А. С., Сарсенбаев М. М. ЖӘндіктердің дене қҰрылысын бөлшектеп көрсететін деректі көрнекті қҰрал жасау әдістемесі «Прометей» бағдарламасы шеңберінде Павлодар 2008

б.ғ.к., профессор Т.С. Рымжанов

дене құрлысын бөлшектеп көрсететін деректі көрнекті құрал

жасау әдістемесі / оқу-әдістемелік құрал / С. Торайғыров

атындағы ПМУ – Павлодар, 2008, - 68б.

ISBN
Бұл оқу-әдістемелік құрал осы күнгі биология пәнінің мұғалімдеріне табиғаттағы жәндіктерді қалай жинау, олардан препарат, көрнекті құрал жасау және жәндіктердің құрылымы, тіршілігі туралы толық түсіндіруге арналған методикалық оқу әдістемесі жоқ болғандықтан, осыған көмекші құрал ретінде жасалды. Әдістемелік құралға көбінесе Павлодар облысында жиі кездесетін, орта мектептің биология пәнінің мұғалімдері оқушыларды экскурцияға алып жүргенде оңай жинап алуға болатын ең кең тараған және шаруашылыққа маңызы зор жәндіктер таңдалынып алынды. Мұнда жәндіктердің сыртқы құрылысы, оларға сипаттама, қалай ұстап, қалай сақтау жоспары жөнінде және осы жәндіктерден қалай көрнекті құрал жасау керектігі жөнінде мағлұматтар берілген.

ISBN УДК 595.7(07)

© Қаманұлы Ұ. және т.б.

© С. Торайғыров атындағы

Павлодар Мемлекеттік Университеті, 2008ж.

Бұлардың әрбіреуінен көрнекті құрал жасау әдістемесін оқушылар мен мұғалімдерге арнап құрастырылған. Мұнда:

А) оның қайда, қандай жерде мекендейтіні;

Б) қайтіп іздеп табу;

В) қандай құралмен, қалай ұстау;

Г) ұстаған жәндіктерді қалай өлтіру;

Д) қалай сақтау;

Е) дене мүшелерін қалай ажыратып, бөлшектеу, сонымен қатар оқушыларға қалай таныстырып көрсету әдістері кешенді түрде беріледі және әрбіреуінен көрнекті құралдар жасап, үлгі ретінде көрсетілген. Бұл көрнекті құралдарға қосымша суреттер беріліп, түсінік талдау жасалынады, сол сияқты жәндіктердің мұртшасының, қанатының, аяғының тіршілік ететін ортасының экологиялық жағдайына қарай және әрбірінің атқаратын міндетіне қарай түрленіп, өзгеріп, алуан-түрлілігі жекеше көрсетілген.

Әдетте, табиғатта жәндіктермен алғаш танысқаннан-ақ, оларды жинау жұмысы бақылағыштық пен мұқият болуды талап етеді. Жәндіктерді ашық, шуақты күндері жинаған оңай, өйткені осы уақытта олар белсенді қоректенеді, ұшып-қонып жүретіндіктен бірден көзге түседі. Олар, әсіресе, орман алаңқайларында, жайылымдық шалғындарда және суқойма жағалауларында көптеп кездеседі. Жәндіктерді энтомологиялық сачоктың көмегімен аулаған оңай, энтомологиялық сачок металды шеңбер мен дәкеден жасалған қапшықтан тұрады. Жәндіктер сачоктан абайлап морилкаға, яғни эфир немесе хлороформ буларына көшеді. Шөп үстінде, бұталар мен ағаштарда сачокпен бірнеше рет сермегенде, өсімдіктің осы ярусында мекен ететін жәндіктер мен өрмекшілерді көп мөлшерде аулауға болады. Бұл жағдайда сачокқа ересек жәндіктермен қатар дернәсілдер де түсуі мүмкін. Толық түрленіп дамитын жәндіктердің көпшілігінде имаголық және дернәсілдік сатыларының мекен ету ортасы әр түрлі болады. Сондықтан оларды жинайтын орындары мен әдістері де өзгеше. Оған барлығына мәлім заузақоңыз мысал бола алады; заузақоңыз ағаш жапырақтарымен қоректенеді, ал дернәсілдері топырақтағы тамырларда тіршілік етеді де, тек топырақ қазбаларында ғана кездеседі.

Шабу үшін, әсіресе сандық жинақ үшін арнайы сачок қолданылады. Сачок шеңберінің диаметірі 30 немесе 3,5 см, қапшығы бөз немесе диірмен газынан жасалған. Диірмен газы ауа сачоктары үшін де жақсы материал бола алады.

Ағаш діңгектерін, бұталарын жапырақтарын, әсіресе кемірілген іздері барларын, зақымдалған жемістер, тұқымдар мен гүлдерін мұқият тексерсе де айтарлықтай нәтижеге жетуге болады. Кез-келген ұзақ уақыт бойы жерде жатқан тастар, діңгектер мен бұталар астынан түрлі қоңыздар мен олардың дернәсілдерін, Murmica latr тұқымына жататын құмырысқа, аяққұйрықтылар мен қырықаяқтыларды табуға болады. Ұсақ объектілерді сумен ылғалдандырылған кисточканың көмегімен жинайды да, дернәсілдермен бірге 70%-қ этил спирті бар пробиркаға салып қояды. Топырақтың төсеніш және жоғарғы бетінде өмір сүретін жәндіктердің фаунасы алуан түрлі. Жалпы жәндіктерді жинау барысында топырақтың төсенішін, кейін жоғарғы қабаттарын да ашық түсті клеенкаға, мата немесе үлкен кюветке апарып, қолмен іріктейді немесе арнайы топырақ елегінен өткізеді. Мұндай тәсілмен тек үлкен объектілер – мезофауна ғана ауланады. Ұсақ буынаяқтыларды табу үшін арнайы қондырғылар – электорларды қолданады, олар төсеніш пен құрғап кетуге икемді топырақтың барлық ұсақ жәндіктеріне негізделген. Топырақ жәндіктері құрған төсеніштің жоғарғы қабаттарынан төмен қарай жылжып, ең алдымен торға, кейін шұңқырға түседі. Шұңқыр фиксерлеуші сұйықтыққа толы пробиркамен жалғасқан. Төсенішті полиэтиленді қапшыққа орнатқаннан кейін лабораторияда тексеру жұмысын жүргізуге болады. Қабыршаққанаттылардың кейбір топтарын, ең бастысы сұр көбелектерді жинау үшін сірне, бал және сыраның ашыған қоспасы бар астаушаны қояды, сонымен қатар үстіне осы қоспа сіңірілген аушы белдік қойылып, шүберектер ілінеді. Фауналық жинау жұмыстарында бұл әдіс тиімді бола бермейді, өйткені көбелектер көп жағдайда қоспаға батып кетеді немесе жабысып қалады да қабыршақтарын жоғалтады. Мұндай әдістер бойынша жәндіктердің түрлік ерекшелігін анықтау қиынға түседі, сондықтан, арнайы дайындықты талап ететін копулятивті қосымшалар құрылысын қолдануға тура келеді. Кейде жеке, көбінесе зиянды түрлердің жаз динамикасын зерттеуде ашыған еліктіргіштер қолданылады.

Қабыршыққанаттылардың кейбір тұқымдастары (тауыскөзділер – Attacidae) және шартылдақ қоңыздың (Scarabaeidae) еркегі ұрғашысының иісіне еліктейді. Ұрғашысы бөлетін жыныстық феромон иісін еркектер үлкен, кейде өте алыс қашықтықтан сезінеді. Мұндай жағдайда ұрғашысын дәкеден жасалған қапшыққа салып, қапшық өз кезегінде тұтқыр типтес құрылған үлкен қамбаға бекітіледі.

Ағаш сүректерін зақымдайтын жәндіктерді еліктіру үшін (қаяз-cerumbycidae, қабық құрты – Ipidae) құлатылған немесе жарым – жартылай қабығы ғана бар, бірақ кесілмеген аушы ағаштарды қолданады. Мұндай әлсізденген немесе тіршілігін жойған ағаштарда жәндіктердің жұмыртқа салу үрдісі қарқынды жүреді, ал біраз уақыттан кейін мұнда дернәсілдер мен ересек жәндіктерді жинап алуға болады.

Жәндіктерді жинауға арналған құралдардың бірі – энтомологиялық тор немесе сачок. Осы энтомологиялық тор немесе сачок ұшқыш жәндіктерді ұстауға арналған таяқтың басына керген торлы дорба түрінде келеді. Оның таяққа шығырланып орналасқан, диаметрі 30-40см торы болады. Көбелек, қоңыз, маса, және тағы да басқа жәндіктерді ұстауға дәкеден жасаған сачокті қолданса тиімді болады. Ұзын өсімдік, ағаштардағы жәндіктерді аулау үшін, өсімдіктің астына үлкен мата немесе клеенканы төсеп, одан соң ағашты сілку арқылы жинайды. Сілкегенде өсімдіктегі бар жәндіктер клеенкаға құлап түсіп, соңыра оларды біріктіріп, жинап алады. Ал тығыз матадан жасалған сачокпен қалың өсіп тұрған өсімдіктің арасындағы жәндіктерді жинауға болады. Тығыз маталы сачокты алға ақырын жылжу арқылы өсімдік бойымен және ағаштар түбіріне 20-30 рет сермегеннен кейін сачоктың ішінде сол өсімдіктің маңындағы ұшып-қонып жүретін жәндіктерді аулауға болады. Мұндай әдіспен ұсақ жәндіктермен қатар, көптеген қосқанатты, тікқанатты жәндіктерді көптеп аулауға болады.

Жәндіктерді жинауда түрлі қақпандар қолданылады. Түнгі уақытта белсенді қозғалыста болатын жәндіктер кез-келген жарық көздеріне ұмтылады, олар арнайы жарық-қақпан арқылы ауланады. Жарық қақпан қуаты электр шамы – шағылдырғыштан және астынан бекітілген металды воронкадан тұрады; воронка фиксерлеуші сұйықтық ретінде спирт, бензин немесе керосинге толтырылып, аузы кең банкаға жалғанған. Жарыққа ұшып келген жәндіктер прибордың металды бөліктеріне соғылып, воронкаға құлайды да аулағыш банкаға түседі. Қақпандар жер бетінен 2-3 м-ден аса биіктікте орнатылу керек. Жылы, айсыз түндерде жарыққа қабыршаққанаттылар, қоңыздар, қосқанаттылар және жарғаққанаттылар ұшып келеді. Жақын учаскелерден жарыққа ұмтылған күндік жәндіктер жиі ұшып немесе өрмелеп келеді. Автоматты жарық шығаратын қақпанда ұшып келетін жәндіктер зақымдануы мүмкін, әсіресе қабыршаққанаттылар, бірақ күнде таңғы уақытта жүргізілетін іріктеулерде материал одан әрі өңделуге әбден жарайды.

Кейбір жәндіктер түрлі хош иісті еліктіргіштерге сезімтал. Ызылдақ қоңыз (Carabidae), бірқатар (Staphylinitae) тұқымдасы қоңыздарының түрлері және шыбындар шіріген еттің иісіне еліктейді. Омыртқалы жануарлардың шірінді, өлік, сүйектерінің маңында оларды мол мөлшерде жинап алуға болады. Жиектеріне дейін топырақпен жабылған, аузы кең ыдыстың түбіне еліктіргішті салып, ыдысқа түскен жәндіктерді қайта-қайта іріктеп отырады. Бос цилиндр мен шыны банкаларда да жәндіктерді жинауға болады, онда көбінесе топырақ бетінде және мекендейтін жәндіктер түрлері түседі. Цилиндрге кейде жиекетері сәйкес келетін воронка және фиксаторы ретінде 2-4 %-ң формалин бар банканы орнатады.

Топырақ жәндіктерін жерде жатқан кез-келген тастың астынан жинауға болады немесе топырақ бетімен біркелкі етіп көмілген банканың түбіне еліктіргіш зат ретінде бұзылып, сасыған ет немесе жәндіктерді еліктіретін, кез келген иістене бастаған затты салып қойса да болады. Оны түнімен қойып, ал таңертеңгілік барып қарасаңыз, түбінде түнде жүретін жәндіктердің бірнеше түрін көруіңізге болады.

Сонымен қатар көптеген жәндік түрлерін саңырауқұлақтарда, жануарлар өліктерінде, ағаш қабығының астында, өлі ағаштардың діндерінде, қоқыстар астында т.б. жерлерден тауып алуға болады.

Одан соң жәндіктерді қатты жабылатын тығыны бар шыны банкаларға яғни өлтіретін сауытқа саламыз. Өлтіретін сауыт деп – ағаш тығыны бар, тығынында әрбірінің диаметрі 14мм-дей болатын екі тесігі бар, осы тесіктерінен түтіктер жалғасатын шыны банкаларды айтамыз. (суретті қараңыз)

2-сурет. Өлтіретін сауыттың жалпы көрінісі (ішінде улы затты буландырмай ұстап тұратын сорғыш қағаз орналасқан).
Түтіктердің біріне уландырғыш заты бар сұйықтық сіңірілген мақта салынады, ал екінші түтігі арқылы ұсақ жәндіктерді салуға арналған. Мақтаны хлороформмен немесе эфирмен сіңіреміз. Осы сіңірілген заттардың буы ондағы жәндіктерді өлтіреді. Жәндіктерді зақымдалудан және буланудан сақтау үшін, банкаға жұмсақ немесе одан да жақсы артық ылғалды сіңіріп алатын фильтровальді қағазды саламыз. Банканың орнына пробирканы да қолдануға болады. Жәндіктерді, әсіресе қоңыздарды, өлтіретін сауытта 5-6 сағатқа немесе 1 тәулікке дейін салып қою керек. Егер бір уақытта әр түрлі жәндіктерді жинаса, онда бірнеше өлтіретін сауыт болған дұрыс. Ол мысалы, қоңыздарды, көбелектерді, масаларды жеке-жеке салып қойғанға ыңғайлы.

Қарбалас жазғы кездердегі жәндіктерді жинау барысында, жәндіктерді соңына дейін сақтау жұмыстарына уақыт жетпейтін кездер де болады. Сөйтіп, оларды біз қысқы уақытқа қалдырамыз. Ондай жағдайда, уақытша сақтау үшін, жәндіктерді жіңішке етіп салынған мақтаға саламыз. Бұл мақта матрасша деп аталады.

Матрасшалар салуға арналған қораптарға оңай сиып тұруы керек. Көбінесе ондай қораптардың көлемі 25 × 15см, ұзындығы 8-10см болғаны дұрыс. Оларға сәйкес, матрасшалардың көлемі де 24 × 14 болғаны жөн.

Түйреуішке түйрелген әрбір жәндіктер жиналған географиялық орны мен жиналған күні, сонымен қатар, жәндіктің тіршілік ортасының ерекшеліктері және коллекцияны жинаған адамның аты-жөні көрсетілуі тиіс. Мысалы, төмендегі суреттегідей:

Шөптесін өсімдіктер мекендіушілерін санын анықтаудың ең қарапайым тәсілі – сачокпен шабу; сачоктың өлшемі стандартты (шеңбердің диаметірі 30см, қапшық тереңдігі 60-70см және сабының ұзындығы 1,0- 1,5м) болу керек. Жинаушы адамның қимылдары бірқалыпты болу керек, сачокпен сермеген сайын белгілі бір қашықтық алыну керек. Әрбір сермеуден кейін ілгері қарай бір қадам жасалынады. Санақ 50-100 рет сермеуге дейін жүргізіледі. Шабуды аяқтағаннан кейін ауланған жәндіктер сачоктың түбіне түсіріледі де қапшықты алып, баумен байлайды, ал сосын жәндіктерді бар өлтіргіш сауытқа салады. Одан әрі олар зертханада іріктеліп, саны анықталады. Әр бір үлгіге этикетка ілінеді. Төменгі ярус мекендеушілердің бір бөлігі ғана алынатындықтан, мұндай әдіс апсоменттік сандарды көрсетпейді. Бірақ әртүрлі биотоптарда, не бір биотопта бірақ әртүрлі уақытта паралельді санақтар жүргізілгенде, осы әдісті салыстырмалы мақсатта қолдануға өте ыңғайлы. Аудан бірлігіне алғанда жәндіктер санын жуықтап білу үшін Л.Г. Динесман (1966) ұсынған формуланы пайдалануға болады: x=N/2Rln, x-1м² аумақтағы жәндіктер саны, N-шабу нәтижесінде ауланған жәндіктер саны, R-метрмен алғанда сачоктың радиусы, h-шөптің бойымен әрбір сермеген сайын сачок шеңбері өткен жолдың орташа ұзындығы, n-сачоктың сермеу саны. Дегенмен, бұл сандар жәндіктердің жуықтап қанша алған санын ретінің және жеткіліксіз екенін естен шығармау керек.

Жәндіктер санын аса нақты анықтайтын – биоценометрлер. Олардың жұмыс істеу принципі топырақ, төсеніш және шөп учаскесінін изоляциясы белгілі бір өлшемді металдан жасалған рамканың көмегімен сәйкестендіріледі, рамканың төменгі шеттері сүйірленген және үстінен қапшық бекітілген (18-с). Топырақтың жоғарғы қабатымен бірге субстрактың да толық іріктемесі жүргізіледі, ал кейін мұқият тексертіледі. Бір үлгіні талдауға кейде бірнеше сағаттан 1-2 күнге дейін уақыт жұмсалады. Бұл жұмысты орындау қиын болғандықтан, оқу тәжірибелерінде биоценометрлер қолданылмайды.

Биоценозбен жұмыс барысында төсеніштің және топырақтың жоғарғы қабатында мекендейтін жәндіктер саны ескеріледі. Топырақты қабат-қабатымен ала отырып және оларды тіпті жәндіктер болмайтын топырақтың қабатына дейін тексере отыра жұмысты жалғастыруға болады. Санақ нәтижесінде алынған мәліметтер кейін жер беті бірлігіне есептеп шығарылады. Нәтижесінде топырақ жәндіктерінің саны олардың кездесетін тереңдіктеріне дейін ауданы 1м² топырақ бағанасының жануарлар көлемімен анықталады. Жеке түрлер мен топтардың санын да осы жолмен анықтауға болады. Көп жағдайда топырақ энтомофаунасының анализі шөп мекендеушілерінің санағын алдын ала анықтамай жүргізіледі, оған қоса ағаштар мен бұталар астындағы төсеніш қалың болса шөптер сирек кездеседі немесе мүлдем болмайды. Арнайы топырақ қазбаларында өлшемі 50x50 см болатын тегіс жер көлемі алынады (ауданы 0,25м²). Алдымен төсенішті жинап, тексереді, кейін топырақтың бөліктерін бүйір жағында төселген клеенка немесе фанера бетіне күрекпен абайлап суырып алады да қолмен үйкелеп, мұқият тексереді. Санақтар жәндіктер мекендейтін тереңдікке дейінгі қабат бойымен жүргізіледі. Әдеттегідей келесі горизонттар кездеседі (см-мен алғанда): 0-5, 5-10, 10-20, 20-30, 30-50. Көктемде және жаздың алғашқы жартысында ылғалдық жоғары болғандықтан барлық топырақ мекендеушілері дерлік осы қабаттарда шоғырланады. Әрбір горизонт бойынша мәліметтер жеке жазылады.

Ажырата білу үшін судан, орманнан, далалық өлкелерден, топырақтан, өсімдік жамылғысынан әртүрлі буынаяқты жануарлардың коллекциясымен мұқият танысу қажет.

Мұндай коллекциялық материялдарға мысалы, өзен шаяны, есекқұрт, құршаян (скорпион), өрмекші, кене, әртүрлі қырықаяқтылар, қоңыз, қандала, шегіртке қатарлы жәндіктерді атауға болады. Бұл коллекцияларды 70%-дық спиртте немесе инемен түйреп қорапта сақтайды.

Олардың сыртқы құрылысымен танысып, зерттеу үшін 10 рет үлкейтетін лупа, қышқыш, препараттық ине, Петр табақшасы және әртүрлі буынаяқтылардың суреттері қажет.