Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- /дар-гіш
- (-палы, -інді)
- -ім, -пе, -шы, -қыш, -шік, -лік
- -ымды, -імді
- -ыншық, -іншек
- -сыра, -сіре
- -нікі, -ді-кі
- -ніңкі
| 10. ЖҮРНАҚТАРДЫҢ ҚҮРАМЫ ^
үрнақтар дыбыстык құрамы жағынан бір дыбыс-ты да, көп дыбысты да бола береді. Мысалы: тіле-к, сура-к,, тсіны-с, сын-а, мін-е, сөйле-м дегендердегі -қ, -к, -с, -а, -е,— жүрнақтары жалғыз-жалғыз дыбыстар ғана. Ал, ор-ақ, түс-ш, шеге-ле, сүз-бе, шап-кы дегендердегі жүрнақтар екі дыбысты да, /дар-гіш, тьірна-уыш, аман-дас, қала-лық дегендерде үш дыбысты. Аіипалы, үзінді, уш қалақ, адамшылың, жергілікті дегендерде терт ды-бысты (-палы, -інді), бес дыбысты (-қалақ, -шылық) және жеті дыбысты (-гілікті) жұрнақтар бар. Құрылымы мен құрамы жағынан жұрнақтар ж a - лаң жұрнақтар және кұранды жұрнақ- т а р болып екі салаға бөлінеді. Жалаң жүрнақ деп мағына жағынан да, форма жа- ғынан да, белшектенбейтін бір бүтін жұрнақты айта- мыз. Мысалы: білім, кеспе, малшы, уищыш, уйшік, зке-лік дегендердегі -ім, -пе, -шы, -қыш, -шік, -лік жұрнақ-тарынын, әрқайсысы — мағына жағынан да, тұлға жа-ғынан да біртұтас жүрнақдДОағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрамы жағынан кемі екі я онан да көп жалаң жұрнақтардан қүралып (бірігіп) жасалған жұр-нақтар құранды жұрнақ бо^ады. Мысалы: жамшыльщ, басыңщы, турғылықты, қуранды дегендердегі -шылық, -ыңқы, -ғылықты, -ынды жұрнақтарының әрқаисысы ма-ғына жағынан бір бү-тін форма болғанымен, құрамы жа-ғынан әуелгі екі я үш ж алаң жұрнақтардан бірігіп жасалған күрделі жұрнақтар. Мұндағы -шылық жүрнағы бастапқы -ша және -лық формаларынан, -ғылықты жүр-( нағы -ғы+лық+ты морфемаларынан'қүралып, біріккен-■діктері тұлғаларынан көрініп те түр. ^ Қүранды жүрнақтарға -ымды, -імді (унамдьі, сүйкім-$i)t -ынды, -інді (асыранды, уйінді), -улы, -улі (байлау- ы, елеулі), -малы, мелі, (жалғамалы, төгілмелі), -ың-қы, -іңкі (басьіңңы, көтеріңкі), -қылықты, -кілікті (тың-ғылықты, тупкілікті), -нікі, -дікі (аттынікі, елдікі), -ым-паз, -імпаз (жағьшпаз), -даған, -деген (мыңдаған, жуз-деген), -мсақ, -мсек (сурамсақ, тілемсек), -қыншақ, -кіншек- (жутңыншақ, жеткініиек), -ыншық, -іншек (тау-сыниіық), -ыншақ, -іншек (урыниіаң, сүріниіек% -шы-лык, 'ШІлік (адамшылық, бүлінш ілік), -сымақ,! -сімек (арамсымақ, көлсімек) жұрнактарын және олардын. 03-re де дыбыстық варианттарын жатқызуға болады. Бүл көрсетілген қүранды жұрнақтардың бәрі де есімдерге тән. Қүранды -сыра, -сіре (ңансьіра, естіре), -ырай, -ірей (қужырай, күжірей), -ырқа, -ірке (жатырқа, шө-лірке), -ырқан, -іркен (жабырқан, шіміркен), -ыңқыра, -іңкіре (барыңқыра, жүріңкіре) жұрнақтары етістік ту-дырады. Құранды жұрнақтарды сөз еткенде, мынадай екі түр-лі кұбылысты ескерген мақүл: біріншіден, тіліміздің ды-быстық заңына лайық өзгерілу, ықшамдалу сияқты қү-былыстардың да болатындығы шексіз. Мысалы: -нікі, -ді-кі, -тікі жүрнағы бастапқы ілік септік жалғауының -ның (-нің, -дың, -тың, -тің) қосымшасы мен сын есім тудыра-тын -кі (-қы, -ғы, -гі) қосымшасының бірігуінен жасал-ған. Бірақ қүранды жүрнақ -ніңкі болудың орнына ык-шамдалып, -нікі түрінде қалыптасумен қатар, өзінің құ-рамындағы екінші компонентіндегі жіңішке к дыбысының әуенімен тек жінішке вариантта ғана орныққан. Екінші-ден, қүранды жүрнақ тек байырғы қосымшалардан ғана емес, төл қосымша мен кірме қосымшадан да бірігіп жа-салатыны байқалады. Мысалы, жағымпаз, жузімпаз де-гендерде -ым (-ім) байырғы, төл қосымша да, -паз шет тілден енген кірме қосымша. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|