Алтай Республиканын билимчи ÿй улустары

Кожонго салар jÿрÿмдÿ,

Комыска салар кÿÿлерлÿ,

Кöпти ондоор кöгÿстÿ,

Кöдÿрилип берер эрÿ jÿстÿ,

Ϋй улусла бай Алтайым.

С.Сартакова.

Билим – кÿч ле jилбилÿ телекей.

Ого кажы ла кижи jайалбаган. Jайалта, иш ле турумкай jогынан билимчи де jок. Онын учун бис билимчи улусты, олордын ижин баалап ла тооп, бийик кöдÿрер учурлу.

Киндикова Нина Михайловна.

Кочкор айдын 18 – чи кÿни бистин алтай билим телекейинде ле текши Россияда ады – чуузы элбеде jарлу, эткен ижи терен, ныкта ла jаан учурлу билимчи, филология билимдердин докторы, ГАГУ-нын профессоры Нина Михайловна Киндикованы чыккан кÿни болгоны, байла, тегиндÿ эмес. Ары jанынан алтай билимге jайалталу, албаты – jонына учурлу салым берилген Нина Михайловна агару ла байлу Ϋч – Сÿмер алдында, Ондой аймактын эн jараш ла эптÿ деген jурттарынын бирÿзи – Талду деп кичинек jерде ак jарыкка туулган. Бу байлу ла кеен таланы ару ла jакшынак ар – бÿткенине курчадып, Урсул суунын jарадында учурлу ла jараш бала тужы öткöн. Jаштан ла ала ол тöрöл тилин, литератураны, кеендик телекейин сÿÿген, эне тöрöл алтайын ла албатызын терен тоогон ло баалаган. Шак бу айалга керсÿ кызычак Нинаны орто школды божоткон сонында, ого jÿÿмдик jолын талдап аларга, бир де аланзу jогынан сок jаныс jолды – ГАГПИ-нин филология бÿлÿгинде алтай тилдин ле литературанын байлык ла эрjинелÿ телекейиндööн уулаган.

ГАГПИ – де ÿренип тура, Нина Михайловна сÿÿген ле чындык jолды чын, чике тапкан кижи, билимнин телекейине тартылып, коркышту jилбиркеп ÿренген, эн артык студенттердин тоозында болгон. Онын кожо ÿренген нöкöрлöринин эске алыныжы аайынча Нина Михайловна сÿреен öктöм, jаантайын билгирлерин теренжидерге болуп, сÿрекей кöп кычырар, бичинер, библиотекада иштенер студент болгон. Нина Михайловна ГАГПИ-ни jедимдÿ божодоло, Москвада А.М.Горькийдин адыла адалган ИМЛИ–де ÿренер jолго кöнÿ jол ачкан. Айла бу мында бир айалганы темдектеп айтпас арга jок. Алтай кафедрада ады – jолы jарлу С.С.Суразаков – баштапкы алтай билимчи билгири терен ле jайалталу фольклорист Нина Михайловнанын билимге jолын ачкандардын бирÿзи болгон. Олордын - jарлу билимчи, jалакай ла терен санаа – шÿÿлтелÿ профессор С.С.Суразаковтын ла бастыра немеге jилбиркек, билимге арjанынан jайалталу бÿткен студент Н.М.Киндикованын jÿрÿмде тушташканы – тегиндÿ эмес болгон. Оны сонында jылдар ла эмдиги öй лö jÿрÿм jарт керелеп туру. С.С.Суразаков бойынын öйинде керсÿ ле öктöм ÿренчигиле оморкогон ло ого бÿткен, анайда ок ÿренчиги Нина Михайловна Киндикова бастыра jÿрÿмине Ϋредÿчизинин ойгор сÿр – кеберин jÿрегинде jажына ундыбай, тооп ло оморкоп алып jÿрет ле тургуза öйдö онын эткен керегин улалтат.

Нина Михайловна 80-чи jылдарда аспирантураны jедимдÿ божодып, кандитаттын диссертациязын («Эволюция образной системы в алтайской лирике» деп темала) jенÿлу корып алган. Онон тöрöл Алтайына бурылып, билимчи амадузына jединип, канатталып ла онон до артык эрчимдÿ иштеп баштаган. Онын иштеги jолы бир кезек öйгö Алтаистиканын С.С.Суразаковтын адыла адалган институдында öткöн. Jе онон jайалталу ла кöп jедимдерге jеткедий ижи иле – jарт билдирген jиит билимчи Н.М.Киндикованы ГАГУ-нын кафедразы jастыра кöрбöй, бойына иштеерге кычырган. Ол ыраак 70-чи jылдардын учы, 80-чи jылдардан ала эмдиге jетире 30-тан ажыра билимге берилген ырысту jÿрÿмде Нина Михайловна сÿрекей коп тоолу билим иштердин, учебниктердин, методический пособиелердин ле ÿредÿлик программалардын авторы. Онын билимдик jилбÿлери сÿрекей элбек, бÿдÿрген ижи эрчимдÿ, кижилик кылык – jаны керсÿ ле jалакай.

Билимге берилген ырысту jÿрÿм.

Ойгор ло терен кöгÿс – санаала, телекей ÿстинде тÿрк тилдерле, литератураларда эдилге ачылталарла колбулу шинжÿлешле, энциклопедия ошкош билгирлерлÿ билимчи – литературовед ле критик Нина Михайловна Киндикованын эдип салган ижи, онын кöп тоолу статьялары, монографиялары билимдик телекейде текши jарлу, тÿрк албатылардын ла Сибирьдин ле Ыраак Кÿнчыгыштын талалары – Якутия, Бурятия, Тува, Хакасия, Монголия, Татарстан, Кыргызстан, Казахстан ла Турция, онон до кöп талалардын билимчилери ортодо онын тоомjызы jаан ла бийик.

Билимчи Нина Михайловна кылык – jаныла неден де jана баспас, уур – кÿчтерден jалтанбас, турумкай ла сан – башка иштенкей кижи. 2001 jылда ол бойынын докторский диссертациязын «Алтай лирика. Онын этно – эстетический öзÿми, поэтиказы ла кöчÿриш» деп темала бийик jедимдÿ корып алган. Онын билимдик башкараачызы профессор Н.С.Надъярных болгон. Билимчинин эдип салган иштери – алтай литературанын, билимнин критиканын, тил ле литератураны школдо ло университетте ÿредеринин, ÿредÿчилердин методикалык билгирлерин теренжидерине улалган. Сибирь региондо ло текши Россиядан ыраак гран ары jанында кöп тоолу билим – практикалык конференцияларда, симпозиумдарда ла конгресстерде jаантайын туружып, Нина Михайловна бойынын Алтайынын, алтай билимнин ады – чуузын макка чыгарган, текши билимдикти иштериле байгыскан.

Нина Михайловна Киндикова керегинде, онын чÿмдемел ле билим ижи керегинде теренжиде текши сöсти оныла кожо иштегендер, jуук билер улузы айдарында аланзу jок.

öрö адалган кыскачак öйдин туркунына сÿреен кöп лö ныкта иштенип, Нина Михайловна jаныс бойы 10 кижинин эдер ижиндий ишти бÿдÿрип салды. Бÿгÿнги кÿнде билимчинин телекей ичинде jаан ады – чуузын, онын билимде эткен учурду ла сÿреен керектÿ ачылталарын аjаруга алып, онын тургуза ла öйдö бир де ач – амырын билбей иштеп jаткан ижин баалап, бистин Алтай Республикада билим ле ÿредÿ аайынча башкартузы Нина Михайловна Киндиковага «Алтай Республиканын нерелÿ билимчизи» деп ат адаган.

Нина Николаевна Суразакова

Нина Николаевна Суразакованын иштеги jолы 1942 jылда кÿскиде башталган. Jуу-чак. Кече ле 7 класс божоткон кыстар кыска ойдин курстарына ÿренеле, фронтко атанган ÿредÿчи эр улусты солыгандар. Ол ло öйдöн бери учына jетире - 56 jылла – онын jÿрÿми школло колбулу болгон. Москвадагы Карл Либхнекттин адыла адалган пединститутты 1946 jылда божодоло, Ондой аймактын школдорында, онон учебниктер тургузар авторлордын тоозына кирип, областной национальный школдо иштеген. 1957 jылда РСФСР – дин педагогический билимдер Академиязынын национальный школдор аайынча НИИ-зинин аспиранты болуп, СССР-дин АН-нын член-корреспонденти, jарлу тюрколог Дмитриевтин башкарганыла тöрöл тилге ÿредеринин методиказы аайынча специализация алат.

Н.Н.Суразакова бойынын диссертациязында торол тилдин албаты ÿредÿзинин системазындагы jерин ле учурын тöзöлгöлöйт, 20-30 jылдардын авторлорынын ÿредÿлÿ – методический ижинин ченемелин jууп, лингвистический тÿÿкилик , педагогический ле öскö дö колбулу билимдердин jедимдери алтай тилдин школдогы программаларында ла учебниктеринде канайда кöргÿзилгенин шинжÿлейт. Школдо тöрöл тилге ÿредеринин эп – аргаларын ла эп – сÿмелерин тургузары онын шинжÿлеринин учурлу бöлÿги болуп jат. Онойып, тöрöл тилине ÿредеринин методиказы баштапкы ла катап билимнин кереги боло берген.

1956 jылдын тулаан айынан ала педагогический билимдеринин кандидады Н.Н.Суразакова Горно – Алтайскта пединститутта иштеп баштаган. Мында ол алтай филологиянын кафедразынын заведующийине, факультеттин деканына, институттын билим иш аайынча проректорына тудулган.

Нина Николаевна бир канча jылга РСФСР-дин Просвещение Министерствозында национальный школдордын (Ϋредÿликте национальный курч сурактардын институды) старший билим ишчизи болгон. Онын турултазында сегисjылдык ла орто ÿредÿлÿ школдорго тил аайынча jазалган программалар чыгар Учебниктер тургузылат.

Н.Н.Суразакова 90-чы jылдарда Алтай Республиканын национальный школдорынын Концепциязынын «Алтай национальный школдын модели» деп jаан учурлу болÿгинин тöс авторлорынын тоозында болгон. Программаларла, учебниктерле, методпособиелерле, концепцияларла, статьяларла иштеери, лекциялар бичиири, шинжÿлерде туружары, консультациялар öткÿрери, рецензиялар бичиири, редактирование эдери – онын кÿнÿнги ижи.

Н.Н.Суразакованын бойынын учебниктери керегинде тоолоп то айдар арга jок. Программаларла, учебниктерле колбулу керектерде профессионализми, тöзöмöлдÿ ижи чокымы ла чындыгы jанынан ого тÿнейлежер кижи узак табылбас болор. Н.Н.Суразакова программалар ла учебниктер тургузары аайынча ижинин учуры «Алтай тилле ÿредÿлÿ баштапкы бичиктер» деп статьязында бичиген. Ондо авторлор керегинде jетирÿлер, учебниктер тургузарынын ээжилеринин шинжÿ – анализи берилет. Онойдо ок алтай тилдин алфавидинин тÿÿкизи айдылган. Ол билгирлериле, ченемелиле карамы jогынан ÿлешкен. Н.Н.Суразакова кöп jылдардын туркунына (60 – 80) jылдар тÿÿкинин, тилдин, литературанын (Гуманитар шинжÿлер институт) билим совединин члени болгон. Онын коп ишчилерин онын бойынын ÿренчиктерин ол аспирантурага ийген.

Нина Николаевнанын адазы 30-чы jылдарда репрессия – айдуга кирген. Jуунын баштапкызында jанып келеле, колхозтын председатели болуп иштеп ийген. Онон фронтко барган. Бичиктер чыгармада ла типографияда завхоз то болгон болзо, айдуда jÿргенин кызынын jÿрÿмине кара кöлöткöзин jайган: партияга албагандар, депутатка кöстööрдö, командировкага аткарган.

Тöрöл тили ле школ – онын сÿÿжи ле сызы болгон. Ол токыналу су – алтай куучынду, кижинин jилбиркеде, санандыра, кайкада айдып билер эп – аргалу. Алтай тилдин анылу jажыттарын, кайкал – байлыгын кижиге мынайда шинире jартап, кижини оныла олjолор ийде, байла, jаныс ла акту jÿректен айдынган сыстан, ару сÿÿштен келет. Нина Николаевна тöрöл тилин, албатызын кандый тын сÿÿген. Бастыра jÿрÿмин тöрöл тилине, албатызын келер öйине беринген кижи. Ол сÿÿжин ончо ÿреткен балдарынын jÿрегине тамызып, ончозына бу jаан ырысты jÿрегине сезер арга берген. Нина Николаевнанын jÿреги, Данконын jÿреги чилеп, алтай калыгынын тöрöл тилинин öзöр jолын jажына jарыдар. Алтай калык ару тöрöл тилин ундыбас, алтай тил öрö öнжип, оны ичкери апаратан, jарталбаган сурактарын jартап, ачылбаган ачылталарды ачатан уулдар ла кыстары кÿнÿн кöптöп, Нина Николаевнанын адын онон бийик кöдÿрип алып jÿрер. Нина Николаевна кÿч öйлöрдö уур jÿкти – бÿткÿл алтай калыктын эн баалу эрjинезиндий тилин öскÿрип, кичееп, школдордо ÿредер арга тöзöп, алып чыккан. Ого кандый ийде, кандый чыдамкай арга, кандый терен билгир керек болгон. Бÿгÿнги jарлу ÿредÿчилерис: методисттерис, тил науканын билимчилери - ончозы Ннна Николаевнанын колынан чыккан, онын билгирин «кабайында jайкалган, билери анда канаттанып, куркуны тынып, науканын jаан jолына талбырап чыккан» деп айтса, jастыра болбос.

Нина Николаевнанын эдип салган кереги, jаркынду jÿрÿми торол Эл – jонысты öчпöй, онон jаркындала кÿйÿп, öйлöр öткöн сайын кöнжип - öнжип, келер ÿйелерди оморкодып, jаркындалар деген ижемjи jÿректи jылыдат.

Нина Николаевна Суразакова кажыбыстын ла санаабыста сÿреен интеллигентный кижи болуп артар, öткöн öйдин ÿредÿчи – подвижниктердин jаркынын кöрöдис, олор кÿннин булуттар ортодон кöрÿнген чогындый jарык ла jалакай, санаа – укаа ла ижемjи сыйлаган. Ϋредÿчилердин ÿредÿчизи. Ол албаты – ÿредÿчинин де, нерелÿ ÿредÿчинин де, бийик ÿредÿлÿ заведениенин нерелÿ ишчизинин де адыла адатпаганы – учурлу эмес. Кижинин теп – тегин, ак – чек ле талдаган керегине бÿткÿлинче берингени – онын чын ла улу болгонын калыгы учун jÿргени керелейт.

К.А.Бидинов, З.С.Казагачева).

Турачак аймактын ыраак аба – jыжында Курмач – Байгол jуртта чыккан. Jаткан jурты Иткÿч болгон. 1948 jылда 7 класс божодоло, бойыла кура балдарла кожо Горно – Алтайскка jетире jойу келген. Городтон Турачакка jетире 90 километр. Букага не – немелерин артып алала, кезик jерде минип, jолдо конуп jеткендер.

Jуунын кÿч ойи. Jе ÿренерге кÿÿнзеген балдар медучилищеде, педучилищеде, рабфакта, зооветтехникумда ÿренгендер.

Педучилищеде Екатерина Павловна jакшы ÿренген. 1950 jылда Москва барып jÿрген. Училищенин кийнинде торол Курмач – Байгол jуртында эки jыл баштамы класстарды ÿреткен. Ол политинформациялар öткÿрген, клубта лекциялар кычырган, энирдин школында иштеген, худсамодеятельностьто турушкан, кружоктор öткÿрген…

Билгирлерге jÿткиген jиит кижи 1954 jылдан ала 1959 jылга jетире пединститутта алтай бöлÿкте ÿренген. Бу ла öйдö öскÿстердин туразында ÿредÿчи ле пионервожатый болгон. Институтта группанын старостазы, комсомолдын комитединин члени, агитатор болгон.

Институтты Кызыл Дипломло божоткон, облонодо арттыргыскандар. Эки jыл облонодо инспектор, педучилищеде ÿредÿчи болуп иштеген. Онон 7 jыл национальный школдо ÿредÿчи болгон. Школдын директоры В.К.Плакастын завучы болуп, ишти билгир башкарган.

Екатерина Павловнаны ишти тöзöмöлду, бийик каруулу ла эрчимдÿ эдетен учун 1964 jылда профсоюзтардын облсовединин членине, 1968 jылда качызына туткандар. Ол jедингениле, билериле болорзынбас, öктöм лö jилбиркек кижи. Облсовпрофто иштеп тура, ВЦСПС-тын профкыймыгузынын Бийик школынын аспирантуразында (Москвада) заочно ÿренген.

Бир канча ойдон Екатерина Павловна радиоберилтенин председатели болуп иштеген. Ойто ло jаны иш – журналистика, ойто ло ÿредÿ, ченемел алыныш. 1975 jылда ол журналисттердин биригÿзине кирген.

Тÿÿкилик билимдердин кандидадына диссертацияны корыган, кийнинде пединститутта заочный ÿредÿнин проректоры болгон.

КПСС-тин тÿÿкизинин кафедразында иштеген. Институттын билим – практический конференцияларында эрчимдÿ туружатан, иштерин кепке баскан, докладтар, jетирÿлер эдетен.

Ϋредÿликтин ишчилеринин билгирин бийиктедер институтта Екатерина Павловна 10 jылдан артык иштеп салган. Онын билимдик jолы 60-чы jылдарда башталган. Баштапкы ла статьязы А.О.Адаровтын jайаандык ижине учурлалган ла Альманахта чыккан. Тургуза öйдö ол тÿÿкилик билимдердин кандидады, билимчи, 60-нан ажыра иштин авторы. Олордын тоозында монографиялар, статьялар, методикалык шÿÿлтелер, докладтар, тезистер, ченемелдер…

Екатерина Павловна Туулу Алтайдын тÿÿкизин, национально – региональный учурлу öскö дö предметтерди ÿредеринин методический тöзöлгöзи jанынан кöп иштеген. Бу jанынан онын 15 ижи кепке базылган: «Туулу Алтайдын профсоюзтарынын тÿÿкизинин очерктери», «Туулу Алтайда албаты – ÿредÿзи», «Jарыкка, билгирлерге», «О чём говорят фотодокументы», «Легенды Северного Алтая», «Обычаи и традиции челканцев».

Екатерина Павловна бистин де, öскö дö ороондордын билимчилериле колбу тудуп иштейт. Ол 30 билим – практический конференцияларда (ол тоодо, ÿч телекейлик) турушкан. 1998 jылда Москвада ÿредÿликте реформалар öткÿреринин jаны концепциязы аайынча öткöн бастырароссиялык конференцияны белетеер тöзöмöл комитеттин jааны болгон, база естественный билимдердин Российский Академиязынын член – корреспондентине кöстöлгöн.

Университетте лекциялар кычырат. 1996 jылда Е.П.Кандаракова РИПКРО-нын директорынын конкурсында туружып, директор болуп костолгон.

Узак jылдарга jакшы ижи учун торт медальла, эки Кÿндÿлÿ грамотала кайралдаткан. Кожо иштеген улустары «РФ-нын нерелÿ ÿредÿчизи» деген кÿндÿлÿ ат адаары керегинде сурак кöдÿргендер.

Екатерина Павловнанын эткен ле эмдиги де бÿдÿрип jÿрген ижи – тожы, бийик каруулу ла эрчимду jÿрÿми jаш ÿйеге тем, jозок болуп jат.

Баштапкы алтай билим ишчилердин бирÿзи Екатерина Макаровна Тощакова 1911 jылдын кÿчÿрген айынын 15-чи кÿнинде чыккан. Адазы тодош сööктÿ Макар Сергеевич Тощаков. Ол XIX чактын учында Улалуда церковно-приходской школдо ÿредÿчи болуп иштеген. 1915-1916 jылдарда Караколдо бичик-биликтин школында ÿредÿчи болгон. 1916 jылда оорудан улам Узнезиде божогон. Энези Юлия Егоровна Узнезиде интернат ачыларда, ондо казанчы болуп иштеген. Ару-чек, кожончы кижи болгон. 1940 jылда Ойрот-Турада божогон. Екатерина Макаровна ÿредÿчилер белетеер курстарда ÿренген. 1931 jылда иштеп баштаган. 1941 jылда Москвада Карл Либхнекттин адыла адалган пединституттын тÿÿки бöлÿгине кирген. 1945 jылда божодып, областьтын бöлÿгинде иштеген. Екатерина Макаровна 1950 jылдардын бажында Москвада Этнографиянын институдынын аспирантуразына кирген. 1955 jылда диссертацияны корулап, тÿÿки билимдердин кандидады болгон.

Партияга 1953 jылда кирген. 1955 jылдан ала облононын инспекторы болуп иштеген. 1955-1958 jылдарда Билим шинжÿ öткÿрер институттын директоры болгон. П.П.Окладниковло танышкан. Ол оны Новосибирск jаар ишке кычырган. 1961 jылдан ала билимчи-этнограф болуп, ондо иштеген. Новосибирскте Академгородтогы этнографиялык музейди тöзöгöндöрдин бирÿзи. Туулу Алтайла, Тывала, Хакасияла jоруктап, тудунган-кабынган немелер jууган. Унивреситеттин тÿÿки бöлÿгинде спецкурс ла лекциялар кычырган. 1960 jылдарда Ондой аймактын Бичиктÿ-Боом jуртына jаантайын келетен.

Е.М.Тощакованын бойынын jууган библиотеказын, билим материалдарын Горно-Алтайстагы НИИИЯЛ-га табыштырган. Онын билим иштери кöп сабада алтайлардын эдинген-тудунган немелерине –материальный культурага учурлалган.

Екатерина Макаровна Тощакова – баштапкы алтай билимчилердин бирÿзи. Онын бÿдÿрген ижи алтай калыктын да, Сибирьдин де билиминин öзÿмине jаан камаанын jетирген ле тÿÿкиде билдирлÿ ижин арттыргыскан.
Вера Кыдыева

Тузаланган литература:

1. 
   «Алтайдын Чолмоны» газет, 2006 jыл, кÿчÿрген айдын 15 кÿни.
   
2. 
   «Алтайдын Чолмоны» газет, 2003 jыл, jанар айдын 20 кÿни.
   
3. 
   «Алтайдын Чолмоны» газет, 2002 jыл, jанар айдын 3 кÿни.
   
4. 
   «Тил шинжÿчи – Т.М.Тощакова», Горно-Алтайск, 1994 jыл.
   
5. 
   «Алтайдын Чолмоны» газет, 2004 jыл…
   
6. 
   «Алтайдын Чолмоны» газет, 2005 jыл, 20 октябрь,
   
7. 
   «Алтайдын Чолмоны» газет, 2006 jыл, кочкор ай.
   
8. 
   «Алтайдын Чолмоны» газет, 2000 jыл, кандык ай.
   
9. 
   «Алтайдын Чолмоны» газет, 2000 jыл, кÿчÿрген айдын 17 кÿни.
   
10. 
    Литературный журнал «Кан-Алтай» №4/12/, 1996 jыл, с.30-31
    

Кара башту, ичкирим кöрÿмдÿ, jалакай бÿдÿмдÿ алтай калыгыстын озогыдан бери улалып келген ойгорын jууп, кумран чактын энчизин эмдиги jÿрÿмле колбулу кöрÿп, jаан билим иш öткÿрип турган К.Е.Укачинанын ады албаты ортодо текши jарлу.

Ол 1939 jылда, кочкор айдын 16-чы кÿнинде, Ондой аймактагы Кызыл-Тал деп jуртта чыккан. Онын бала тужы бу ла jуртта öткöн. 1 jашту болордо, энези jада калган. Оны энезинин эjези Менчи öрöкöн чыдадып алган. Таай эjези Айылчы Клараны аштатпай, чыдадып алган. Кожо чыккан эjези Алтын эш болуп jÿретен. Клара Кызыл-Талда школды божодып, Караколдо 4-7 класстарда ÿренген. Jÿрÿмнин jолына ого Агазы М.А.Текушев ле онын ÿйи ÿредÿчи Л.И.Сарбачакова jетиргендер. 1955-1958 jылдарда национальный школды божодоло, 1958-1963 jылдарда пединститтутын тÿÿки – филология факультединдеги алтай бöлÿгинде ÿренген. 1963-1968 jылдарда нацшколдо балдардын таскадаачызы болуп иштеген. 1968-1970 jылдарда бичиктер чыгартуда бичиктердин, jуунтылардын jастыраларын тÿзедер редактор ишке кирген.

1970 jылдан ала бери тÿÿки, тил ле литература аайынча шинжÿ öткÿрер института иштеп jат. Калыктын оос чÿмделге фольклордын секторында иштейт. Jурттар сайын jÿрÿп, албатынын чöрчöктöрин, табышкактарын, кеп сöстöрин, чÿм-jандарын jууп, теренжиде шиндеп, оос чÿмдемелди билим jолына элбеде чыгарган. 1984 jылда Узбекистан Академиязынын институдында öткÿрилген советте «Алтай калыктын табышкактары» деп темала диссертация корыган.

Табышкактарды ончо jанынан шиндеген. «Алтай калыктын табышкактары» деген иш чыгарган.

Ϋч уул азырап чыдаткан эрке jÿректÿ эне. Эш – барааны Б.У.Укачин ÿйине кару болгон, ижине болужып туратан. К.Е.Укачина фольклор ижин элбеде кöрÿп, алтай алкыштарды, кожондорды, озогы алтай тойдын ээжизин, калыктын чÿм – jандарын, онон до öскöзин терен шиндеп jат. 40-нон ажыра билимдик иш чыгарган. «Алтай табышкактар» (1981), «Алтайские народные загадки» (1984), «Алтай алкыштар» (1993), «Озогы алтай тойдын ээжизинен, чÿм-jанынан ла сÿрлÿ кожондорынан, алкыштарынан» (1993), «Кире сöс» (1991), «Очогыстын кудайы – От эне» (1993), «Сказитель с берегов легендарного Телецкого озера» (1995), «Алтайдын ат-нерелÿ кайчызы А.Г.Калкин керегинде сöс» (1984), «Кан-Капчыкай» (1995)…

К.Е.Укачинанын ижи телекейлик тÿрк билимчилер ортодо текши jарлу. Регион конференцияларда кöп катап туружып, докладтар кычырган. Темалары: «Алтай табышкактар фольклордын öскö жанрларыла колбузы» (Алма-Ата, 1976), «Алтай калыктын чÿм-jанында табышкактардын учуры» (Ташкент, 1980), «Алтай калыктын тойдо кожондоры», (Бишкек, 1988).

Школго керектÿ методический иштер де бичиген: «Алтай табышкактарды школдо ÿренери» (1977), «4-8 кл. алтай тилдин, литературанын урокторында jилбилÿ учуралдарыла иштеери аайынча jартамал» (1983), Чага байрамга сценарий де тургускан. К.Е.Укачина алтай «Альманахтын», газеттердин бÿктеринде кöп статьялар бичип, радио, телекöрÿлте ажыра jилбилÿ берилтелер эткен.

Шинжÿ öткÿрер институтта албатынын оос чÿмдемелин jууп шиндейтен бöлÿги 1973 jылда ачылган. К.Е.Укачина бу jылдарга орустап та иштер чыгарган, темдектезе: «Художественные средства алтайских народных загадок» (1984), «Ритм и рифма в алтайских загадках» (1986), «Песни и благопожелания в свадебном обряде алтайцев» (1989), «Изучение малых жанров фольклора в дооктябрьский период» (1993), «Культ огня у алтайцев и его связь с фольклором» (1992), «Городской обрядовый фольклор» (Чага байрам и масленица.1998).

Алтай кайчыларла кöп иш öткÿрген: А.Г.Калкин, Т.А.Чачияков, Ш.Марков, А.К.Туймешев, А.П.Черноева, Н.К.Ялатов…

К.Е.Укачина jиит билимчилердин ортозында jаан тоомjыда: Е.Е.Ямаева, М.А.Толбина, Т.М.Садалова ла о.ö. Онойдо ок олорло кожо К.Е.Укачина «Сибирьде Тÿндÿкте ле Кÿнчыгышта jаткан албатылардын оос чÿмдемел кереези» деп 63 томду чыгатан иште туружат. Бу томдорго алтай калыктын 4 томы кирип jат. Баштапкы томго кай чöрчöктöр кирип, 1997 jылда 15-чи том болуп чыккан. Ϋчинчи томго «Обрядовый поэзия» деген бöлÿк кирер. Ол jанынан К.Е.Укачина иштеп jат.

Калганчы jылдарда ол «Алтай чÿм-jандар» деп бичик jазап jат.

Клара Ергековна Укачина очокто одын, jайыгын, Умай энени – ончозын, агару ла бийик туткан ÿй кижи болуп jат.

Эн баштапкы билимчи ÿй кижи Таисья Макаровна Тощакова

Чамал аймактын Узнези jуртында тереле иштеер телеут улустын билезинде 1902 jылдын чаган айынын 22 кÿнинде чыккан. Церковно-приходской школдо ло Чамалда ÿй улустын монастырынын эки классту школында ÿренген. Граждан jуунын jылдарында Кош-Агаш, Шабалин, Улаган, Солтон аймактардын школдорында иштеген. 1933 jылдан ала педучилищеде алтай тилдин ÿредÿчизи болгон. Таисья Макаровна орус алфавитке тöзöлöнгöн алтай алфавит тургузарында турушкан, тил аайынча билим иштер бичиген. Jуу öйинде пединститта ачылган алтай бöлÿкте иштеген ле оны бойы заочно ÿренип божоткон. 1947 jылда Билимдер Академиязынын тил аайынча институдынын аспирантуразына кирген. 1950 jылда диссертация коруган. Г-АНИИЯЛ-дын директоры база болгон. 1970 jылдын кÿÿк айынын 9 кÿнинде jада калган.

Т.М.Тощакова бийик гражданский каруулу кижи болгон. Ол албатызынын культуразын кöдÿрерге, jашöскÿримге jакшы ÿредÿ берерге, областька керектÿ специалисттерди чындый ла тÿрген белетеерге jаантайын jÿткиген. Таисья Макаровна институтта тÿндештирÿ грамматикала jилбилÿ курс öткÿрген. Ϋреткен улузынан сонында jарлу ишчилер чыккан: Р.А.Палкина, С.М.Каташев, В.Н.Тадыкин, А.Т.Тыбыкова, Е.П.Кандаракова, А.М.Кандаракова…

1949 jылда Горно-Алтайскта институт ачыларында турушкан, ондо ректордын ÿредÿ ле билим иш аайынча ордынчызы болуп, 1958 jылга jетире иштеген.Ол jаан педагог, jаныртаачы, билимчи болуп jат.

Т.М.Тощакова тыш бÿдÿмиле де, ич-кöгÿс байлыгыла да jииттерге jозок, тем болгон. Бийик, коо сынду. Кату сыркынду, керек дезе бийиркек те бÿдÿмдÿ, аристократ та кижи болгон. Онызы онын бийик тоомjылу болгонынын, бутка-колго бек турганынын шылтузында келген кылык-jаны болор. Кийинип те, улусла куучындажып та билер педагог, эрчимдÿ jондык ишчи де болгон. Онын тоомjылу ла керектÿ ижин, керегин, кöп тоолу jайалталу ÿренчиктери, Алтайдын ады jарлу улузы улалткан, улалтып туру.

Таисья Макаровна – алтай калыгынын улу кызы. Ол баштапкы алтай билимчи, филология билимдердин кандидады болуп jат. Ϋреткен ÿренчиктеринен эн баштапкы билимчилери чыккан: С.С.Суразаков, С.С.Каташ, Н.А.Кучигашева, П.Е.Тадыев, Н.Н.Суразакова… Институтта алтай бöлÿк ачылганы – онын баштанкайынын шылтузы. Алтай кадрлар белетеерине jаан аjару эткен. Таисья Макаровна бойынын албатызына беринген, онын ады, келер jÿрÿми учун иштеген бийик сана-кÿÿндÿ болуп арткан. Ол jарлу кижи, педагог, бичиктердин авторы Павел Иванович Чевалковло jуртаган, эки уул азыраган.

Эн баштапкы алтай программаны Т.М.Тощакова тургускан «Ойрот школдордо литературала кычырарынын программазы». Литератураны алтай школдордо ÿредери аайынча тузалу шÿÿлтелер ле некелтелер берилет. Бу программа аайынча школдо кычырар бичиктер белетелетен. Ондый ок программаны филология билимнин кандидады С.С.Суразаков баштапкы катап алтай тилле бичиген, белетеген ле 1954 jылда кепке базып чыгарган. Т.М.Тощакова тилдин ле шинжÿчизи де болзо, литературанын öзÿмине jаан jöмöлтö jетирген.
Чыгарган бичиктери:

«Алтай тилдин грамматиказы», Новосибирск:ОГИЗ, 1938

«Ойрот литературный тилдин орфографиязы», Ойрот-Тура:ОГИЗ, 1938

«Алтай тилдин граматиказы», (Фонетика ла морфология), Горно-Алтайск, 1960

«Алтай тилдин грамматиказы» (Синтаксис), Горно-Алтайск, 1952.

Толо jажы толуп jаткан юбилярларга учурлалган

1. 
   Олордын jÿрÿми jаркынду.
   

2. 
   Поэзия – öкпööриниш, сакыбаган сöс, сакыбаган сÿр-кебер.
   

3. 
   Бичимелдери калыктын jÿрегинде артар.
   

кижинин ич-кöрÿмин канайда ондоорына, оны канайда баалап jÿрерине

ууламjылары.

2.Танынан ишке таскамалын чыныктаар.

3.Литературада бичиичилердин адын билип ле олорло оморкоп

jÿрерине тазыктырар.

2. Бичиичилердин ÿлгерлеринин кычырыштары;

3. Бичиктеринин кöрÿзи.
Уроктын öдöр аайы: эпиграф: (мультимедиодо)

Алтай поэттер, ончогор наjылар.

Учурыгар агару, амадугар улу:

Качан да Тöрöлигер кöдÿрилип öссин,

Кару эл – jоныгар, öссин, jуртазын.

Кажыгар ла эп – jöп, коштой базыгар,

Кару jериске кожоноор табыгар!

П.Т.Самык

1.Чалчык Анчинович Чунижеков – 10.11.1898 – (110)

2.Юрий Меденович Кыдыев - 12.10.1933 – (75)

3.Лазарь Васильевич Кокышев - 20.10.1933 – (75)

4.Сергей Кÿндÿлеевич Манитов - 05.05.1938 - (70)

5.Эзендей Кÿндÿчинович Тоюшев –15.06.1938 - (70)

6.Jыбаш Бöрÿкович Каинчин - 25.06.1938 – (70)

7.Шатра Пепишевич Шатинов - 05.09.1938 – (70)

8.Паслей Тордоевич Самык - 26.12.1938 – (70)

9.Валерий Иванович Чичинов - 1938 – (70)

10. Jергелей Яковлевна Маскина - 1948 – (60)

11. Jыман Итулович Белеков - 20.03.1953 - (55)

12.Гÿзел Кыпчаковна Елемова - 07.04.1953 – (55)

13.Нина Баштыковна Бельчекова - 24.02.1953 – (55)

14. Анчы Михайлович Самунов - 01.02.1958 - (50)

15. Владислав Борисович Тöлöсöв – 30.03.1963 – (45)

Мультимедиодо бичиичилердин сÿр-jуруктары ла олорго учурлалган сöстöр кöргÿзер, онойдо ок олордын чыгарган jаны бичиктеринин кöрÿзи болор.
Бичиктердин кöрÿ-выставказы.
Конференциянын öдöр аайы:

1. 
   «Олордын jÿрÿми jаркынду» (мультимедиодо) деп темала бичиичилер ле
   

(Приложение №1)

2. 
   «Поэзия – öкпööриниш, сакыбаган сöс, сакыбаган сÿр – кебер» (мультимедиодо) деп темала ÿлгерлеринин кычырыштары.
   

3. 
   «Бичимелдери калыктын jÿрегинде артар» (мультимедиодо) деп темала бичиктеринин кöрÿзи.
   

Алтай бичиичилеристин jакылтазын jÿрÿмде бÿдÿрип jÿрерге, бойыгарды ак-чек темиктиреер, jаанды-jашты тоогор, jакшыга амадагар. Юбилярларыстын бчимелдерин кычырып, ондоп, та нени де бойыска алып, jÿрегисте алып jÿректер. (мультимедиодо).

Кажы ла алтай бичиичи jайалталу. Олордын ортозынан Эзендей Тоюшевтин ÿни jаркынду, танылу, ÿлÿзи билдирлÿ. Кичинектен ала оны

Кайынчынын ла Сымылтынын кийик ле jараш ар-бÿткени курчаган. Су-алтай тил, jебрентик кеп-куучын, сооjындар, чöрчöктöр. Тÿÿкилик куучындар онын кöксине сан башка куулгазынду санаалар эбелткен. Ϋлгерлер бичииринин jолын ырымдап берген. Эзендей Тоюшев Алтайыстын, калыгыстын jайалталу, анылу кеен ле jараш ÿндÿ база бир уулы,ады-jарлу ÿлгерчи, бичиичи, журналист. Ол кылыгыла jалакай, аjарынкай, киленкей. Баштапкы ÿлгерлерин бежинчи класста бичип баштаган. Школды божодып, Горно-Алтайсктагы пединститутка кирип, алтай бöлÿкте ÿренген. Эзендей Тоюшевтин ÿлгерлери «Алтайдын Чолмоны» газетте чыгатан. Ϋлгерчи озо ло баштап, jÿрекке jуук ар-бÿткени, улузы керегинде бичийт. «Тÿн кирет» деп ÿлгерде тöс jерде «тöрöл jер», кару jер», «кыскылтым öндÿ туулар», «мöнÿн суулар» турат. Мынызы jайдын кидим тужын керелейт. Байлу ла байлык ар-бÿткендÿ, ан-кушту Алтайын, анылу кöрÿмдÿ, алкышту албатызын сÿÿген ле олорго эн артык ÿлгерлерин ле кожондорын учурлап чÿмдеген.поэттин ÿлгерлик чÿмдемелдеринде тöс геройлор jаныс та койчылар, малчылар эмес, jе анайда ок колхозтын öскö дö ишчилери болот. 1961 jылда Эзендей Тоюшев «Jолыма» деген ÿлгеринде амаду тургускан.

Албаты –jоныма айдатан

Агару jылу сöзим бар.

Автор онойдо ок ÿлгерлер чÿмдеер ийде-кÿчтÿ болуп, амадуларына jедер деп иженген. Ол ÿлгерлеринде элбек, кеен кÿÿн –табын бичиген.

Кöксимде бар кÿÿнимди

Калык-jонго айдадым.

Албаты бойы jаратса,

Амадуум ол деп сÿÿнерим.

Онын амадузы бÿткен. Кöп jуунтылар чыгарып салган: « Jиит ÿйе», «Сындар», «Мÿркÿттÿ», «Кардын jолы», «Туу jанылга», тууjы «Салым» ла онон до öскö.

Онын jараш, чÿмдÿ сöстöрлö Алтайын, jонын мактап бичиген бир канча ÿлгерлери эл-jоннын сÿÿген кожондоры болуп, улустын jÿрек-тамырына öдÿп кÿÿлÿ артып калган. Эзендей Тоюшев jÿрÿминде омок, седен, ал-санаазы элбек, сескир, öнзÿре, кеен ле кен бичиичи болгон. Őрöкöн jаш ÿйеге учурлай, мындый сöстöр бичиген: «Будыма базып келеткен ÿйе, бурулчыктарды аjарынкай öт. Сеге чолмондый амаду, сеге ченейтен jаан jол…кожоным сеге jöмöшсин! Jÿрÿм jаныс, jе jÿс öндÿ. Акту бойымнан, акту jÿрегимнен.»

…Билерим, jажым jетсе, мен де

Бурылбас болуп сала берерим.

Jажына öскöн чечек кöрбööм,

Jÿрÿм бир берилген – билерим.

Jажына артабас, солынбас.

Оны jылдар да, чактар да

Ондырып болбос, айрып болбос.

Ондой аймакта Боочы jуртта 1953 jылда кандык айдын 7-чи кÿнинде чыккан. бала тужы тайга-ташта ла Туйактуда öткöн. Энези кыпчак сööктÿ Елемова Суркурак коммунист, активист кижи болгон. адазы Кульджин Манjынын барказы кöгöл – майман Монголов Танго Монголович деп кижи. Энезин колхоз тайгада jылкы малды ÿÿрге бöлиирге ийген. Ол ло тушта адазыла таныжып, сÿÿшке алдырткан. Jе экÿнин салымы бирикпеген. Энези коммунист. А адазы бай укту кижинин уулы. Онойып, Гÿзел кыска да болзо, jаан ла изÿ сÿÿштин балазы. Кÿсти сÿреен сÿÿр, jÿреги кÿскиде кööрööр, ойгонор болгон. сонында адазыла таныжып, онон угуп, бойын ондогон.

Бир jаштан ала Гÿзелди энезинин кижиге барбаган сыйны Ерукова Анна Кыпчаковна (Аргымай Кульджиннин jаан кызы Тана Аргымаевнанын кызы) азырап алган. Тогус классты божодоло, Гÿзел кийим кöктööр фабрикага ÿренчик болуп, ишке кирген. Ол ло öйдö бир кичинек бичиген ÿлгерлерин бичик чыгартунын директоры болгон Аржан Ойынчинович Адаровко самара бичийле, ийген. Ого ÿлгерлер jараган, Гÿзелди алдыртып, И.В.Шодоевле таныштырган. Баштап бичиген ÿлгерлер орус тилле болгон. айдарда, олорды Л.В.Кокышев алтай тилге кöчÿреле, «Алтайдын Чолмоны» деп газетке салып ийген. Газетте иштеп тура, ол jиит, jакшы, jайалталу jииттерге туштаган: Владимир Бабрашевке, Владимир Амургушевке, Владимир Кыдыевке, Валентина Муйтуевага. Литературный институтка кирерге сананган, jе баштап тарый келишпеген. Онон бир канча öйдин бажында ол Москвадагы литинститутка Б.Я.Бедюровтын болужыла кирген. Ондо Гÿзел Кÿлер Тепуковло, Jергелей Маскинала, Борис Самыковло танышкан. Е.М.Винокуров деген jарлу поэт Гÿзелдин ÿлгерлерин баалап, «Новый мир» деген журналга чыгарып туратан. Гÿзелдин jÿрÿми уур, кÿч те болзо, jе буудактардан jалтанбай, ичкери кöрöт. Ижинде кöп jаныртулар эдип, jаны программаларла иштеген.Гÿзел Елемова ичкери кöрÿштÿ поэтесса. Карыкчалы да, сÿÿнчизи де – ончозыла оныла кожо. Танынан ÿч ÿлгерлик jуунтызы чыккан: «Кÿстин канады», «Jыланнын тÿлентизи», «Jакшы болзын, тенериде jолугарыс». 1994 jылдан ала Россиянын Бичиичилер биригÿзинин турчызы (члени). Калганчы öйдö кöчÿришле jилбиркеп баштаган. Онын jÿрегине, кöгÿс-кöрÿмине Анна Ахматованын ÿлгерлери jуук ла кару. Темдектезе:

Jиит тужым

Кÿч келишкен,

Ачулар толо jолымда.

Канайып jетирер кудайдын алдына,

Куру кöгÿсти байгызып?

Чöйö кожонды

Мак ырымдап.

Jылбындууш салым кожондойт.

Кайракоон! Мен кичеенбес,

Сенин jокту кулын…

«Кижинин болзын, кижиликтин болзын – салымы Jайааннан. Кажы ла кижи ÿлÿ…» - деп, Гÿзел Елемова айдат.

Тÿгенбес кÿÿним – Алтайым.

Тÿгенбес кÿÿним – Алтайым

Тÿмен jÿзÿн чечектÿ

Тÿребес кÿÿним – калыгым

Тÿмен башка jанарлу.

Алтайымнын байлыгы

Ару – тирÿ ар – бÿткен,

Албатымнын jööжöзи

Акту айткан тöп куучын.

Кату чактар тужында

Калjуурбаган калыгым.

Карануй jолдын ичинде

Карганбаган улузым.

Кайкамчылу кожоны

Кайып учкан jылдыстый,

Кайран алтай калыгым

Каскактан öскöн кайындый.

Паслей Тордоевич Самык.

Бу бичиичинин ады – jолыла бис эн ле озо ол бистин jерлежис болгоныла оморкоор учурлу, онын кийнинде бу бичиичинин jаркынду, ончо кöгÿс –кöрÿминен чыккан кöрÿм –шÿÿлтезиле. Паслей Самыктын jайаан ижи сÿреен бийик. Лириказында талдап алган темазы кöп учурлу. Тöс темалары:Алтайы, чыккан тöрöли, кижи, кижилик, наjылык, ар-бÿткен ле кижинин jÿрÿминдеги учуры.

Jе анчада ла, Паслей Самыктын бойынын jайаандык ижинде талдап алган кижи, кижинин jÿрÿмдеги учуры, онын ийде-кÿчи, ачык-jарык кылык-jаны, кижинин jаан эмес те болзо, албатыга учурлу ижи деп темазы поэттин ÿлгерлеринде кичеемелдÿ ле кöдÿринилÿ кöргÿзилет. Темдектезе:

Мен кижи.

Jерге бир келгем,

Бир катап бÿделе,

Кижи болуп келеле,

Буудактарга туттурдым деп.

Болуп албай турум деп.

Айдар менин учурым

Аланзыыр менин jаным бар ба?

«Амыр ла алдында jÿр дегендер,эки jÿстÿ болуп, кылынып jÿргендер» поэтти ачындырат.

Jок!

Мен кижи,

Мен бир келгем.

Мен бир jÿргем.

- деп, чындык кижинин кылык-jанын бу jодыктарда jартап айтпаган да болзо, jе онын jаан керектер бÿдÿрерге белен болгонын бис билип jадыс.

Поэттин база бир геройлоры – jииттер, jаан керектер бÿдÿретен улус. Олордын «салымы колдында, кÿчи бойында».

Паслей Самык бир канча ÿлгерлерин Алтайга, тöрöл албатызына учурлап бичиген. Бу теманын учурын улустын кылык-jаны, иштенген ижи ажыра чокымдап jат. Бойынын албатызын сÿÿп, олордын кеберин jылу сöстöрлö jурап, jаан jедимдерге бÿдÿп jат; албатызына карузып, поэт «менин албатым», «албатым ончого jединер» - деп айдат. Албатынын ырызына ол акту jÿрегинен сÿÿнип, олордын улу керектер бÿдÿрерине ижемjилÿ сöстöр айдат.

Мен иженедим, слерге иженедим…

Ар-бÿткенди тынду эдип кöргÿзип, Паслей Самык оныла биригип калгандый. Ар-бÿткен кижини сÿÿндирип, jÿрегин сергидип, сагыжын арулап jат. Бириктире айтса, ар-бÿткенди кижиле колбулу деп кöргÿзет.

Паслей Самык бойынын ÿлгерлерин кичеемелдÿ бичип, олордын чындыйын бийиктедер ишти качан да ундыбайт. Онын ÿлгерлеринде терен философский сана-шÿÿлтелер де айдылган. Общественно-политический сурактар да тургузылган.

«Семён Тартыков керегинде тууjызында Ада Тöрöл учун улу jуунын jылдарында jиит улус канайып öштÿлерле ат-нерелÿ тартышканы керегинде бичип, эдиги jашöскÿримнин патриотикалык кÿÿнин тыныдат, кижи Тöрöлин сÿÿп, оны корып jÿрерине кычырат. Онын поэзиязында наjылыктын да темазы тöс jерде турат. Албаты ортодо бек наjылык болзо, jÿрÿм де ичкеери алтаарында аланзу jок деп бодойт.

Каинчин – бÿгÿнги кÿнде эрчимдÿ ле jозокту чÿмдеп турган прозаиктердин бирÿзи. Узак öйгö jурт jерде jуртап, деремненин улузын кееркедим сöслö jураган. Jылдын ла прозаиктин узы jаранат, ол, байла, кычырыштан, онон кöчÿриштери керелейт. Jыбаш Каинчин кыргыс бичиичи Чингис Айтматовтын «Jакшы болзын, Гульсары» деп повезин jедимдÿ кöчÿрген. Онойдо ок онын аjарузында Шукшиннин, распутиннин, Астафьевтин бичимелдери, ол jылдын эрчимдÿ кöчÿрижиле узын jарандырат.

Прозаиктин бичимелдеринин чÿмделген кеми бийиктейт, кееркедим чÿми jаранат. Тузаланган эп-аргалары байлык, эрмек-сöзи эптÿ, сÿр-кеберлери солун, эрмек-сöзи ээчий-деечий тöгÿлет.

«Адалар jолы» деп повестьте керектер Ада-Тöрöл учун Улу jуу öйинде тылда ла фронтто öдÿп jат. Jер-бойыла бу керектер бой-бойлорынан ыражып та калган болзо. Jе олорды бириктирип турганы – Кер –Беенин сÿр-кебери. Автордын тургускан сурагы терен ле учурлу. Кижинин угы-тöзи. Кижиликтин тазыл-тамыры ÿргÿлjиге ÿзÿлбезин деген шÿÿлте. Ол анчада ла Бабы шла Карган Энезинин ортодо öдÿп турган куучында иле кöрÿнет. «А слер меге не болорыгар, Карган Эне?» - деп уулчак jилбиркейт.-Тöс тазылын болгойым. Менен айрыланып чыккан да. сен тирÿ jÿрзен, мен де тирÿ. Баланнын балазы болзо, ол база менин балам, мен база тирÿ. Текши энебис – jер. Адабыс – öрö турган Кöк. Агаш jыгылар, арка артар, кижи божоор, кижилик öлбöс. Ичкен суубыс – jаныс, тынган кейис – jаныс».

Повестьтеги ончо керектер ле геройлор автордын тургускан бу сурагын jартаарга jöмöжöт лö тöс шÿÿлтеге ууландырылат.

Темдектезе: Саадак ла Кыдыр чыккан – öскöн jерим, албатым бар деп сананат. Кижи де, мал да чыккан-öскöн jерине ÿстÿгет.

Кер-Беенин jанганы: ол тöрöлинде угы-тöзин улалтар амадулу. Повестьте геройлордын айдынганы эмезе куучынданганы ажыра кижинин ич-санаазы, санааркаганы чыгара айдылат. «Аба-Jыштын балазы» деген куучында, байла, озо ло баштап, кижини ондооры jаан учурлу. Тöс герой Мороноттын чыккан-öскöн jурты мöштöрдин ортозында турган. «Аба-jыш ол jуртты камду-киш тоныла ороп алгандый бодолтон». Эмди ол jурттан jаныс тöнöштöр арткан. Кижи ончозын jылыйттыр:чыккан-öскöн jерин, jерлештерин, балазын. Арт-учында бойын jылыйтар öй келген бу айдары jок jаан тÿбек, бÿгÿнги öйдин чочыдылу ла шÿÿп кöргöдий сурагы, jаанада кöрзö, бÿткÿл эл-jон jоголып jат деп автордын jÿреги сыстайт. Őскöртö айтса, кижинин кöгÿс-кöрÿмине, jадынына jарамыкту айалга тöзöлбöгöн, албаты ады адалбаган. Калык деп адаларга турган болзо, jаткан jер болор учурлу, куучындашкадый тöрöл тили керек, jандаган jаны, бойынын тÿÿкизи ле культуразы керек, ол jогынан неме болбос.

«Jылдыстар когы» деп повестьте Jыбаш Каинчин jаркынду сÿр-кеберлердин болужыла бойынын сана-шÿÿлтелерин айдарга ченежет: «Сананар болзо, бу Jердин Ϋстинде де, бу Айлаткыш Космосто до бир де немее jоголбойтон, jылыйбайтан эмтир. Канча ÿйе калыктын ийдези, кажы ла jÿрген кижинин санаалары, сÿÿнчилери, тоозы jок jуу-согуштар, кемjип болбос тÿбек-чактар, ачу-корондор, шыралар – бастыра jакшылар, jамандар – ончозы бисте. Бисле кожо. Őй дö jылыйбайт: öткöни де, келгени де. Jылдыстар когынан качан бирде jаны jаркынду jылдыс бÿдер бе болор бо?» Jыбаш Каинчин бчимелдеринде кижинин ич-кöрÿмин байыдар сана-шÿÿлте чыгарат. Jурт jерде jаткан улустын кылык-jанын, олордын сезимин не аайлу терен кöргÿзип салган. Ол ло «Какаа Суркаш эшке айылдап jÿргени» деген куучынды да алзаар, Какаанын кажы ла эткен керегин сÿреен jарт-чокым jартап салган. Бу геройдын ич-кöрÿми байлык.

Ол ажыра бис, jиит ÿйе, jÿрÿм jÿрерге ÿренип jадыс. Бу бичиичинин öскö дö чÿмдемелдери кижинин кöгÿс-кöрÿмин байыдарына jол ачып jат деп айтсам, jастыра болбос.

Jайгы таскылда.

Тенери бийик, телкем элбек.

Салкын серÿÿн, санаа сергек.

Кÿн ойнойт, кÿÿк ойнойт,

Кой отойт, ат отойт.

Койлогон балачак кожо отойт.

Кой семирет, ат семирет.

Койчы баламаш кÿлÿмзиренет.

Őлöн öзöт, öрö öзöт.

Койчы баламай кожо öзöт.


Jыман Итулович Белеков.

Кенете öзÿп, jарлу поэт боло бергендердин бирÿзи – Jыман Итулович Белеков. Ол 1953 jылда тулаан айдын 20 кÿнинде Ондой аймакта Кичÿ-Jаламанга одоштой Кадыннын ол jанында кайыр тууларга тептире jайылган Салjар деп jерде чыккан. Őскöн jери Кичÿ Jаламан. Адазы Итул Белеков фронтовик, от-калап jуулар öткöн эр. Jуучыл кайралдарлу jанган. Бырчыт, бек бÿдÿмдÿ, иштенкей кижи болгон. Койчы, анчы. Энези jаан кара кöстöрлÿ, калын кара чачту, сÿрлÿ, jараш кижи. Кожончы, ачык-jарык кылыкту кижи. Поэт Jыман Белеков энезин тöзöгöн.

Jыман Итулович баштапкы ла алтамдарынан ала jарлу поэт – кожончы болгон. Ол ÿлгерлерин кÿÿ-музыкага салып, кожонын бойы кожондоп, jашöскÿрим ортодо jарлу поэт – шансон болгон. Музыка jанынан jаан jайалталу. Jыман Белеков Сорпон Этеновтын кожондорын кожондоп, калык-jон ортодо таркаткан. Поэттин кожондорын эмдиге jетире кожондоп jадылар: ойындарда, тойлордо, тегин ле туштажу энирлерде. Онын кожондорын кожондоорго jенил, не дезе олор албатынын кожондорына jуук. Ϋлгерлеринин кÿÿлери jÿрекке кару. Поэзияга jарык санаалу. Бийик амадулу келгени учун Jыман Белеков алтай калыктын сÿÿген поэди боло берди. Jыман Белековло кожо jетенинчи jылдарда алтай поэзияга Кÿлер Тепуков, Борис Самыков, Гÿзель Елемова келгендер. Кажызында ла бойынын jолы, бойынын салымы Jыман Белековтын поэзиязы керегинде кöп улус бичиген: Бронтой Янгович Бедюров, Паслей Самык, Валерий Чичинов, Борис Укачин, Анатолий Парпара, Владимир Ерохин, Токшын Торбоков.

Jыман Итулович озо ло баштап, jÿрÿмде поэттин учурын jартаарга албаданат:

О, кöдÿринилÿ ÿлгер!

Кöгÿстен тамган кÿÿлер.

Jÿрек чындык эмес болзо,

Jÿрÿмдик ÿлгер кайдан келер?

Поэт кижини jÿрÿмде турумкай, бек ле чыдым болзын деп кычыру эдет.

Jакшы ла jаман тартыжып jÿргенин

Jажын-чакка ундыба, кижи!

Кату бистин jÿрген öйисте

Каны jок jуу эмди де öдÿп jат…

Поэт öйдин колынан тудуп, онын канынын тебÿзин, согулыжын билип jÿргени – улу jедим.

Лирикалык ÿлгерлеринде ол jÿрÿмнин jÿс чырайын кöрÿп, бойынын сöзин айдып jÿрет.

Кижи андый: jÿк ле бир сöстöн

Jÿреги канатталып, jÿрÿмде бийик учар,

Jÿс те öштÿни jаныс тарый

Jенип ийгедий ол турар…

Jыман Белеков терен шÿÿлтелÿ, ойгор философиялу поэт. Ϋлгерлерде терен учурлу сÿр-кеберлер, тÿндештирÿлер, табынтылар бары олорго анылу кебер, бÿдÿм берип jат.

Мен

Бу jÿрÿмде

Энемнин кÿлÿмjизинен

Кöпöгöш чалыннан арузынан,

Эртен турагы тандак öндöринен,

Őдö аккан судый, агып ла чыгадым.

1985 jылда «Кÿрее кожон» деп ÿлгерлик jуунтызы кепке базылган. Онын поэзиязында Jаламан, Jайлугуш, Ийин, Кадрийин; олордын кайыр, капчал туулары, тÿрген сууларынын табыжы, Jаламаннын аламаларынын jыды. Тöрöл jери, ада-энези, балдары, от-очогы – онын поэзиязынын эн бийик темдектери. Jÿрÿмде кижинин учурын бийик кöргöн.

Jаны, jаш ÿйелер jÿрÿмге келгилеер,

Эн артык нöкöрин jÿрÿмнен барар.

Ого сен улай

Санааркап jÿрерин.

Бажынды бийик тут,

Нöкöрим, бу сыста.

Сÿмерлер бажында ак кар jажына.

Jÿрÿмде мöнкÿлик бийик кÿÿн-санаа

Улусты сÿÿри-

Улан – jаан ээжи.

Качан да, качан да

Бийик бол, кижи!

Слердин jерде кандый ол ару,

Чанкыр тенери кеен ле jарык.

Канча jÿс jылдар jÿрерин ошкош.

Канчын ла jиит артарын ошкош.

Слердин jерде кей кандый ол ару.

Аккан суулар да jаркынду.

Амзап алзагар, баатыр ийделÿ.

Слердин jеригер куулгазын Алтай.

Jаткан jоныгар тöп, jалакай.

Jажына мында артар мен кÿÿндÿ.

Шатра Пепишевич Шатинов.

Ϋлгерлеринде кижинин кöгÿс-кöрÿмин байыткан поэттердин бирÿзи. Атту-чуулу боор угынан таркаган кара майман сööктÿ Попуштин уулы Шатра Шатинов бар jылда туулган. Литературага ол 60 jылда кирген. Оныла кожо литературага Б.Укачин, А.Ередеев, И.Шинжин, В.Самык, Э.Тоюшев, J.Кыдыев келген. Шатра Шатиновтын ÿлгерлежи солун. В.И.Чичинов онын бичижи керегинде мынайда айдат: «Шатра Шатиновтын тили байлык, санаазы курч, чыдалы jаан. Онын ÿлгерлери кижиге сÿр-кеберлердин jаркынын, эрмектин кÿÿзин, jолдыктардын анылу тибиртин, jап-jаны табынтыларды кöргÿзет. Ол классический де ÿлгерлер бичийт. Онын бу jанынан ченемели jалтанбас ла байлык. Поэт одалар, балладалар, станстар бичийт. Онызы литературада солун ла тöрöл». Шатра Шатиновтын бийик ады – эн ле озо Поэт: сöскö сескир, ого олjолоткон, бактырткан. Онон туура барбайт. Онын поэзиязында ичкирим телекей, алан-ачык айдыныш, ал-санаалар ла амаду кÿÿн. Ол ÿлгерлеринде эбиреде ар-бÿткенге, эл-jонго, айландыра öдÿп турган керектерге бойынын кÿÿнин jетирет. Шатра Шатинов лирикада «индер» деп жанр ачкан. Ондо бойынын jаражы, jетире айдылбаган учуры бар. Кычыраачы ол jолдыктарды бойы учына jетире шÿÿр ле сананар учурлу.

Бичиичи Шатра Шатиновтын ÿни танылу, сöзи эленчик, кöрÿми су-алтай. Онын кöчÿрме ижи литературада бийик jерде турат.
Jалтанба.

Jортуп отурган jолында

Jобойло, сен сÿрнÿксен,

Амадаган сагышка

Ачуурканып бÿтпезен,

Эрдинди кезе бек тиштен,

Эрикпе, jиит нöкöр, сен.

Кандый да узун jол болзо,

Кандый да онын учы бар.

Амаду качан да jаан болзо,

Атпакту буудак кöп туштаар,

Туйуксынып отурба,

Турарынан коркыба.

Омырылчыкту jолдорды

Омоктор jаныс öдÿп jат.

Jайладып болбос буудакты

Jалтанбастар jенип jат.

Кайыш курынды бек курчан,

Катап ла jорыкка сен уулан!

2008. 
      jылда толо jажы толгон юбилярлар:
      

Сергей Кÿндÿлеевич Манитов – 05.05.1938 (70)

Эзендей Кÿндÿчинович Тоюшев – 15.06.1938 (70)

Jыбаш Бöрÿкович Каинчин – 25.06.1938 (70)

Шатра Пепишевич Шатинов – 05.09.1938 (70)

Лазарь Васильевич Кокышев – 20.10.1933 (75)

Чалчык Анчинович Чунижеков – 10.11.1898 (110)

Паслей Тордоевич Самык – 26.12.1938 (70)

Jергелей Яковлекна Маскина – 1948 (60)

Гÿзел Кыпчаковна Елемова – 1953 (55)

Владислав Борисович Тöлöсöв – 1963 (45)

Юрий Меденович Кыдыев -1933 (75)

Анчы Михайлович Самунов – 1958 (50)

Нина Баштыковна Бельчекова – 1953 (55)

Юбилярлардын чыгарган бичиктери:

1. 
   Л.В.Кокышев: «Тумантык Аркыт», «Jÿс письмо», «Арина», «Поэттин кÿлÿмjизи», «Мечин jылдыс», «Туулардын уулы»;
   
2. 
   В.ИМ.Чичинов: «Алтайская литература», «Алтай литература 7-8кл», «Человек богат человеком», «Адрес поэзии – Горный Алтай»;
   
3. 
   А.М.Самунов: «Когда цветёт маральник», «Эре – Чуй», «Салымым кылдары»;
   
4. 
   Ю.М.Кыдыев: «Сары бÿрлер», «Чик – чириктин тöрöлинде», «Солонылу тууларда», «Бистин таныштарыс»;
   
5. 
   В.Б.Толосов: «Амыр jурта, агару jер», «Ϋлгерлер»;
   
6. 
   С.К.Тоюшев: «Мÿркÿттÿ», «Сындар», «Jаныс бöрÿктÿ 12 карындаш», «Кечÿлер», «Кардын jолы», «Кÿрлер», «От - очок», «Алтын – Казык»;
   
7. 
   Г.К.Елемова: «Jыланнын тÿлентизи», «Jакшы болзын, тенериде jолыгарыс», «Кÿстин канады», «Когда цветёт маральник»;
   
8. 
   И.И.Белеков: «Кÿрее кожон», «Эркин эзин», «Jанарлу мöштöр», «Кöктаманду jаландар», «Арашанда jылдыстар»;
   
9. 
   Н.Б. Бельчекова: «Куулгазынду jай», «Jайалганду кырларда», «Чечектер имдежет»;
   
10. 
    J.Я.Маскина: «Куулгазынду jай», «Кöгöл мÿркÿт уйазы», «Айна», «Туулардын тымыгында», «Jÿрÿмнин jуруктары»;
    
11. 
    Ч.А.Чунижеков: «Чанкыр öзöктöрдö», «Мундузак», «Очерктер», «Эки поэма», «Лиса и сеноставка», «Менин сöзим», «Чöрчöктöр», «Бичигенинин талдамазы»;
    
12. 
    П.Т.Самык: «Кÿн уулы», «Ак сÿмерлÿ Алтайдын балдары», «Танымнын алтын саптары», «Чейне», «От jалбыш сыгын», «Ветер вершин», «Солнечный дождь», «Созвездие любви»;
    
13. 
    Ш.П.Шатинов: «Эрjине», «Амыр jурта, агару jер», «Кÿнкелди», «Тымык jылдыстар», «Кабай jонында ай», «Таш айылда», «Амыргы»;
    
14. 
    J.Б.Каинчин: «Ϋстибисте Ϋч – Сÿмер», «Ϋч – Сÿмер алдында», «Крик с вершин», «Люди одной долины», «Карган тыт», «Jаныс jердин улузы», «Деремне», «Аттарыс jаныс чакыда», «Ожидание весны», «Ол jараттан»;
    
15. 
    С.К.Манитов: «Чалдыкпас чечектер», «Аш кылгада», «Ачык jÿректер jанары», «Туулардын кастары», «Őйлöрдин табыжы».
    

J.И.Белеков «Онын ÿлгерлери шÿÿлте де, кÿÿн – сана да аайынча, кÿÿ де jанынан анылу. Поэзиязы ару ла jалакай, öктöм, улустын jрегин ару сыстарла, агару санааларла толтырат».

«Поэттин талдап алган темазы – Кижи. Кижинин jÿрÿминдеги учуры, албатыга учурлу ижи поэттин ÿлгерлеринде кичеемелдÿ ле кöдÿринилÿ кöргÿзилет».

Бойыннын jуртынды ундыба.

Кажы ла jерде сен болзон,

Кичинек jуртынды ундыба».

Ару кöксинде кару ла карам.

Тынына канын шинип калган,

Тилинди качан да ундыба, балам!

Jаш jÿрегинди ойгозойын.

Jааш бололо, öнöтийин

Jаактарынды сыймайын.

Мультимедиодо. 1. Бичиичилердин сÿр – jуругы.

2. Олорго учурлаган сöстöр.

3. Бичиген бичиктери.

4. Эпиграф: Алтай поэттер, ончогор наjылар.

Учурыгар агару, амадугар улу:

Качан да Тöрöлигер кöдÿрилип öссин,

Кару эл-jоныгар, öссин, jуртазын.

Кажыгар ла эп-jöп, коштой базыгар,

Кару jериске jÿрегер табыгар!

П.Т.Самык.

5. Бичиичилердин ады – jолы.

6. План:

Б). «Поэзия – öкпööриниш, сакыбаган сöс, сакыбаган сÿр – кебер»

В). «Бичимелдери калыктын jÿрегинде артар».

7. Калганчы сöс.