Қала-ауыл: 2001 және 2010 жылдағы әлеуметтік дәлелдердің призма арқылы салыстырма талдау кезеңі

Алимбекова Г.Т.

Шабденова А. Б.

Шиеленіс арқылы көптеген жаңа байланыстар Қазақстан қоғамында қалыптасқан келеді, бұлар бәрі негізгі әлеуметтік ұжым денгейіне бұрылады, ең көп көрсетілген қима «қала-ауыл», келіспеушілік қатынас саны.

1959 жылдың, халық санағы мәліметі арқылы қадағалау, Қазақстан халқының үлесі {1}. 2009 жылдың санақ жинағы бойынша, қала халқының үлесі 2,3 пайызға азайды, 1999 жылғы жинақ санағы арқылы салыстыру (1-ші сурет). Бұл азаю түсінігі Қазақстан Республикасының 2006 ж. 4 қараша № 184-111 «Әкімшілік территориялық құру заңына» байланысты, 2007 жылғы 1-ші қантарда бұл заң күшіне енгізілген, республикалық, қалалық, әкімшілік-территориялық бағынуышылықтан тыс тұратын, қалалық және облыстық мағынасы бар қалалық поселкелер, ауылдық өңір деп жаңартылған. {2}
Сурет 1. Қазақстанның халық санағы, санақ жинағы бойынша .

Қазақстандықтардың бәрінің турмыстарының жақсаруын, қауіпсіздігін, өркендеуін және елдің стратегиялық дамуы жөнінде «Қазақстан-2030: Президент Н.Ә. Назарбаев халыққа арналған Жолдауына белгілеген». Қала мен ауылдың арасындағы байланыс, әлбетте жарық Поляризация алады. Бұл жерде, ғаламдық қабаттасу жүрісі арқылы ажырау үнемі өседі. Ауыл, жақындағы он жылдықта, сала басымдығын алу керек, өткір көзбен қарағанда, нарықтын өзгерісін, толықтырма импульсты көбейту және инфрақұрылымның әлеуметтік мәселесін екпенді шешу керек.

Ауыл тұрғындарының қалаға көшуі және урбанизация жүрісінің дамуы маңызды, біздің болжаумыз бойынша, өте көп жұмыс күші ауылда босатылады. Негізі әлеуметтік жинағының бәрі бүгін ауылда – айлық табыс, зейнетақы төленбеушілік, артта қалушылық, кедейшілік, жұмыссыздық, білім және денсаулық сақтау инфрақұрылымның осалдығы, экологиялық жайқын. Сонымен бірге бұнда демографиялық шама ең жоғары. Орталық деңгейде қиындықпен «жиналатын» қажетті қорлар, ауылға жетпей, қалада мекендеп қалады. Бұндай былық саясатты аяқтау керек. Қайратты және назар аударылған әлеуметтік саясатқа сүйеніп, ауылдағы бар өзгерістерді тез уақытта бітіру қажет {3}.

Мемлекет дамуына қойылған өте бір маңызды басымдылық бұл, Қазақстан азаматының амандығы, білімдігі және денсаулығы. Біздің қоғамда, ауыл мәселесіне үнемі ерекше назар салу, дәулетсіз және дәулетті адамдардың арасындағы айырмашылықты азайту қажет деп Қазақстан Республикасының Президенті сыңар стратегияның арасында белгіледі.

Халықтың әлеуметтік көңіл күйін, денсаулығын, өмір бейнесін, жағдайын, зерттеу, ғылыми халықаралық «HITT» жобасының бір міндеті. – «Өткелі Кезендегі халықтың денсаулығы және әлеуметтік өзгерістері» - бұл грант бойынша Еуропалық Одақта 8 посткеңестік мемлекеттерде өткізілген әлеуметтік зерттеу, Еуропалық одақ грантымен Қазақстанның барлық аймағында кеңмасштабты әлеуметтік зерттеу орталығымен өткізілген (КПЗО). Қазақстан халқының репрезентік тарату іріктемесі 18 жастан және одан жоғары жастағы 1800 сұхбаткерлер стандарттау жеке әдіспен сұрастырылды, үй шаруашылық, аймақ, мекен жәйін іріктеу үшін, бағдармалық іріктеме қолданды. Үй шаруашылығындағы сұхбаткерлер жол-жоба дәлелімен ең қателік іріктеме 2,3 пайыздан аспайды. 2001 жылдың желтоқсан айында, халықаралық ғылыми әлеуметтік сәйкес сұрастыру өткізілген, «халықтың денсаулығы, өмір сипаты және жағдайы» (LLH жобасы). Стандарттық жеке әдіспен 2000 сұхбаткерлерден жауап алынды, сұхбат 18 жастан жоғары жасқа дейінгі, Қазақстан халқының аймақ және ауыл арқылы, репрезентік іріктеме тарады. «HITT» жобасының сұрақтарын белгілеп қою қажет, істемес арқылы инструментариялық және методологиялық іріктеме LLH жобасында болған. Сұраққа бұрынғы көп елді мекен қосылған. Кейбір сұрақтардың ізіне түсуге беталыс арқылы рұқсат беру дәлел.

Осы зерттеулерде объективтік және субъективтік халықтың бағалық өмір сапасы қолданған. Осы мақаланың ортасында, субъективтік бағаның келтірілгені; жалпы өзінің өміріне қараған разылық, өз үй шаруашылығының материалдық жағдайына разылығы және өзінің үй шаруашылылығының материалдық бағасы. Объективтік баға ортасында, халықтың қолы бос болшаушылығын талдау, білім денгейі, дәрігер қызметіне мүмкіншіліктері, тамақтары, коммуналдық қызметінің бары.

Қалаға қарағанда, осы зерттеу тарапынан алынған күәләндіру жұмыссыздықтардың көлемі ауылда жоғары. Жұмыстың жоғы, адамдардың көпшілігі үшін, өмірдің мағыналы сапа денгейінің төмендеуін білдіреді. 2010 жылғы жұмыссыздар арқылы талдау айқындағандай ауыл тұрғындарының ортасында бір жыл және одан көп уақыт жұмыссыз болғандардың көлемі 2,5 рет көп, қала тұрғындарына қарағанда. 2001 жылы қол бос болмаушылық жөнінде, сұрақтар басқаша қойылды, белгілеп өтейік 2001 жылы ауыл тұрғындарының ортасында 17 пайыз жұмыссыздар болды, ал қала тұрғындарының ортасында 10 пайыз.

Қала және ауыл тұрғындарының жұмыссыздықтарының, үш негізі сылтауын зерттеу айырмашылығы көрсетті. Қаладағы жұмыссыздықтың негізі үш сылтауы бұл: өз еркімен босау (айлықтың төмендігінен, жұмыс жағдайының нашарлығы және т.б.) - 30 пайыз, уақытша жұмыстың біткені - 11 пайыз, штаттың қысқаруы – 11 пайыз. Ауылда жиі аталған жұмыссыздық сылтау мүлдем басқа мінезді: уақытша жұмыс бітті – 19 пайыз, тиянақты айлығы бар жұмыста болғам жоқ – 17 пайыз, оқу бітіргенен кейін жұмыс таба алмадым – 13 пайыз. Бұл мәлімет қаладағы жұмыссыздықтың сылтау мінезін куәләндырады, адамдар ашық себептермен жұмыс істемейді, дегенмен жұмысқа тұру үшін мүмкіншілік бар, оған қарағанда ауыл адамдарының шынында жұмысқа тұру мүмкіншілігі жоқ. Негізі үйқастық, үй шаруашылық құрылым кірісінде айырмашылық байқалады:

• 
  Негізі жұмыс айлығы: - қалада 75 пайыз, ауылда – 69 пайыз;
  
• 
  Әлеуметтік көмек, зейнетақы: қалада – 15 пайыз, ауылда – 17 пайыз;
  
• 
  Қалада негізі кірістің көрінісі: өзінің бизнесінің кірісі – 4 пайызы,
  

Сапалы тамақтану, адам өміріне өте маңызды. Организмді бар керекті тағамдармен қамсыздандыру үшін, белгілі, тамақ түрлі болу керек – белоктар, углеводтар, майлар, витаминдер, минералдық заттар және т.б. Парасатпен тіркесім иімді тамақпен, малдан және өсімдіктен шығатын ең түрлі азық арқылы бұған жетуге болады. Денсаулықтың сақталуы, құндылықты және дұрыс тамақтануға байланысты, жоғары ой еңбек және дене еңбегі, организмнің жұмысқа деген қабілеттігін ұзартады. Республика халқының көпшілік бөлігінің маңызды тамақтану бұзушылығын, малдан шыққан белоктарды, өсімдік майларды, көкөніс және жемістерді, минералдық заттарды, витаминдерді аймақтық зерттеулермен айқындаған {4}.

Қала тұрғындарына қарағанда, ауыл тұрғындары, негізі азық тамақты сирек пайдаланады, ауылда тұратын қазақстандықтардың көпшілігінің қажетті азық күнделікті рационда болмайды, бұны 2010 жылғы зерртеулер күәләндырады. Осы зерттеу арқылы, негізі малдан шығатын белокты – ет, құсты күнделікті 56 пайыз қала тұрғындары (N= 680) және 48 пайызы ауыл тұрғындары пайдаланады (N= 800), (P<0,05 ) істемес жағдай, жаң пайдаланады, ал ауылда, керісінше 56 пайыз респонденттер балықты сирек аптасына 1 рет пайдаланады.
Сурет 2. Кала-ауыл бойнша негізгі азық-түлік тұтыну жиілігі. N=1480.

Әлеуметтік зерттеу барысында, зерттелген сұрақ, денсаулық сақтау қызметіне мүмкіндіктің бары жөнінде. Денсаулыққа байланысты қандай-да бір мәселе болғанда, сонғы 4 аптаның ішінде олар дәрігерлік көмек сұрады ма деп респондентттерге бәріне қойылған сұрақ. Белгілеп кету керек, респонденттер көп себептер арқылы дәрігерлік көмек сұрамайды, қала тұрғындарына қарағанда, респондеттердің арасында ауыл тұрғындарының үлесі көп:

• 
  өз-өзін емдеумен айналысатын адамдар (ауылда – 61 пайыз, калада – 40 пайыз).
  
• 
  дәрінің акысын төлеуге ақша болмады (ауыл – 8 пайыз, қала – 3 пайыз).
  
• 
  емделудің ақысын төлеуге ақша болмайды (ауыл – 8 пайыз, қала – 2 пайыз).
  

Осы зерттеу, респонденттердің білім денгейін талдап, белгілеп, куәләндырады: қаламен ауыл ортасындағы айырмашылық өсті, бар аяқталмаған орта білімді респонденттердің көлемі 2001 жылы 8 пайыз құрады. Респонденттердің аяқталмаған жоғары білімдері арқылы іспеттес жағдай.

Халықтың индикаторлық өмір денгейін санақ көрсеткіштерімен осы зерттеуді салыстыру, Қазақстан Республикасының санақ Агенттігі арқылы, табысы күн көрудің минимумынан төмен халықтың жалпы қысқару үлесі, қаламен ауыл ортасында айырмашылық байқалады, ауылдағы осындай халықтың үлесі 2 рет қалаға қарағанда көп.

Қазақстанның ауыл тұрғындары, тұрмыстың орнықсыздығына, жұмысқа тұруға мүмкіншілік жоғына, білім және денсаулық сақтау қызметіне мүмкіндіктің төменіне қарамай, өздерінің проблемаларына налымай бәріне риза болады. 2010 жылдың сұрағында қала және ауыл респонденттердің бәріне шкала арқылы, жалпы өзінің өміріне риза болуын бағалауды ұсынды, 1-деген «Мұлде риза емеспін», ал 5-деген «Бәріне ризамын» дегенді білдіреді. Практикалық сұрау нәтижесі арқылы, бар респонденттер, қала және ауыл тұрғындары түгел, өздерінің өміріне бірдей риза.
Сурет 5. Өмірмен жалпы канағаттанады.

Қала және ауыл тұрғындарының, өзінің үй шаруашылық материалдық жағдайымен риза болу іспеттес жағдай, көпшілігінің бағада айырмашылығы жоқ, 5-тен 3-ке дейінгі бесбалдық бағалайтын шкала арқылы.

Қала және ауыл ортасындағы алшақтыққа объективті, ерекше назар салу керек, дегенмен, саяси және қоғамдық саласында өмір қайшылығы тым үлкен алшақтықты шақырады. Қала мен ауылдың ортасындағы айырмашылық бір күнде пайда болған жоқ, және оны бір күнде жабуға мүмкін емес. Көрген стратегиялық саясатты іске асыру үшін, тиісті нәтижені жетістікке жетілдіру жөн. Бұл саясат ұзаққа созылу керек, рекрутивтік салықтың тасқынын және қаржылық өзгерістерді алдын ала ескеруді, ауылда жұмыс орындарын құруды, білім денгейін көтеруді, әлеуметтік қамтамассыз ету денгейінің жоғарлауды және т.б.

Мезгілінде қабылданған мемлекет саясатын, ілесе белгілеу мынаған байланысты - соңғы жылдың беталысы, ауыл тұрғындарының саны экономикалық жолмен дамуы, инфрақұрылымның көріктенуі және әлеуметтің жақсаруын қолдау. 2004-2010 жылдағы ауыл аймағының дамуын жақтауына Қазақстан Республикасы Мемлекеттік бағдарлама қабылдады, бұның құбылыс мақсаты мынау: экономиканың динамикалық өсуіне жету – бұл бірінші кезең, ауылдық елді мекенді және ауыл тұрғындарының әлеуметтік береке деңгейін жарамды қамсыздандыру, екінші кезең – ауыл тұрғындарының мекендеуі өмір қамсыздандыру үшін, болашақта аймақ болуы.

Мемлекеттік бағдарламаның айқын жетістіктерін белгілеп қою тиіс, осы сұрақтарды әлеуметтік дәлелдеу, жалпы 2001 жылмен салыстырығанда ауылдың жағдайы түзелді, сонымен бірге әлі ауылды жерде шешілмеген мәселе аз емес бұған сәйкес бұрынғыдай, ауылдың өмір сапасы қаладан артта қалады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Қазақстан Республикасының халық санағы 5б. 2009 ж., ҚР статистика агенттігінің арқылы қысқаша жинағы.
   
2. 
   Қазақстан тәуелсіздік жылдары 1991-2009 жж., Қазақстан Республикасы статистика агенттігі арқылы статистика жинағы, 11 бет.
   
3. 
   Н.А. Назарбаев «Қазақстан - 2030» стратегиясы: Барлық Қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және молшылық түзелуі.
   
4. 
   Т.Ш. Шарманов, «Денсаулық және ауру» журналы №6 (91) 2010 ж., «Қазақстандықтардың сіңімді асы, ұзақ мерзімді мемлекеттік саясат».