Араб тілінің лексикасын меңгертуде проблемалық ОҚыту технологиясын қолдану

Камишева Гүлнұр Аббасқызы

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің аға оқытушысы
Шетел тілін оқыту, ең алдымен, сол тілдің сөздерін, яғни лексикасын дұрыс түсіне, қолдана білуді үйрету. Бұл турасында біз белгілі әдіскер-ғалымдар В.В.Морковкин мен Е.М.Кочневаның «Тілде барлығы сөзден басталып, сөзбен бітеді. Тілдің сөздік қорын меңгеру шет тілін үйренудегі басты проблема» деген сөзімен толық келісеміз [1, 84 бет].

Шетел тілінің лексикасын меңгеру дегеніміз лексикалық бірліктерді қабылдаудағы бірізділік, олардың мағыналарымен танысу, сол мағыналарды санаға сіңіріп, есте сақтау және оларды сөйлеу барысында қолдану . Шет тілдерін оқытуға тілдік формаларды (лексика, грамматика, фонетика) және сөйлеу әрекетін (тыңдалым, сөйлеу, оқылым, жазылым) үйрету жатады.

Лексикамен жұмыс жасау барысында педагогтар оны негізгі үш кезеңге бөледі. Олар: а) жаңа лексикамен танысу; б) жаттығу жұмыстары арқылы оны бекіту; в) тіл үйренушілердің сол сөздерді өз ойларын жеткізуде қолдануы. Шет тілдік лексиканы меңгеру лексикалық бірліктерді қабылдау, олардың мазмұндық жағымен танысу, түсіну мен есте сақтау және оны ауызекі сөйлеу барысында еркін қолдану деген сөз. Осы ойымызды белгілі ғалым И.В.Рахманов лексикамен жұмыс жасау жүйесін мынадай үш кезеңге бөлу арқылы бекітеді: 1) жаңа лексиканы семантизациялау; 2) белсенді түрде бекіту; 3) үйренушілердің өз бетінше сөйлеу практикасында жаңа лексиканы пайдалануы [2, 56].

Аталған жүйе бойынша лексикамен жұмыс жасаудың бірінші кезеңі лексиканы семантизациялау, яғни сөздің мағынасын дұрыс түсініп, оның синонимдік қатарын, антонимін таба отырып, мәнін ашу. Синонимдер қатарын дұрыс қолдана білу оқушыға әртүрлі лексикалық деңгейдегі сөздердің мағынасын анықтауға мүмкіндік береді. Тақырыптық және ситуациялық жағынан бірікпеген көп синонимдер тобын бірден беру лексикалық дағданы қалыптастыруда қиындық келтіреді. Лексиканы семантизациялауда антонимдерді қолдану әр түрлі сипаттағы сөздердің мағыналық реңкін терең түсінуге көмектеседі.

Көбінесе оқытушылар сөздердің контекстегі мағынасын түсіндіреді, бірақ бұл семантизацияланатын сөздің толық мағынасын ашпайды. Контекстік мағына түсіндіру тәсілі көп мағыналы сөздердің нақтылы контексте қолданылып тұрғанын ғана түсіндіру кезінде қолданылса, тиімді болып саналады.

Жоғарыда айтылғандай, лексиканы семантизациялағанда аударма тәсіліне ешқандай амал қалмағанда ғана жүгіну керек. Өйткені практика көрсеткендей, бұл тәсілді қолдану есте сақтау мен оқытуда тиімсіз. Сөздердің мағынасын студенттер өздері ойланып, аударма пайдаланбай тапқан жағдайда ғана олардың есінде жақсы сақталады. Аударма студенттердің сөз мағынасын табуда өз бетінше әрекет етуіне кедергі келтіреді.

Лексикалық бірліктердің барлық ерекшеліктері ауызша, жазбаша жаттығулар орындау барысында бекітілуі қажет. Педагогикада қайталау принципі деген бар. Оқыған, білген нәрсені үнемі қайталап, санада қайта жаңғыртып отырмаса, ол есте сақталмайды. Сондықтан, «Қайталау – білім анасы» деп бекер айтылмаған. Қайталау мен жаттығу жұмыстарын орындау принципі оқу пайда болғаннан бері онымен бірге жасап келе жатыр. Конфуций бүкіл оқыту жүйесін қайталау мен жаттығулар принципіне негіздеген. Ежелгі Шығыс пен Грекияда, Римде және тағы басқа да елдерде оқытудың негізі қайталау мен жаттығу жұмыстарын орындауда болған. Ұлы педагог Я.Коменский де осы принциптерге үлкен мән берген. Бұлар қазіргі кезде де өз өзектілігін жойған жоқ.

Проблемалық оқытудың негізін қалаушылар М.И.Махмутовтың, И.Я.Лернердің еңбектеріне және шетелдік араб оқытушыларының тәжірибелеріне сүйене отырып, лексиканы семантизациялаудың негізгі тәсілі ретінде проблемалық оқыту әдісін ұсынамыз. Бұл әдіс жаңа сөздің мағынасы оқытушы тарапынан проблемалық сұрақтар қойылып, студенттер сол мәселені өз бетінше шешуі барысында анықталаиындығымен ерекшеленеді. Егер студенттер қойылған сұраққа жауап таба алмаса, қосымша сұрақтар қойылады немесе бастапқы сұрақ өзгертіледі, сұрақтың мәні сақталып, құрамындағы сөздер алғашқыларының синонимдерімен алмастырылады. Мысалы, BUNDUQIYYATUN (ﺒﻧﺩﻗﻳﺔ) – «қару» сөзі түсіндірілгенде оқытушы бірден оның аудармасын айтпай, «аңға шыққан адам өзімен не алып шығады?» деген сұрақ қояды, немесе MUSAZZILUN (ﻤﺳﺟﻝ) – «магнитофон» сөзінің мағынасын анықтау барысында оқытушы: «Сендер үйге шаршап келдіңдер. Дем алғыларың келеді, нені қосасыңдар?» деп сұраса, студенттер: «телевизор» деп жауап беруі мүмкін. Бұл жағдайда сұрақ нақтылана түседі: «Бұл тоққа қосылады, бірақ ештеңе көрсетпейді, тыңдалынады». Қойылған сұраққа «радио» деген жауап болуы мүмкін, сонда оқытушы: «Радиода не берілсе, соны тыңдайсыңдар, ал бұл құралмен тыңдайтын нәрсені таңдауға болады » деп, дұрыс жауапқа жетелейтін сұрақтар қойылады. Мұнда студенттердің сөйлеу қабілеті мен тілдік болжам жасауы дамиды. Жасырылып отырған сөзді ойланып, ізденіп табу студенттің оқуға деген құлшынысын арттыратыны сөзсіз.

Өз жұмысында проблемалық оқыту технологиясын қолданатын оқытушы өзінің білімі мен даму деңгейін үнемі көтеріп отыруы қажет. Оқытушы жұмысқа шығармашылықпен кіріскенде ғана нақтылы нәтижеге қол жеткізеді. М.И.Махмутов мұның бәрін «өнер» деп есептейді. Ол: «Студенттен ауызша ақпарат алу өнері оқытушының оған сұрақ қоя білу шеберлігінде. Өзінің қызық сұрақтары арқылы оқытушы студенттің бойында оның алған біліміне деген қажеттілікті, үнемі ізденуді, зерттеуді, ой қорытуды қалыптастырады.Яғни сұрақ қоя білу оқушының шығармашылық қызметін арттырады», -дейді [3,49-50].

Лексиканы семантизациялауда проблемалық оқыту технологиясын қолдану шетел тілін оқытудың негізгі принциптеріне сай келеді. Шетел тілін оқыту теориясын зерттеген орыс ғалымы А.Н.Щукин оның негізгі принциптері ретінде белсенділік, проблемалылық, мотивтілік, дамыта оқытуды атайды [4].

Оқушылар оқу процесінің студентпен тең құқылы қатысушылары болған кезде, оқытудың белсенділік принципі жүзеге асады. Бұл мақсатқа жету үшін оқытушы оқушының өз бетінше жұмыс істеу қабілетін арттыратын тапсырмалар беруі керек. А.Н.Леонтьевтің ойынша, белсенділікті арттыру үшін оқушылардың алдында үнемі проблемалық мәселелер тұруы қажет. Осы мәселелерді шешуге оған білім мен ізденіс керектігін оқушы түсінеді. Олардың алдына қойылатын мәселелердің бірте-бірте күрделенуі оқушылардың қызығушылығын арттырады [5].

Дамыта оқыту принципін ресейлік психологтар В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Е.И.Пассов, И.С.Якиманскаялар былайша сипаттайды:

1. 
   Оқытудың мақсаты – оқушылардың ойлау қабілетін білімді жаңартуға бағыттау;
   
2. 
   Сабақтың дидактикалық негізі- оқушылардың мәселені талдауы, талқылауы, жүйелеуі, қорытынды жасау;
   
3. 
   Оқушылар қызметінің оңтайлы түрі- топ болып талқылау барысында ақиқатқа қол жеткізу;
   
4. 
   Оқу субъектісін өз бетінше өзгертуге әрбір оқушыға жағдай жасау;
   
5. 
   Оқушының жеке басын құрметтеу, оның жеке тұлға ретінде дамуына мүмкіндік беру [6, 121].
   

Лексикалық материалды игертуде проблемалылық принципін қолдану барысында біз студенттердің бірте-бірте рефлексиясы дамығанын айттық. Рефлексия (латынша reflexio- кейін қарау, кейінге бұрылу )деп педагогика ғылымында атқарылған жұмысқа өзіндік талдау жасауды айтады. А.В.Купавцев: «Рефлексияның дидактикалық принципі білімді жетілдіру, жақсарту, көбейті мақсатында оған терең зерттеушілік талдау жасау дегенді білдіреді» [8,47]. Рефлексияны меңгерген студенттер өздеріне үнемі: « Мен не істедім? Қандай мақсатпен? Неге мен бұлай жасаймын? Мен қандай нәтижеге қол жеткіздім? Қай нұсқа дұрыс?» деген сияқты сұрақтар қояды.

Төмендегі кестеде оқыту мен оқудың бинарлық әдісінде оқытушы мен студенттің әрекеттері көрсетілген.

ﺃﻋﻣﻰ ﺍﻠﺣﺐ - «махаббат көзсіз (соқыр)» деген араб мақалын семантизациялаудағы бинарлық әдістің құрылымы

Қазақ тіліне басқа тілдерден енген сөздердің ішінде белгілі бір дәрежеде араб тілінен енген сөздер де бар. Мұның өзіндік тарихы да бар. Қазақ тіліне араб тілінен енген сөздер тек көркем әдебиетте ғана емес, ауызекі сөйлеу тілінде де көптеп кезедеседі. Осы жағдайды ескере отырып, біз араб тілінен қазақ тіліне енген сөздердің негізгі және қазіргі қолданыстағы мағыналарын салыстыру тәсілін де қолданамыз. Бұл сөздердің мағыналарын түсіндіруде оқытушы араб тіліндегі дыбысталуын қазақ тіліндегі фонетикалық ерекшеліктерімен салыстыра отырып түсіндіреді.

• 
  Араб және қазақ тіліндегі баламалары толық сәйкес келетін сөздер: кітап, дәптер, қалам, иман, сабыр т.б.
  
• 
  Араб және қазақ тілдеріндегі баламаларымен мағынасы мен дыбысталуы өзгеріске ұшыраған сөздер: қазақша рахмет-алғыс айту мағынасында, арабша RAXMAT – қайырымдылық; қазақша қазір – «дәл осы кез» мағынасында, арабша HADIR- «дайын» деген мағынада.
  

1. 
   Морковкин В.В. Лексика в обучении русскому языку М., Русский язык, 1988 г.
   
2. 
   Рахманов И.В. О задачах преподавания иностранных языков в школе \\ Известия АПН РСФСР выпуск 32 М., 1951 г.
   
3. 
   Махмутов М. И. Современный урок: Вопросы теории. М., Педагогика, 1985
   
4. 
   Щукин Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных интересов учащихся М., Педагогика, 1988 г.
   
5. 
   Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики М., Мысль, 1965 г.
   
6. 
   Якминская И. С. Личностно- ориентированное обучение в современной школе М., Сентябрь, 1986 г.
   
7. 
   Выготский Л.С. Собрание сочинений в 3-х томах Т.3 М., Педагогика, 1983 г.
   
8. 
   Купавцев А. В. Деятельностный аспект процесса обучения М., Педагогика , 2002 г. № 5