Аралдағы балықтар

Бұрынғы Кеңес одағы ішінде жеке-дара бар болғаны жеті теңіз болған (басқа теңіздер де бар, бірақ басқа елдерге де ортақ). Соның бірі атақты Арал теңізі. Аралды теңіз дегенмен, кейде көл деп атайды. Ғалымдардың бұлай атауына өз себептері бар.

Айдыны шалқып-тасып, жал-жал, асау толқындары кемерінен асып, балықтары тайдай тулап, шағалалары ән салып шат-шадыман болған Аралды еске алатын болсақ, Арал теңізі дүниежүзіндегі ең ірі көлдердің ішіндегі үшінші орын (кейде төртінші дейді) алады. Теңіздің ұзындығы 475 километр, енінің ең кең жері 280 километрге дейін барған. Бұл Голландия мен Бельгияның жер көлемін қоса есептегенде біршама асып түседі. Теңіздің ең терең жері 65,5 метр, орташа тереңдігі 16,5 метр.

Көп теңіздер лай, ластау болса, Арал теңізі әдемі де сұлу теңіз, оның әдемілігімен Егей теңізі ғана таласа алады.

Дүниедегі ең мөлдір теңіздердің бірі де осы біздің Арал теңізі екенін біле бермейміз. Мысалы, теңіздің батыс жағының мөлдірлігі 27 метрге дейін жетеді, яғни, суға тасты тастап жіберсеңіз, осы тереңдікте әлгі тастаған затыңыз көрініп тұрады.

Арал теңізіне Орта Азияның екі ірі өзені - Әмудария мен Сырдария құяды. Теңіз құм шөлейттердің ортасындағы Тұран ойпатында орналасқан. Мұнда климат қатаң континенталды, яғни, қысы қатты болса, жазы өте ыссы болады. Арал теңізі бассейні кезінде балыққа да кенде болмаған. Мысалы, салыстырма түрде қарасақ, бір гектар суда Жерорта теңізінде 0,5 килограмм, Қара теңізде - 2 килограмм, Балқашта - 9, Солтүстік Каспийде 30 килограмнан келетін болса, Арал теңізінде 10 килограмнан келген. Тіпті, Кеңес одағында тыран балығын аулау жөнінде Арал теңізі үшінші орын алатын.

Басқа теңіздерге қарағанда балығы дәмді де сапалы, жұғымды. Оған бірнеше мысал айтуға болады. Кезінде Арал балық комбинаты елімізден тысқары сыртқы экспортқа ақбалықтың төсі мен қаязды, шөмейкені, т.б. шығарғанын айтсақ та жеткілікті.

Кезінде Аралдың ихтиофаунасы 20 түрден 34 түрге (жерсінгендері бар, т.б.) дейін жеткен. Уақыт өте келе кейбір балықтар жерсінбей, балық түрлері едәуір азайған. Көбінесе тұқы (карп) тұқымдас балықтар басым келеді. Енді балықтардың түрлеріне жеке тоқталайық.

Бекіреде қабыршақ болмайды. Денесін ұзына бойлай ромб тәріздес бес қатар сүйекті пластинкалар - шытыра орналасқан. Сүйегі жоқ, шеміршекті балықтарға жатады. Оның ұзындығы екі метрге, салмағы 45-65 килограмға дейін жетеді. Бекіре - балықтардың ішінде ерте кезден келе жатқан, алғашқы пайда болған балықтардың бірі.

Соңғы уақыттары көптеген елдерде осы балықтың азайып кетпеуі және көбеюіне зор көңіл бөлінуде.

2005 жылы Президентіміз Н.Назарбаевтың облысымызға келген сапарында Қамыстыбас көліне бірнеше бекірелер жіберді. Келешекте осы аса құнды балық көбейіп, халық игілігіне асатынына сеніммен қарауға болады.

Осы аса бағалы қаязды құтқару және санын көбейту мақсатында Арал ауданында жүйелі жұмыстар жүргізіліп, жақсы нәтижелер беруде.

Осы балықтар дүниежүзінің өзен-көлдерінде, теңіздерінде бар. Бірақ, Аралдағы аты аталған балықтардан өзгешелеу. Сондықтан, жоғарыдағы балықтар тек қана Арал теңізі бассейніне тән, жеке-дара түрлер мен түр тармағы (подвид). Сол үшін де біздер оларды мақтан тұтамыз әрі сақтауымыз керек.

Адамның тамақтануында балық маңызды орын алады. Пролетариаттардың көсемі, ғылыми коммунизмнің негізін салушы, атышулы ғалым К.Маркстен “қандай тағамды жақсы көресің” дегенде, “балық” деп жауап берген. Білетіндердің айтуы бойынша балық пейіштің асы дейді. Несі бар, балық еті - дәмділігі, тағамдық қасиеті мен бойға жұғымдылығы жағынан мал, үй құстары етінен кем емес, ал сіңімділігі жағынан одан асып түсетін ас. Кейбір балықтардың емдік те қасиеттері бар.