағдайлары мен кепіл затын ауыстыру;
  
• 
  Тараптардың жауапкершіліктері;
  
• 
  Ерекше шарттар;
  
• 
  Дауларды шешу;
  
• 
  Басқа шарттар.
  

Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады. Біріншісі — несие клиенттің шотына толығымеи аударылып, қажет болған жағдайларда жүмсалынады.

Екіншісі — несие алу қүқығы қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады.

Үшінші — белгілі . бір соманы алуға клиенттің қүқығы бола отырып, ол оны алудан бас тартады (мысалға, артың сыйақы төлегісі келмейді).

Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес анықталады.

V кезен Несиені қайтаулі _және оган сыйақ,ы төлеуіне бак,ылау жасау — несиелік операцияның маңызды кезеңі.

Несиелер бойынша қарызды қайтару тәсілі банк қаражаттарының пайдалану үзақтығына және олардың төлем айналымын қүраудағы рөліне байланысты.

Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.

Іс жүзінде несиені қайтарудың төмендегідей көптеген варианттары болады:

1. 
   мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
   
2. 
   меншікті қаражаттардың жинаңталуың және несиеге
   

3. 
   алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде
   қайтару;
   
4. 
   түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есеп-
   теу;
   

3. 
   несиенің қайтарылу мерзімін созу;
   

3. 
   мерзімі өткен қарызды «Мерзімі өткен несиелер» шо-
   тына аудару;
   

1. 
   несиені толық қайтару;
   
2. 
   несиені жартылай қайтару.
   Қайтару жиілігіне қарай:
   

1. 
   несиені бірден қайтару;
   
2. 
   несиені бөліп-бөліп қайтару.
   Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына карай:
   

1. 
   несиені жүйелі түрде қайтару;
   
2. 
   несиені эпизодтық қайтару.
   Қайтару мерзімдеріне қарай:
   

1. 
   несиені мерзімді қайтару;
   
2. 
   несиенің уақытын созып қайтару;
   
3. 
   несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
   
4. 
   несиені мерзімінен бұрын қайтару.
   Қайтару көздеріне қарай:
   

1. 
   клиенттің меншікті қаражаттары;
   
2. 
   жаңа несиені пайдалану;
   
3. 
   кепіл берушінің шотынан шегеру;
   
4. 
   басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
   
5. 
   бюджеттік түсім және т.б.
   

Несиенің қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте несиелер бойынша мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкерлері күнделікті қайтарылып мерзімі жеткен несиелерді қарай отырып, қарыз алушының,есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді.

Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз алушының ағымдық шоты басқа банкте ашылған болса, несие бойынша қарызды және сыйақыны кайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде жүргізіледі.

Жекелеген жағдайларда, қарыз алушының уақытша қаржылық қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару мерзімін кейінге қалдыруға рүқсат етуі мүмкін, бірақ бүл қарыз жоғарғы сыйақымен қүжатталады.

Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ оларды іздестіру механизмі несиелік келісімшартта анықталады. Сыйақы ай сайын, тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес іздестірілуі мүмкін.

Пайызды есептеу барысында шартты турде айдағы күндер саны — 30, ал жылдағы 360 күнмен алынады.

Банк несиелік келісімшарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз алушының шаруашылык қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу қүжат төленуге тиіс. Ал қалған сомасы, яғпи 50 пайызға жуығы жыл бойы салынуға тиіс.

Жарияланған жарғылық қордың 50 пайызың ақшалай түрдегі сомасы сол банктің корреспонденттік шотына түсіріліп, ал материалдық қүндылықтары бірлескен түрде бағалануына байланысты банкті қүрушы акционерлердің жалпы жиналысында акті бойынша қабылданады.

• 
  орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері (мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының базалык
  мөлшерлемесі;
  
• 
  банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
  

• 
  өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін ор-
  таша сыйақы мөлшері;
  
• 
  банктің несиелік ресурстарының қүрылымы тартылған
  (қаражаттар үлесі қаншалықты жоғары болса, несие бағасы со-
  ғүрлым қымбат болуға тиіс);
  
• 
  несиеге деген сүраныс (сүраныс аз болса, несие бағасы да
  арзан болады);
  
• 
  несиенің сүралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ,
  банк үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел
  дәрежесі;
  

Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық, сол сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнісінде, заңды және жеке түлғалардан тартатын несиелік ресустар қаншалыңты қымбатқа түссе, соғүрлым несиенің бағасы жоғары келеді.

Банктік тәжірибеде несие бойынша жай және күрделі сыйақы есептелу формулалары қолданылады.

Жай сыйақыны есептеу формуласы мынадай түрде беріледі: