Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып, оған қо-сымша мағыналар үстейтін морфемаларды айтамыз
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып, оған қо-сымша мағыналар үстейтін морфемаларды айтамыз.
Қосымша морфемалар ез ішінде жұрнақтар, жал-ғаулар және қосалкы сөздер деген үш топка бөлінеді. Бүл қосымшалардын, жүрнақтар деп аталатын түрі жа-лаң сөздерді жасау үшін қолданылады да, қосалқы деп аталатын түрі сөз тіркестері мен қүранды сөздерді жа-сау үшін қолданылады. Ал, жалғаулар деп аталатын түрі жүрнақтар мен қосалқы сөздер арқылы жасалған жалан. және күрделі сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін қолданылады./Қосалкы сөздер жайындағы мәлі-меттер әрбір сөз табынын, тұсында айтылып отырыла-дыт Қосымша морфемаларда мағыналық дербестік те, түлғалык дербестік те болмайды. Өйткені қосымша морфемада жеке түрғанда өзіне тән арнаулы дербес мағына болмайтындықтан, ол (қосымша) түбірдің қа-тысынсыз жеке-дара қолданылмайды. Сондай-ақ қо-сымша морфема жеке-дара қолданылмай, тек түбірге (сөзге) тіркестіріліп қаиа жүмсалатындықтан, оның түлғасы жалғанатын түбір морфеманың әуеніне еріп, езгеріп, түрленіп отырады. Осы себептен бір морфема-яың дыбыстық бірнеше түрі (варианты) болуы мүмкін. Мыса‘лы, атты кісі, сүтті сиыр, сауулы інген, елеулі мәселе, малды іиаруа, білімді адам дегендегі -ты, -ті, -лы, -дьі, -ді бөлшектері — бір морфеманың әр алуан түрлері. Ж олы бірді Іжтғжъа&віт&ъдЕ&ырШТУ. қиын күндер 24 25 бар алдымызда. Ж олдаспыз сол жолда. Бірге асамыз сол асудан (Ғ. Мүсірепов) деген сөйлемдердегі жолы, жолдас, жолдаспыз, жолда сөздерін және асу, асамыз, асудан сездерін алайық. Бұлардьщ бірінші тобының түп-кі морфемасы — жол да, қосымша морфемалары -ы , (жолы), -дас (ж олдас), -пыз (жолдаспыз), -да (ж олда); екінші тобындағы сездердің түпкі формасы — ас деген сөз, ал қосымша морфемалары -у (асу), -а (аса), -мыз (асамыз), -дан (асудан). Осы жол деген түпкі морфемаға косылып тұрған ко-сымша морфемаларды ауыл, ел, жер, ңалам, майдан сияқты есім сөздерге жапа-тармағай жалғай беруге бо-латыны тәрізді, ас деген сөзге қосылып тұрған қосымша морфемаларды тос, бас, қос, жаз, соқ тәрізді етістік сездерге керегінше жалғап, қолдана беруге болады. Бірақ алдыңғы топқа жалғанатын косымша морфеійа-лар соңғы топтағы сөздерге тікелей жалғанбайтыны сияқты, соңғы топқа жалғанатын қосымша морфемалар бүрынғы топтағы сездерге тікелей жалғанбайды. Міне, осындай ерекшеліктерден жалпы морфема атаулыға, онан қала берді, олардьщ түр-түрлеріне тән сыр-сипаттар келіп шығады. Ол сыр-сипаттар мь/надай: Біріншіден, түбір морфемалар мен қосымша морфе-малар бір-біріне парықсыз емес; олардың қарым-қаты-настары белгілі бір заңдарға сүйенеді; олар езара бір-бірімен талғап тіркеседі. Қосымша морфемалар түбір морфемалардың грамматикалық қасиеттері жағынан бі-рыңғай, біркелкі болып келуін қалайды да, олардьщ белгілі-белгілі топ-тобына ғана жалғанады. Мысалы, -па; -саң (жаңпа, жақсаң) морфемаларын тек етістік-терге ғана (жатпа, айтпа, жақсан,, айтсаң) тікелей жалғасақ, -м; -да; -дан (жолы, жолда жолдан) морфе-маларын тек есім сөздерге ғана тікелей жалғай аламыз, керісінше жалғай алмаймыз. Екіншіден, қай қосымша қосылса да және қанша ко-сымша қосылса да, түбір морфема тұлға жағынан өз-гермейді, үнемі бір қалыпта сақталып отырады. Ал, ко-сымша морфемалар, жоғарыда айтылғандай, тұлға жағынан тұрақсыз, демек, түбір морфеманьщ ерекше-ліктеріне қарай орайласып, өзгеріп отырады. Мысалы, айтьілады, айтылар, айіылғандьщтан, айтылмақшьі, ай-тыңдар, айтысыңдар; күтіле, күтіледі, күтілгендіктен, күтілмекші, күтіңдер, күтісіцдер т. б. Үшіншіден, бір түрлі қосымша қай түбірге (сезге) және қанша түбірге (сөзге) жалғанса да, олардың әр-кайсысына әр түрлі мағына үстемейді, олардың бәріне де жалпы бір түрлі ғана мағына үстейді. Мысалы, жо-ғарыдағы жат, сат, айт, қақ, шақ тәрізді етістіктердін., сол сияқты, жол, ауыл, асу, ңалам, майдан тәрізді есім-дердін. түбірлері де, мағыналары да басқа-басқа бола түрса да, оларға жалғанатын бір түрлі қосымша морфе-маның әрқайсысы тек өзіне тән жалпы бір мағынаны ғана жамайды. Демек, айтса, сатса, оқыса, жатса, шақ-са дегендегі -са морфемасы осындағы түбірлердің қай-кайсысына болсын бір ғана шарттық мағынаны үстесе, жолым, аулым, қаламым, асуым дегендердегі -ым мор-фемасы олардың бәріне де тек бірінші ж аққа тән тәуелдеу (меншіктеу) мағынасын ғана жамайды. Төртіншіден, бір түбір морфемаға қажетіне қарай бірнеше қосымша морфема жалғана береді. Бірақ ондай жағдайда қосымша морфемалар бірінен сон. бірі, қалай болса солай қосыла бермейді, тілдін. ішкі зандары-на лайық, белгілі бір жүйе бойынша рет-ретімен тір-кеседі. Мысалы, сауыншыларымыздағы деген есім сөз-дің түбір морфемасы сау, оған әуелі -ын, екінші -шы, үшінші -лар, төртінші -ымыз, бесінші -да, алтыншы -ғы морфемалары қосылған. Сондай-ақ, көрінбегенбісіңдер деген етістік сөзде көр түбір морфемасы болса, оған да бір-бірінен соң бірі тіркескен алты түрлі қосымша мор-фема (ін + бе+ ген+ бі + сің+дер) қосылып түр. Осы екі сөздің, сондай-ақ, өзге сөздердің де қосымша морфема-ларының орындарын ауыстырып (айтайық, сау + иіы + жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|