Ҳаж Ислом рукнларидан бири эканлиги ҳақидаги ҳадислар шарҳи (2) ] Ўзбекча [ شرح رياض الصالحين

Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм

Аллоҳ таолога ҳамду сано ва пайғамбаримиз Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи ва салламга дуруду саловатлар бўлсин.

Ассалому алайкум ва роҳматуллоҳи ва барокатуҳ! Азиз ва муҳтарам мусулмон биродарлар.

Ушбу дарс имом Нававийнинг Риёзус-солиҳийн номли китобидаги (Ҳаж китоби)га қилинган шарҳнинг давоми бўлиб, унда ҳаж исломнинг беш рукнидан бири эканига ва у умрда бир марта фарз бўлишига далолат қиладиган ҳадисларнинг шарҳига бир оз тўхталиб ўтамиз ва Оллоҳ таъолодан бизларга фойдали илм ато этиб, солиҳ амаллар қилишга муваффақ қилишини сўраб қоламиз.
وعن ابن عمر، رضي الله عنهما، أن رسول الله، صلى الله عليه وسلم، قال: بني الإسلام على خمسٍ: شهادة أن لا إله إلا الله وأن محمداً رسول الله، وإقام الصلاة وإيتاء الزكاة، وحج البيت، وصوم رمضان. متفقٌ عليه.
Абдуллоҳ ибни Умар (розияллоҳу анҳума)дан ривоят қилинишича Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): "Ислом беш (рукн) устига қурилган; Оллоҳдан ўзга ҳақ илоҳ йўқлиги ва Муҳаммад унинг бандаси ва элчиси эканига гувоҳлик бериш, намозни адо этиш, закот бериш, Каъбага бориб, ҳаж қилиш ва Рамазон рўзасини тутиш." - деган эканлар. (Муттафақун алайҳ)

Шарҳ:

Ушбу ҳадисда ислом дини беш устунли қасрга ўхшатилмоқда. Маълумки устун бинонинг пойдевори ҳисобланиб, усиз бино қулаб кетади. Бордию устунсиз қурилса, ўта заиф қурилади. Лекин ислом мустаҳкам, кучли бино бўлиб, Оллоҳ таъоло уни бандаларига машруъ қилиб у ҳақида: “Бугун сизларга динингизни комил қилдим, неъматимни бенуқсон, тўкис қилиб бердим ва сизлар учун (фақат) Исломни дин қилиб танладим.”-деди.

Иккинчи асос намозни адо этиш бўлиб, унинг маъноси: беш вақт намозни ўз вақтида, шарт, рукн ва вожибларини тўлиқ бажариб, унинг мустаҳабларини комил қилиб адо қилиш дегани.

Учинчи асос закотга ҳақли кишиларга закот бериш. Закот араб тилида зиёда бўлиш маъносида ишлатилса, шаръий истилоҳда: закот махсус мол эгасига махсус молдан маълум бир қисмини вожиб қилишдан иборат экан. Маълум миқдорда пул, савдо моллари, ва чорва моллари каби закот бериш вожиб бўлган бойликларга эга бўлган киши шу турдаги бойликларда шариат белгилаган миқдордаги садақа-закотни бериши фарз бўлиб, унинг (Закот китоби)да зикр қилинган маълум шартлари бор. (Таърийфот, Журжоний, 1/37) Закотга ҳақли кишиларни эса Оллоҳ таъоло Тавба сурасида батафсил баён қилиб, шундай дейди: “Албатта садақалар (яъни закотлар) Оллоҳ томонидан фарз бўлган ҳолда, фақат фақирларга, мискинларга, садақа йиғувчиларга, кўнгиллари (Исломга) ошна қилинувчи кишиларга, қулларни озод қилишга, қарздор кишиларга ва Оллоҳ йўлида ҳамда йўловчи мусофирларга берилур. Оллоҳ билим ва ҳикмат Соҳибидир.” (Тавба: 60) Мазкур кишилардан бошқа бировларга берилган закот Ислом назарида мақбул эмас.

Тўртинчи асос ҳаж ибодати бўлиб унинг маъносини юқорида айтиб ўтдик. Ҳадисдаги (ҳажжул-байт)дан мақсад ал-Масжидул-ҳаромни ва ҳаж мавсумида бажариладиган бошқа буюк маросимларни қасд қилиб бориш. (Абу Ҳанифа муснадининг шарҳи, Мулло Али Қори, 1/329)

Бешинчи асос эса Шаъбон ва Шаввол ойлари орасидаги "Рамазон ойида рўза тутиб бериш". (Риёзус-солиҳийн шарҳи, Ибни Усаймийн, 3/219-221) "Рамазон ойининг фазилати" ва унда рўза тутиб беришнинг ажру-савоблари ҳақида Риёзус-солиҳийн китобидаги (Китабул-фазоил) "Фазилатлар китоби" да етарлича тўхталиб ўтдик.

Бошқа ривоятда бу саволни Ақраъ ибни Ҳобис (розияллоҳу анҳу) берганлиги баён қилинган. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: “Модомики мен (бу хусусда гапирмай) сизларни тинч қўйдимми, сизлар ҳам мени тинч қўйинглар.”-деган сўзлари аслида инсонга бирор ибодат вожиб бўлмаслиги ва шариат келмасдан олдин ҳеч қандай ҳукм йўқлигига далолат қилади. Тадқиқотчи усул уламолари Оллоҳ таъолонинг: “Биз то бирон пайғамбар юбормагунча (у орқали Ўзимизнинг амру фармонларимизни юбориб, унга итоат қилишдан бош тортмагунларича, бирон кимсани) азоблагувчи эмасмиз.” (Исро: 15)-деган оятини далил қилиб, ушбу фикрни тўғри деб топишган экан. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: “Агар бирон нарсага буюрсам уни қўлларингиздан келганича қилинглар.”-деган сўзлари исломнинг муҳим қоидаларидан бўлиб, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га берилган жавомеъул-калим (яъни сермазмун сўзлар)дан саналади. Бунга сон-саноқсиз аҳкомлар киради. Масалан: намознинг баъзи шарт ё рукнларини бажаришдан ожиз бўлган киши қолганларини бажаради. Агар ғусл ё таҳорат аъзоларидан баъзиларини ювишдан ожиз бўлса, ювиш имкони борларини ювади. Агар таҳорат учун ё нажосатни кетказиш учун етарли сувдан озроғини топса, имкони борини қилади. Агар авратининг баъзи қисмини беркитадиган нарса топса, ёки Фотиҳа сурасини баъзисини ёдласа, имкони борини қилади ва ҳоказо. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: “Агар бирон нарсага буюрсам уни қўлларингиздан келганича қилинглар.”-деган сўзлари Оллоҳ таъолонинг: “Кучларингиз етганича Оллоҳдан қўрқинглар.”-(Тағобун: 16)деган оятига мувофиқ келади. Аммо Оллоҳ таъолонинг: “Оллоҳдан ҳақ-рост қўрқиш билан қўрқинглар.»-деган ояти ҳақида икки хил фикр бор. Биринчиси: Ушбу оят Оллоҳ таъолонинг: «Кучларингиз етганича Оллоҳдан қўрқинглар.»-деган ояти билан мансух яъни бекор қилинган. Иккинчиси: Ушбу оят мансух эмас, балки Оллоҳ таъолонинг: «Кучларингиз етганича Оллоҳдан қўрқинглар.»-деган ояти унинг: “Оллоҳдан ҳақ-рост қўрқиш билан қўрқинглар.»-деган оятидан кўзланган мақсадни баён ва тафсир қилмоқда. Мана шу фикр тўғрироқ фикр бўлиб, буни тадқиқотчи уламолар қўллаб-қўвватлашган. Улар айтишларича: Оллоҳ таъолонинг: “Оллоҳдан ҳақ-рост қўрқиш билан қўрқинглар.»-деган оятининг маъноси Оллоҳнинг бўйруқларига бўйсуниш ва ман қилган нарсаларидан четланиш дегани. Ҳолбуки Оллоҳ фақат имкони бор нарсага буюради. Оллоҳ таъоло Бақара сурасида: «Оллоҳ ҳеч бир жонни тоқатидан ташқари нарсага таклиф қилмайди.» (Бақара: 286)-деган бўлса, Ҳаж сурасида: «Ва бу динда сизларга бирон ҳараж-танглик қилмади.» (Ҳаж: 78)-дейди. Валлоҳу аълам. (Саҳиҳ Муслим шарҳи, Нававий, 4/499)