етет н ұлт жанашырларының болуы әлеуметт к заңдылық. Сол сек лд қазақ

етет н ұлт жанашырларының болуы әлеуметт к заңдылық. Сол сек лд қазақ
журналистикасының тарихын терең нен зерттеп, оның дамуына сүбел үлес н қосқан
зерттеуш -ғалымдардың алғашқыларының б р Қайыржан Нұрғожаұлы Бекхожин ед .
Оның ес м нс з қазақ баспасөз тарихын алып қарау мүмк н емес. Қазақ баспасөз
шеж рес н зерттеуде Бекхожинн ң тың тұжырымдары мен көрсеткен ғылыми ерл г
бүг нг ұрпақ үш н үлг -өнеге.

Филология ғылымдарының кандидаты, доцент, ҚР Журналистер одағының мүшес , қазақ
журналистика тарихын зерттеуш ғалым Аманқос Мектеп-тег Құлтанұлымен Қайыржан
Бекхожинн ң ғалымдық жолы жайлы сұхбаттасқан ед к.
– 
Қазақ журналистикасының тарихи бастаулары ежелг заманнан тамыр тартады. Ол ақпарат
қалыптасқаннан бер б рге жасап келед . Алайда, б з не себепт қазақ баспасөз н ң тарихын
«
Дала уәлаяты» газет мен байланыстырамыз?
– 
Қазақ журналистикасының тарихы өте тереңде жатыр. Б зд ң журналистика тарихы
ағылшыннан,орыстан,нем стен, жер бет ндег дамыған кез келген ұлт өк л нен артық
болмаса, кем емес. Әрб р ұлттың осы адамзат мәдениет не қосқан үлес болатын болса, б зд ң
де үлес м з бар екенд г нтарих беттер дәлелдейд . Ал енд журналистика тарихы дегенде
«
Журналистика деген кеше ғана шыққан ұғым, оның қандай тарихы бар?»дейт н қоғам
ш нде азаматтардың көзқарасы қалыптасқан. Оның себеб , күн -түн оқыған-тоқыған
барлықеңбектер бұрын тек қана еуропоцентрист к, орысшылдық көзқараспен
ғанабағаланды, солардың мүддес н қорғады. Солсебептен б зд ң жәд герлер м зд ң барлығы
тығулы жатты, оны көрсетуге тыйым салынды. Жаңбырдай жауған қарсы ақпараттық ағын
б зд ңзиялыазаматтардың көзқарасын солай қалыптастырды. 

Шын мән с нде, мәдени тарихымыз да, азаматтық тарихымыз дакөне дәу рлерден басталады. Оның
даму барысында б з,әрине, түп-түзу жолмен жүрген жоқпыз, бұралаң-бұлтарыстарға кез болдық.
Араб шапқыншылығы кез нде жан-жақтан түрл -түрл шапқыншылықтар жасалды. М не, сол кезде б з
өз м зд ң мәдениет м зд жоғалтып алдық. Б зге ықпал еткен басқа жұрттардың мәдениет м зге өш гу ,
мәдениет м зд құрту арқылы ыдыратуы орын алды. Соның нәтижес нде б з өз тарихи жадымыздан
көп нәрсен өш р п алдық. XVIII ғасырдан бастап үш ғасыр бойы жоңғарлармен соғысудың ақыр
соңында, басқа жұртқа тәуелд болып қалдық, ол енд Патшалы Ресей болды. Осы жағдайға түсу м зге
Цинь империясы мен Орыс империясы екеу қатты әсер етт . Сөйт п үш жүз жылға жуық орысқа
к р птар болып, олардың қол астында өм р сүрд к. Орыс отаршылдарының көздеген бар
мәдениет м зд жою болды. Б зд тек орыс адам қылды, осыған дей н мәдениет болмады деген ұғымды
күн -түн талай ұрпақтың санасына с ң рд . Сондықтан қазақ журналистикасының тарихын патша
үк мет н ң «Дала уәлаяты» мен «Түрк стан уәлаятынан» бастап келд к. Ал шын мән с нде, сол «Дала
уәлаяты» мен «Түрк стан уәлаятының» саясатын айтуға келген кезде де тағы да ұлы орыс саясатын
қолдауға мәжбүр болдық.

– 
Профессор Қайыржан Бекхожинн ң ес м қазақ журналистикасының тарихи мұрасын зерттеуш ғалым рет нде танылды. Қайыржан
Бекхожинн ң қазақ баспасөз н зерттеудег еңбег қандай?
– 
Қазақ журналистикасының тарихы дегенде көз алдымызға зерттеуш лерд ң ш ндег осы тақырыпқа бойлап, зерттеп, сол дәу рдег
кеңест к қызыл саясаттың тепер ш н көр п, маңдайына таяқ тиген адамдардың б р Қайыржан Бекхожин атамыз келед . Олай болатын
себеб , Қайыржан Бекхожинн ң сол дәу рде бел н сыбанып к р скен тақырыбы «Қазақ журналистикасының тарихы» болатын. Қазақтың
алғашқы оқыған азаматтары, болмаса құдай жақсы қасиетт құйғандары империяның саясатын, оның жүрг з п отырған кез келген
идеологиясын, қазақты кемс ту, қазақтан қайткен күнде де өз н ң жер н тартып алу, нулы-сулы жер нен ағыстыру саясаттарын әшкерелед .
Алайда «Дала уәлаяты» газет ондай материалдарды басуға ж бермед . Соның өз нде де шығармашылық, журналист к шеберл кпен
жазылған, қайткен күнде де қазақтың жүрег не жетк зу үш н, қазақты ояту үш н, қазақтың бүк л мұң-мұқтажын, ойын дәл сез н п, сол
мәселеге ақыл қосқан , соңынан ерткен Алаш зиялыларының жазған мақалаларын шығарып отырды. Себеб , салыстырмалы түрде әр
нәрсен сынады, түрл аллегориялық жолдарды қолданды. М не, осыны Қайыржан Бекхожин дәл байқап, сол кездег бүркенш к атпен
жазған б зд ң зиялыларымызды б лмегенс п, Әлихан Бөкейхан , Жақып Ақпаев сияқты қоғамдық п к рге ықпал еткен, қазақтың маңдайына
б ткен зиялыларын шығаруға тырысты.
Қайыржан Бекхожинн ң үлкен ерл г «Дала уәлаяты» мен газет н ң табиғатын ашатын диссертация жазды. Б рақ аталмыш диссертация
қорғалмады, оны жарамсыз деп тапты. Осы диссертацияда жазған п к рлер үш н өз кеш р м сұрауға дей н мәжбүр болды. Қайыржан
Бекхожинге қара басын жаладан арашалап алу оңай болған жоқ. Бұл оқиға оны депрессияға ұшыратты. Ол сол кезде ғылымдағы саяси
көзқарасы үш н үш әр пт ң нысанасына алынды. Сондықтан бұл к с ге жуасуға, айтқанға көнуге тура келд . Б рақ ш нде бұлқынып жатқан
күшпен «Дала уәлаяты» газет туралы партиялық, халықтық, таптық талаптарға сәйкес диссертация қорғады және оқулық жазды. Бұл
оқулық та сол кездег саясатқа сәйкес Ленинн ң, партияның саясатын айта отырып, ұлт зиялыларының жауынгерл к, күрескерл к образын
насихаттады.Осындай толып жатқан объективт , субъективт жағдайлардың барлығын өз н ң жан дүниес нен өтк з п, оны ұлттың болашақ
азаматтарын тәрбиелеуде дұрыс сүзг ден өткен ақпарат беру ғалым үш н үлкен жауапкерш л к. Осы б р жауапкерш л кт адал орындаған
азаматтың б р Қайыржан Бекхожин ағамыз болды.

– Қайыржан Бекхожин өз заманында үлкен ерлік жасады. Қанша қудалауға түссе де, кей кездері патша саясатын
тықпалап еріксіз жазса да, ұлт зиялыларының еңбектерін жарыққа шығару жолында көп еңбек етті. Ол Алаш
арыстарының аманатын орындай алды ма?
– «Дала уәлаты» газетінде Абай өлеңдері басылды. Бірақ редакцияланғанда Абайдың өлеңі Абайдың өлеңі болмай
шықты. Бұл Абайдың өлімін жақындатқан трагедия болды, қасірет болды. Абайдың көзі тірісінде «Дала
уәлаятында» шыққан өзінің екі өлеңі де бұрмаланып басылды. Абай ол өлеңдерінде XIX ғасырдағы патша үкіметінің
саясатын әшкерелейді. Ал осыны империя қалай өзінің газетіне басады? Өзінің саясатын, өзінің шен-шекпенді
адамдарының образын ол газетке шығармайды ғой. Сондықтан ол Абайдың өлеңдері бұрмаланды. Бұрмаланған
өлеңді ең алғаш «Қыр баласы» деген бүркеншік атпен Әлихан Бөкейханов айтқан. Ал енді сол «Қыр баласының»
мақалаларын, айтқан сөздерін, Абай өлеңдерінің текстологиясын, түпнұсқамен газеттегі шыққан өлеңнің мәтінін
салыстыра отырып, Әлихан Бөкейханның «Қыр баласы» деген атпен жазғанын бірінші рет Қайыржан Бекхожин
айтты. Бірақ ол үшін ол таяқ жеді, қатты таяқ жеді. Одан кейін беріде, Кеңес дәуірінде ол тағы да осы тақырыпқа
оралып, «Қыр баласы» деген атты өзі білмегенсіп, бірақ біреудің бұрмалағанын, орыс зерттеушісінің
бұрмалағандығын көрсетіп, оны түзеу үшін тағы да талаптанды.
Міне, осындай оның бірнеше ерлігі бар. Оны біреу біледі, біреу білмейді. Қайыржан Бекхожиннің ғалымдық,
азаматтық қырын айтқан кезде осыны міндетті түрде естен шығармауымыз керек. Олай болатыны, ағысқа қарсы
жүзу деген қай заманда да оңай болмаған. Тіпті ниетін танытудың өзі үлкен ерлік. Ілгерідегі біздің Алаштың
арыстарының тәрбиесі мен көзін көрген , әңгімесін тыңдаған ұрпақтың өкілі болғандықтан ол осыны қайткен күнде
де шығаруға тырысты. Бұл Алаш зиялыларының аманаты да болу керек.

– Егер Бекхожин бүгінде бар болғанда, сөзсіз, біз білмейтін талай дүниелердің беті ашылар ма еді?!
– 1980 жылдардың аяғында, 1990 жылдардың басында осы кісілер болғанда, олардың тілі де, үніде шығар еді.
Барлығын айтар еді, талай құпия-сырға қанық болар едік. Осы кезде олар кәдімгі қаһарманға айналатын еді. Әрине,
оған жеткен жоқ, бірақ жетпесе де, журналистика тарихынын зерттеп, іргетасын қалап кеткен ірі тұлғалардың бірі
болатыны даусыз.
– Қазақ журналистикасының тарихын зерттеудің бүгінгі күнгі деңгейі қандай? Бекхожиннің еңбектері қаншалықты
еленеді, қаншалықты жас шәкірттерге баспасөз тарихындағы тұлғалық бейнесі насихатталады?
– Қайыржан Бекхожин алыс жолға кетіп бара жатқанда тоқтайтын бекетіміз сияқты ғой. Бұл кісіге тоқтамай өту мүмкін
емес. Неге? Себебі, біздің қазақ журналистикасының өсуі, даму эволюциясының әрбір сәтін студенттерге баяндау үшін
көрсетпесек болмайды. Бірақ біздің қасіретіміз қазір ұлттық тарихқа, ұлттық тілге, ұлттық әдебиетке, ұлттық
психологияға, ұлттық философияға деген көзқарас өте төмен. Қазақ журналистикасы тарихына бір семестр ғана, яғни
15 апталық дәріс қана бөлінген. Ал қазақ журналистикасының тарихы деген – көлкөсір тарих. Кеңестік дәуірде бұл пән
үш курс бойы оқытылатын. Бес жылдың үш жылы осы қазақ журналистикасының тарихы сабағына арналды. Қазақ
журналистикасының тарихы деген тек қана баспасөз тарихы емес, онда сол әр дәуірдегі қазақ журналистикасына үлес
қосқан тұлғалардың шеберлігі, солардың жазу-сызудағы әдіс-тәсілдері де бар.
Сондықтан бұл – бізге жасалған қиянат, ұлт мәдениетіне жасалған қиянат.Оған жоғарыда отырғандар түсіністік
танытпай келеді.Ал біздің қолымыздан ештеңе келмейді, мың жерден айтайық, айтпайық. Сол себепті де студенттердің
білімі қазақ журналистикасы тарихынан өте төмен деп айта аламын. Біз оны жариялай алмаймыз. Керекті білім аз
сағатта беріліп үлгермейді. Студенттерге ақпараттың тарихы дегенді, біздің өз жазба әдебиетіміздің бар екендігін айту
үшін көптеген деректерді көрсету қажет, сабақты көрнекілікпен жүргізу керек. Оған бөлінген дәріс және тәжірибелік
сағаттар жетіспейді. Бізде әлі де болса қазақ журналистикасының тарихын тек әшейін бір пән ретінде қарастырып
келеміз.

– 
Осыдан 27 жыл бұрын тәуелс зд г м зд жарияладық, сонымен б рге ерк нд кке де қол жетк зд к. Б рақ күн бүг нге дей н қазақ
журналистикасының тарихы кең ауқымды зерттелген жоқ, қазақ баспасөз ежелден, түрк дәу р нен қалыптасты деп ауызек
қанша айтқанымызбен, осы дүниен қағаз бет не түс р п, толыққанды ақпар бере алмай отырмыз. Кеңес кез нде бұл тарихты
айтқандарға тұсау салынса, сөз бостандығы заманында ұлттық журналистиканың тамырын тарқатып, оқулық шығаруға не
кедерг ?
– 
Б зде қазақ журналистикасының тарихынан оқулық жоқ. Оқулықты жазуға мемлекет өз жағдай жасауы керек. Сол мәселен
зерттеп жүрген адам сол шоқпарды көтере ме, көтере алмай ма ол өз алдына, оған арнайы академиялықуақыт бөл ну ти с.
«
Осыншама уақыттың ш нде с з жазып шығыңыз, б з бастырайық»,–деген мемлекетпен Оқу министрл г тарапынан ұсыныс
болу керек. Сұраныс болмаса, барлығы өз н ң қара басын ойласа, әрине, мемлекет м з мұндай идеологияны жүзеге асыра
алмайды.
Б зде осындай кемш л ктер көп. Орыс саясаткерлер н ң «Қазақта мемлекет болған жоқ!» деген сөздер қайдан шығып жатыр?
Ол б зд ң әлс зд г м зден, қолымыздан келет н дүниен стей алмайтындығымыздан, стеуге талпыныс болмағандығынан, бар
тарихымызды жарқыратып көрсете алмағандығымыздан, оны көрсетуге тырыспауымыздан деп б лем н. Ылғи көш р нд
ғалымдарды шүп рлет п, көш рген адамды «ғалым» қылып шығару б зде қаз р жоспарлы түрде ске асып жатыр. Одан
мемлекетт ң бюджет н иемденгеннен басқа пайда жоқ. Ол болмасын деген сөз емес. Болсын. Болуы үш н барлығы табиғи тепе-
теңд кт сақтауы керек. Осы мәселеде көптеген ағаттықтар бар, б л кт л к жетпей тұр. Б з қаз р шетелге ел ктейм з, ел ктеуд ң ар
жағында ұлттық мүдде дегенд ойламаймыз. Құр бекер ел ктеу, бекер сан немесе рейтинг қуалау. Осыдан кел п өз мәдениет м з
бен ғылымымызды дамыта алмай отырмыз. Осыдан кел п журналистика факультет туралы көптеген сыбыстар жүр п жатыр.
Оның себеб де осы.

– 
Қайыржан Бекхожин 1964 жылы алғаш болып «Қазақ баспасөз н ң даму жолдары» деген монографиясын жазды. Бұның өз
оның ұлттық мүдден көздейт нд г н, алғашқы болудан қорықпайтын батылдығын, баспасөз алдындағы үлкен жауапкерш л кт
сез ну н көрсетед . Қазақ журналистикасының тарихын зерттеуш рет нде Бекхожинге берер бағаңыз қандай?
– 
Қайыржан Бекхожин сонымен б рге ұлттық оқулық жасаудың алғашқы үлг лер н жасады. Оның саясаты, идеологиясы мүлдем
бөлек болғанменен, сол кездег саясатпен өлшегенде ол к с н ң к табы қазақтың жүрег не жетт . Сондағы саяси талаптарға
байланысты к тап шығару барысында ұлттық мүдден көздеген нен ол к с н ң ар жағындағы зияткерл к қыры көр нед . М не,
қалдырған еңбег осы тұрғыдан қымбат б з үш н.
Әрине, лгер дег еңбектер нде кемш л ктер көп. Оның басты кемш л г - империя айтатын нәрсен , айтпайтын нәрсен алдына
мақсат ет п қойды. Бұл уақыт империяның әбден күш не ен п тұрған заманы болатын. Сондықтан ол к с лерге былай жазу
керек ед деген әңг мен айту артық. Ол б р рет империяның жазасын көр п, б р рет таланып қалғаннан кей н, ек нш рет өте
абай болды. Сондықтан Қайыржан Бекхожинге б зд ң қазақ журналистикасының тарихын одан да лгер летуге болатын ед ғой
деген талапты айтуға болмайды. Себеб ол кезде ондай әрб р сөз үш ншатылатынзаман болды. Қайыржан Бекхожин сол
заманның өз нде ұлтына қажетт дүниелерд бере б лд . Ол к с н ң интеллект с , тәрбиес , интеллектуалды ой өр с , б л м ,
адамгерш л г , жауапкерш л кт сез ну осыны жетк зуде үлкен рөл атқарды.
Сонымен қатар, Бекхожин өз нен кей н шәк рттер дайындап, тәж рбиес н оңаша айту, оның сез м не әсер ету, өз н ң айта
алмай қалған аманатын жетк зу тұрғысынан да тарихи сабақтастықты үзбеуге қолынан келгенше ықпал етт . Қайыржан
Бекхожин – б л м беру саласында, оқулық жазу саласында, ғылыми зерттеу саласында өз н ң қолтаңбасын қалдырған және сол
лгер дег сабақтастықты үзбеуге тырысқан, ұлт мүддес н қорғауға тырысқан үлкен маман, ғалым. Сондықтан, Қайыржан
Бекхожин б зд ң қазақ журналистикасының тарихында алтын әр ппен аталатын адамдардың б р . Ғалым туралы жыл сайын
конференциялар мен Бекхожин оқуларын өтк зу, есте тұту – ұлағатты ұстаздың әруағының алдында б зд ң бас ию м з болмақ.
Кемеңгер ғалымды ұлтының басына қау п-қатер төнген шақта б зд ң мүддем зд қорғаған Алаш азаматтарының б р десек
қателеспейм з.

Қылышынан қан тамған кеңест к кезеңн ң кедерг с не мойымай, қазақтың ұлттық мәдениет мен қазақ
баспасөз н ң тарихын зерттеген Қайыржан Бекхожин- ұрпаққа үлг , көпке өнеге. Ол ұлттық баспасөз
тарихы жайында тұңғыш болып кандидаттық және докторлық диссертация жазды. Журналист к жолында
өлшеус з еңбек еткен Қайыржан Нұрғожаұлы жайында б з не б лем з?

1910 
жылдың 25-қарашасында Павлодар қаласында дүние ес г н ашқан Қайыржан Бекхожин журналист к
қызмет н 1929 жылы Павлодар округт к «Кеңес туы», «Колхоз» газеттер не хат-хабар жазудан бастады.
Журналист к жолға түсуге мықтап ден қойған қабырғалы қаламгер 1946 жылы ел астанасындағы Қазақ
мемлекетт к университет н ң студент атанады. Кей ннен өз б л м алған оқу ордасында аталмыш
факультетт ң оқытушысы, кафедра меңгеруш с , деканы болады. Сондай-ақ ғалым өткен ғасырдың басында
төл т л м зде тұңғыш жарық көрген «Айқап» журналына өтк р-өтк р мақала жазуымен есте қалды.
Профессордың жастық шағы турасында мәнд мағлұмат берген н с Қалижан Бекхожин өз естел ктер нде
Қайыржан ағаның араб әл ппес нен хабардар, орыс т л нде ерк н сөйлейт н, қазақшасын оймақтай
дөңгелеткенд г н айтады. Өнер мен өлең жарасқан әкеден тәл м алған қос ұл Алашқа ардақты, келешекке
ұлағат бола б лд . Осы орайда айта кету керек, ғалымның н с Қалижан- мән мен мағынаға толы ақындық
өнерд ң дарабозы, әкеден дарыған асқақ дарынның жалғастырушысы. Олай дейт н м з, қазаққа ұл болған
қос азаматтың әкес Нұрғожа- жазба әдебиет тарихында аты қалмағанымен, атақты Ақан сер мен, Мәшһүр-
Жүс ппен айтысқан арқалы ақын екенд г айтылады. Сауатын Троицк дег д ни медреседе ашып, өлең
өнер н тәл м еткен ардақты әке өз балаларын да адамдықтың жолына, әдебиетт ң жолына баули
алғандығы көр н п-ақ тұр.

Қылышынан қан тамған кеңестік кезеңнің кедергісіне мойымай, қазақтың ұлттық мәдениеті мен қазақ баспасөзінің
тарихын зерттеген Қайыржан Бекхожин- ұрпаққа үлгі, көпке өнеге. Ол ұлттық баспасөз тарихы жайында тұңғыш
болып кандидаттық және докторлық диссертация жазды. Журналистік жолында өлшеусіз еңбек еткен Қайыржан
Нұрғожаұлы жайында біз не білеміз?
1910 жылдың 25-қарашасында Павлодар қаласында дүние есігін ашқан Қайыржан Бекхожин журналистік қызметін
1929 жылы Павлодар округтік «Кеңес туы», «Колхоз» газеттеріне хат-хабар жазудан бастады. Журналистік жолға түсуге
мықтап ден қойған қабырғалы қаламгер 1946 жылы ел астанасындағы Қазақ мемлекеттік университетінің студенті
атанады. Кейіннен өзі білім алған оқу ордасында аталмыш факультеттің оқытушысы, кафедра меңгерушісі, деканы
болады. Сондай-ақ ғалым өткен ғасырдың басында төл тілімізде тұңғыш жарық көрген «Айқап» журналына өткір-өткір
мақала жазуымен есте қалды.
Профессордың жастық шағы турасында мәнді мағлұмат берген інісі Қалижан Бекхожин өз естеліктерінде Қайыржан
ағаның араб әліппесінен хабардар, орыс тілінде еркін сөйлейтін, қазақшасын оймақтай дөңгелеткендігін айтады.
Өнері мен өлеңі жарасқан әкеден тәлім алған қос ұл Алашқа ардақты, келешекке ұлағат бола білді. Осы орайда айта
кету керек, ғалымның інісі Қалижан- мән мен мағынаға толы ақындық өнердің дарабозы, әкеден дарыған асқақ
дарынның жалғастырушысы. Олай дейтініміз, қазаққа ұл болған қос азаматтың әкесі Нұрғожа- жазба әдебиет
тарихында аты қалмағанымен, атақты Ақан серімен, Мәшһүр-Жүсіппен айтысқан арқалы ақын екендігі айтылады.
Сауатын Троицкідегі діни медреседе ашып, өлең өнерін тәлім еткен ардақты әке өз балаларын да адамдықтың
жолына, әдебиеттің жолына баули алғандығы көрініп-ақ тұр.

Қазақ баспасөзінің ескі мұрасын ашуда көп еңбектенген Қайыржан
Бекхожин әр алуан тақырыптар төңірегіндегі 60-тан астам ғылыми
мақаланың, «Колхоз» , «Екпінді», басқа да республикалық мерзімді
басылымдарда түрлі жанрда жариялаған 300-ге тарта проблемалық
материалдар мен айтулы монографиялық кітаптың авторы. Қаламгердің
«Қазақ баспасөзінің даму жолдары» атты еңбегі жоғарыда атап өткендей,
қазақ баспасөзінің тарихын зерттеп, зерделеген тұңғыш еңбек болды.
1964 жылы жарыққа шыққан бұл туынды арқылы төл баспасөзіміздің 70
жылдан астам тарихы қағазға түсті.
Қайыржан Бекхожин зерттеулерінің маңызы неде?
Ғалымның саналы ғұмырында саз кешіп жүріп қалдырған еңбектері-
ұлттық басылымның түп тамыры, оған жасалған тұңғыш зерттеу. Аталған
зерттеулердің маңызы- олардың құндылығында. Қайыржан Бекхожиннің
мұрасы арқылы тың тарихқа түрен салдық, баспасөздің идеялық
мазмұнына, қоғамдық бағытына бойлай алдық. Міне, публицист
зерттеулерінің маңызы осында.

Профессор еңбектерінің өзектілігі турасында
Қалижан Бекхожиннің естелігінен біз Қайыржан ағаның араб әліппиімен сауатын ашқанын білеміз.
Мұны тілге тиек етуім тегіннен тегін емес-ті. Себебі, Қайыржан Бекхожин қазақ қоғамындағы
мәдениеттің дамуында араб қарпінің белгілі мәні болып, айрықша роль атқарғандығын айтады. Бұл
тұста ғалыммен келіспеске болмайды. Қазақ әдебиеті мен журналистикасының ғана емес, жалпы
қазақ тарихының қалыптасуында өзіндік орны бар араб қарпі сол замандағы жауһар құндылықтардың
бірі еді. Олай дейтініміз, басына бағы мен соры қатар үйірілген қазақ жұртының бір-бірімен хат-хабар
алмасуына негіз болған да осы арабша қаріп екендігі даусыз. Бертін келе, жаппай сауаттандыру дәуірі
басталмас бұрын, халықтың 80 пайызға жуығы әріп танымаған тұста сауатсыздықтың төмен деңгейіне
де себепкер- дәл осы әліпби еді. Төте жазудан латыншаға, латын қарпінен кириллицаға арасын созбай
тез ауытқуы- сауатсыздыққа жетелеген бірден-бір фактор екендігі даусыз. Профессордың өзі
айтпақшы, «қазақ арасындағы тұрақты орфографияның жоқтығынан сауатсыздықтың кең
тарағандығы анық еді».

Қайраткер-публицист мықты маман ғана емес, кең жүректі адам ретінде де танылды. «Панасыз қалған жетім балалар өмірі жайлы» мақаласында
публицистің қамқорлығы мен аузын ашса жүрегі көрінетін ақжүректілігі байқалады.
Ғалымның зерттеу еңбектерінің қатары аз емес. Дегенмен, біршамасына тоқталып өткен жөн секілді.
Қайыржан Бекхожин «Түркістан уәлаяты газетін» сараптап, онда жарияланған мақалаларды іріктей отырып, бүгінгі күнге мол мұра қалдырды.
«Айқап» журналына жасаған зерттеуінде көптеген маңызды тарихи деректерді тауып, ғылыми жаңалық ретінде енгізген.
«Қазақ баспасөзінің даму жолдары» атты монографиялық еңбегінде большевиктік «Орал» газетіне тоқталса, «Садақ» журналының бағытын
мәдени-ағартушылық сипатта болды деп көрсетеді.
Сонымен қатар, монографиялық еңбектің авторы өзі жайлы қазақ баспасөзінің тарихына тоқталған тұңғыш қаламгер екендігін ауыз толтырып
айтпайды. Ұлттық басылымның негізін қалаған Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы, Шоқан Уәлиханов дей келе, аталған біртуар
азамматтардың еңбектеріне жеке-жеке тоқталып өтеді. Нақтылай түссек, Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов туралы «Шытырман шындық» атты
мақаласында, Ыбырай Алтынсарин жайында «Лениншіл жас» газетінің 1949 жылғы 31-шілде күнгі санында мәлімет береді.
Қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы Абай Құнанбайұлының өлеңдеріне текстологиялық талдау жасаған публицист-ғалым «Дала уәлаяты»
газетінде ақын өлеңінің өзгеріске ұшырап жария етілгендігін айғақтайды. Профессордың талдау еңбектері Нығмет Ғабдуллиннің 1986 жылы
жарық көрген «Абай тағылымы» атты әдеби-сын жинағына енген екен.
Журналист, ғалым, публицист Қайыржан Бекхожиннің еңбектерін бір арнаға тоғыстырып, оқырман қауымға мол ақпарат беретін «Қайыржан
Бекхожин- журналист, публицист» атты еңбекте қаламгердің бірқатар жанрды еркін меңгерген шеберлігі сөз болады. Нақтылап айтар болсақ,
Қайыржан аға көркем-публицистикалық очерк жазудың ғана емес, проблемалық мақалалар мен корреспонденция жанрының да шебері бола
білген. Сыни тұрғыда да қалам тербеген ғалым терең зерттеу, нақты зерделеу, дұрыс бағалау әдістері арқылы қазақ баспасөзі мен әдебиетін
дамытуға зор үлес қосты.
Автордың ғылыми зерттеу еңбектері журналист қауымның арасында, әсіресе газет журналистикасында үлкен мәнге ие болғанымен, толық
бағасын әлі де ала қойған жоқ. Десек те, қайраткер-публицистің шығармашылығына арналған зерттеу-еңбектердің артқандығы қуантады.
Жоғарыда көрсеткен Ғалия Майкотованың «Қайыржан Бекхожин- журналист, публицист» еңбегі бүгінгі қауым мен келешек журналистердің
бекхожинтану жолындағы темірқазығына айналары сөзсіз. Не десек те, баспасөздің тарихын зерделеген бірегей тұлғаның есімі сол тарихта
алтын әріппен сақталмақ. Мамандығында да, адамдығында да үлгі көрсетіп кеткен Қайыржан Бекхожиннің өмірі талай ұрпаққа өнеге болары
хақ.

Назары
ңызға рахмет!