Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология



бет45/185
Дата01.06.2022
өлшемі2.43 Mb.
#458875
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   185
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология

Қайталама қос сөздер

Қайталама кос сөздер белгілі бір сөздің я косымша-сыз, я қос.ымшалы түрініц екі рет кайталануы аркылы, я сол сөздің не бір бірнеше) дыбысының немесе бір буы-нының өзгеріп қайталануы арқылы жасалады. Мысалы: қора-ңора, мая-мая, үлкен-үлкен, ұсаң-ұсақ, бара-бара, келе-келе, айтып-айтып, сөйлеп-сөйлеп, уйдей-уйдей, тау-дай-таудай; үй-уйге, үй-уйден; езді-өзі, өзді-өзіне, он-оннан, бес-бестен; қолма-ңол, көзбе-көз; ат-мат, іс-міс; сарт-сүрт, қалт-қулт; ап-аиіыц, қап-ңара т. б.





  1. 32. ҚАИТАЛАМА (ҚОС) СӨЗДЕРДІҢ ФОНЕТИҚАЛЫҚ ЖӘНЕ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ

Қайталама қос сөздер компоненттерінің ерекшелік-теріне сәйкес, калыптасқан сыртқы дыбыстық және мор-



106 107



фологиялык. формаларының өзгешеліктеріне қарай, төрт түрлі болады:
1) Қосымшасыз түбірдін кайталауынан қүралатын
сөздер.
2) Қосымшалы түбірдің қайталауынан құралатың кос сөздер.

3) Түбірдін бір дыбысы өзгеріліп кұралатын қос сөз-дер.





  1. Түбір ықшамдалып құралатын кос сөздер.

  1. Ешқандай да қосымшалар жалғанбай-ақ, бір тү-бір екі рет кайталау арқылы жасалатын кос сөздерге жол-жол, биік-биік, кім-кім, әрең-әрең, ңарқ-қарқ сияк-ты формалар жатады. Бүл қос сездер әуелгі түбір қай тұлғада тұрса, сол тұлғада тұрып жай каиталану арқы-лы жасалады. Осы себептен бүл топты жай (қайталама)

қос сез деп атауға болады.

Бүл кос сездердің бірде-біреуі бастапкы түбірден ма-ғына жағынан езгеше болып түсінерліктей жаңа лекси-калық мағына білдірмейді, тек олардың семантикасына саралау, топтау мағынасы жамалып, стилистикалық қызметіне өзгеріс енеді. Мысалы, бес қора қой деген тір-кестіЛЗес кора-қора кой деп айтуға болмайды т. б.





  1. ' Қосымшалы түбірдің кайталануы аркылы жасала-тын кос сөздер тобына түбірге жұрнақтар да жалғаулар да жалғанып косарланатын сөздер жатады. Мысалы: кө-ре-көре, сөйлей-сөйлей, басты-басты деген қос сөздерде қайталанған түбірдің екеуіне де бір түрлі жұрнақ (е; -й, -ты) қосылса, ңызу-қызба деген қос сезде кайталаған түбірдің екеуіне екі түрлі (-у; -ба) жұрнақ жалғанып түр. Ал, ел-елдің дегенде тек соңғы сыңарына ғана жал-ғау (-дің) жалғанып тұр.

Қосымшалар жалғанып қосарланған бүл сөздердің де лексикалык мағыналары өзгермей, тек семантикалык мағынасы мен стилистикалық қызметтеріне ғана косым-ша реңктер жамалады. Бұл қос сөздер қайталанатын түбірдің я біреуіне, я екеуіне де бірдей косымша жалға-нып жасала беретіндіктен, оларды қосымшалы қос сез деп атауға болады.


Қайталанатын түбірге қосылатын қосымшалардын формаларына карай, бұл топ мынадай салаларға жікте-леді:


а) ЕкІ компонентіне де косымша косылатын кос сөз-дер іштей екеуіне де бір түрлі ж үрнақ жалғанатын және екеуіне де бір түрлі жалғау жалғанатын болып екі топ*


ка бөлінеді: Мысалы: уйдей-уйдей, таудай-таудай, сала-льі-салалы, өрелі-өрелі, айта-айта, оқып-оңып, ундемей-ундемей; жылда-жылда, күнде-кунде, оннан-оннанугекі-ден-екіден т. б.





  1. ) Қосымша екі компонентіне де косылатын қос сөз-дер іштей екі сыңары екі түрлі жүрнақты (орынды-орын-сыз, көрікті-көріксіз), бір сыңары жұрнақты, бір сыңары жалғаулы (уйді-уйге ; қолды-қолына) немесе әр сынары әр гүрлі жалғаулы (бостан-босқа, өзінен-өзі) бола бе-реді.

б) Косымшалы қайталама қос сөздердің бір сыңары жұрнақты ( қолма-ңол, он-ондап, бес-бестеген), бір сыңа-ры жалғаулы (уй-уйдің, уй-уйге, үй-уйде, үй-үйді өз-өзі-міз, өз-өзінен, өз-өзіне) да бола береді.





  1. Бір сыңарыныц дыбысы өзгеріп (трансформация-ланып) кұралатын қос сөздерге кісі-місі, ңағаз-мағаз, кітап-мітап, шай-пай, қалт-қүлт сияқты формалар жа-тады. Тарихи бұл топ та түбірдін бастапқы кездегі жай кайталауынан шыккан; олардың екінші компоненттері бірінші сыңарларыныц ритмикалык, жаңғырығы ретінде жұмсалатын болып қалыптаскан. Бұл кос сөздерден де жаңа лексикалық мағына тумайды; олардың екінші сы-ңарлары бірінші компоненттерге косымша реңк кана жамайды. Бірақ жамалатын сол мағыналық реңк бұл топтағы кос сөздердің бәрінде біркелкі болмайды. Олар-дың сыртқы дыбыстық өзгерістерінің ерекшеліктеріне қарай, семантикалық айырмашылыктары да болады. Мысалы: кісі-місі, нан-пан тәрізді қос сөздерден қомсы-ну, кеміту тәрізді мағына/аңғарылса, сарт-сурт, жалт-жүлт дегендердің семанти(<алары олардан мүлдем бас-қа. Бұл кос сөздердің синтаксистік және стилистикалық қызметтерінде де іштей ұқсастык жоқ.

Бұл кос сөздердің, әдетте, екінші сыңарлары өзгере-ді. Бірақ өзгеріс сол екінші сыңардың бірде дауыссыз дыбысында, бірде дауысты дыбысында болып отырады. Мысалы, сүт-мүт, сиЪгр-миыр, иіай-пай, кемпір-семпір Дегендерде кайталанатын сыңардын бірінші дауыссыз дыбысы өзгерсе, арыс-үрс, тарс-түрс, жалт-жүлт деген-дерде қайталанатын компоненттердің дауысты дыбысы өзгерген. Ал, бұл ©згерістердің заңдылықтары мынадай:


а) Егер сөздің бірінші дыбысы дауыссыз болса, ол Дыбыс қайталанғанда кебінесе м (тас-мас, қол-мол, /сөз-Мөз' тіс-міс т. б.), әредік с (кемпір-семпір, мәре-сәре) не-Месе п (шай-пай, нан-пан) дыбыстарына ауысады.



108 109



ә) Ьгер сөздін бірінші дыбысы дауысты болса, кай-таланатын сыңарға сол дауысты дыбыстан бұрын дауыс-сыз м дыбысы косылады. Мысалы: ат-мат, ет-мет, от-мот, ыс-мыс, іс-міс, үй-мүй, оишқ-мошақ, өре-мөре, ыс-қырық-мысқырық, үскірік-мүскірік т. б.

б) Егер кайталанатын бірінші түбірде (еліктеуіш сөздер) ашык дауысты дыбыс болса, қайталанатын екін-ші жаңғырық сезде ол дыбыс еріндік қысаң дауысты дыбысқа ауысады. Мысалы: арс-ұрс, даң-дүң, шаң-шүң, іиақыр-шүқыр, сатыр-сүтыр, қараң-қүраң, жапыр-жү-пыр, жалтаң-жүлтаң т. б.





    1. Бір сыңары ықшамдалып кайталанатын кос сөздер-ге ап-ащы, жап-жаңсы, кіп-кііикене, теп-тегіс, тіп-тік, сап-сары сияқтылар жатады. Қос сөздердің бұл түрі ү с -




  1. еме буынды немесе күшейтпе буынды қос сөздер деп те аталады. Бұл сөздердің үстеме (я күшейт-пе) буындары тиісті сын есімнің әуелгі толық компонен-тінің әрі ыкшамдалып (кысқарып), әрі соңына п дыбы-сын жамап алып, бір тұйык я бітеу буынға айналуынан пайда болған. Бүл күшейтпе буын сын есімнің негізіне мынадай екі түрлі жолмен үстелетін болып калыптас-

қан:

а) Егер кайталанатын негіздін бірінші буыны ашық болса, алғашқы ашық буынына қатаң еріндік п дыбысы қосылып, үстеме буын я бітеу, я тұйық буынға айна-лады. Мысалы: тазатап-таза; аласаап-аласа; ашық ап-ашық; оңай оп-оңай; сары сап-сары т. б.


ә) Егер кайталанатын негіздіц бірінші буыны жабык



  1. бітеу болса, сол алғашкы бітеу буынның соңғы дауыс-сызы түсіп қалады да, оның орнына қатаң п дыбысы жалғанып, үстеме буын жоғарыдағыша я түйық, я бітеу буынға айналады. Мысалы: кеңкеп-кең; сүрсүп-сүр; дөңгелек дөп-дөңгелек т. б.

Бұл үстеме буын сөзге жаңа лексикалық мағына қос-пайды, тек ұлғайту я солғындату реңкін жамайды.


Қайталама кос сөздер тіліміздегі негізгі грамматика-лық сөз таптарының бәрінен де жасалады және кайта-ланатын сөз кай сөз табына тән болса, туған кайталама сөз де сол сөз табына катысты болады. Мысалы: шелек-шелек, тау-тау, үя-үя (зат есімдер); жақсы-жақсы, үл-кен-үлкен, биік-биік (сын есімдер); бір-бір, үш-үиі, жеті-жеті (сан есімдер); кім-кім; ңай-ңай, ңалай-ңалай (есім-діктер); кел де кел, айт та айт, келейік те келейік, бара-бара, келе-келе, оқып-оқып, айтып-айтып (етістіктер);


эрең-әрең, зорға-зорга, енді-енді (үстеулер); бүрқ-бүрқ, жарқ-жарң, арбаң-арбаң, селтең-селтең (еліктеуіш сөз-дері); моһ-моһ, көс-көс, сорап-сорап, ой-ой (одағайлар)

  1. б.






    1. Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   185




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет