Асылбек Мүтәліпұлы Қыраубайтегі жан-дүние сырлары кіріспе

Қамқор бола салатын.

Жаны нәзік халықпыз,

Сәлден көңілі қалатын.

Жүрегін ала жүгірген.

Үйде жатып уайымдап,

Бор кеміктей үгілген…

Қиналтпай қолын ұсынған.

Қонақ келсе үйіне,

Қой соймаса қысылған.

«Төбесіне» шығарған.

Тоймен құмар қандырып,

Тойсыз жаны қуарған.

Баладай балқып жатырмыз.

Тауларға ұқсас «сұстымыз»,

Далаға ұқсас ақынбыз.

Кеудені ұра қараймыз.

Қызметшіміз біреуге,

Біреулеріміз малаймыз.

Сілкілесең түспейді.

Бір де бір халық дәл біздей…

Ет асып, арақ ішпейді.

Барамыз күнде ұмытып.

Асқандар асқар тауыңды,

Кетпесін бір күн үгітіп.

Көк үшін заман алысқан.

Білімсіз елдің тағдыры—

Іргесі қирап, бағы ұшқан.

Аспанды жаулап алғандар.

Айда тойын өткізсе,

Қазақта қандай арман бар.

Келді кезең бағыштар.

Заманың түлкі болғанда,

Алымды ұрпақ шалып қал.

Техника, ғылым, компьютер,

Ғарышты озар меңгерген.

Қызық, ойын, би қуған,

Елін құлға теңгерген.

Ғылымға аттың бұр басын.

Қашанғы басты иеміз,

Бізді де жұрттар тыңдасын.

Тәуелсіздіктің пайдасын.

Көршіге «көзің жете ме?…»

Айдатып малын қоймасын.

Есесі кетпей өмірге

Ерігіп өтер адам бар…

Құйындай өмір ойнаса,

Іліне ұшар сабандар.
Көлденең тұрып көшеде

Көңілдес іздеп алаңдар...

Сіркеге су тигізбей,

Сергелдең болған сабаздар.

Тебініп өтер табандар…

Жақсылықты білмейтін,

Жымысқы ойлы арамдар.

Қос аяқты тажалдар.

Қылқынғанда ұялмай

«Қолда» деп халқым «азандар»

Кердең басқан жамандар

Ақылым артты деп ойлап

Күні үшін амалдар

Аузын ашпас «сазандар».

Бірін-бірі алдаған,

Тиынға тоймас «базарлар».

Дүние көрсе жалаңдар.

Ит өмір емей немене...

Өздерің байқап қараңдар?!

Мә, ортаңа бір тулақ

Ырылдасып талаңдар

Әй, мыналар қайтеді-ей?

Таласып қалмай тараңдар!

Өсіп келеді шағалдар -.

Халқын, елін аямас,

Опырып жейтін мамандар...

Бірі бай, бірі малайлар -.

Әттең шіркін, дүние-ай...

Еліме кім қарайлар?!

Астанадағы ағайын.

Елдегі қарттан сәлем ал,

Өмірдің көрген талайын

Адам шіркін тозады.

Түсінбесем де кей істі

Дүбірге арқам қозады.

Шетінен ұстап кеменің.

Сондықтан сұрақ көмейде?..

Түсінбей – ақ келемін.

Тәуелсіздіктегі табысым.

Бітіргендей болдық па?!

Осымен жұрттың бар ісін

Тілді қойдық жоғары.

Шырылдайды газеттер,

«Қазақ тілі» қоғамы…

Айтқан сөз жерде қалады.

Жыл өткен сайын басшылар,

Жүре тыңдап барады.

Бұларды бізге қимайды.

Қағылғанда қалтамыз,

Қиын кезде қинады.

Еркіндік бердік, өздерің

Көтер дейді салмағын.

200 жыл орысша

Оқығандардан қалғанын.

Заман еді бұрын алысқан.

Әйел де сол кез құлшынып,

Он бала тапқан жарыстан.

Қояр емес шүлдірлеп.

Қаражат беріп арнайы,

Оқытпаса білгір кеп.

Қолға алдым қазір қаламды.

Киіз кітап жаздым да,

Оқыттым бір баламды.

Ойшылдар ойлап тапқанша.

Дүкенге кітап түскенше

Жазайын қарап жатқанша.

Байимыз! деп бөседі.

Бітірмесе де ешбір іс,

Көңілім соған өседі.

Көзіміз жанды бақырдай.

Мыңнан тұлпар озғанда,

Өзгесі болды пақырдай.

Болса жақсы жаныңда

Тәжірибедегі қояндай

Болдық па қайдам, тағы да?..

Орта шаруа сияқты.

Ыңғайы келсе бір күні

«Кулактаймыз – ау» шырақты.

Барамыз осы, қайда біз

Анықтап алсақ бағытты.

«Алда, алда!» деп барлығы

Сенделте бермей халықты.

Сенімнің құсын ұшырды.

Бірақ бізде дәрмен жоқ

Қуып жетер құсыңды.

Саудыраған ми қалды.

Алақан жайып баруға

Арымыз жетпей қиналды.

Тарыдайын шашылды.

Ауылдағы қазақтың

Аңқайған аузы ашылды.

Мың тіріліп, мың өліп.

Тағы да заман өзгерді,

Таяққа қалдық сүйеніп.

Үйретті бізді сиынып.

Ақыры Тё мырзаға,

Жиып бердік жиылып.

Не айтса жүрдік, тақ тұрып.

Жетпісімде желкелеп

Жіберді құзға лақтырып.

5 –6 мың сом жиғанмын.

Ауысқанда сол құрғыр

Шұжыққа жетпей қиналдым.

деп үйреттік балаға.

«Енді алдап, ақша жи!»

деп қуамыз далаға.

Дүние үшін жарыссақ…

Қазіргінің үндеуі –

Алып ұр да, алып сат!

Қарсы екен деп ойлама.

Еңбексіз, бірақ алып сат,

Халыққа біткен сор ғана.

Әлем – систем бола ма?

Бала, келін, немере

Панасыз жүр қалада.

Балам жерге қарайды.

Кірейін десе саудаға

«Рекет» деген сабайды.

Дүние болды арманым.

Бизнеске салмақпын

Сақалымның қалғанын.

Шал қажет болса ел жайын.

Менеджер, дилер, коммерсант

Бол десеңіз мен дайын!…

Жанымды босқа бермеймін.

Суға уды қоссаң да

Іше беремін өлмеймін.

Қуларға кетті алданып.

Сазартар едім талайды

Жетпіске тұрмын байланып.

Шешең кетті қарамай.

Жымысқы базар заманда

Жұмысқа қалдым жарамай.

Әр қадам үшін ақша алған.

Үмітім енді баламда,

Үмітім енді жастардан.

Біреуге шаттық, жыр өмір.

Біреуге дүние – тұл өмір.

Біреуге арқан, қыл өмір.

Саудаға сылтау табылды.

Тып-тыныш жүрген қазағым

Тым-тырақай қағынды.

Ақшасы көп – «дарынды».

Көп оқыған ақылды

«Ақымақтықтан» арылды

Бай барады тарылып.

Кедей тұр тағы қағылып.

Бір шөлмекке мал беріп,

Нан сұрайды жалынып.
Ұл – мазақ, қызды мас қылған.

Ағайынды қас қылған.

Заманнан озып барамыз

Жаратылған соң қасқырдан.

Қайратты тілім солғандай

Қазақта қасқыр бабамның

Құйрығы ғана қалғандай?!...

Балапан дүние, жас жаның.

Білерсің балам бір күні

Жалғанның жанып жатқанын.

Төменге тартар батпақ сұм.

Тіршілік үшін келген соң,

Тұншығып қалай жатпақсың?!

Жетпесем, өзің жетерсің!

Аласапыран мына дүниеде,

Алыспай өтсең «Бекерсің!»

Дайындал балам, дайындал.

Өмірде қиғаш жайың бар...

Кім болсаң да табынар -

Жаныңа жолдас арың бар.

Кең байтақ жатқан жерің бар.

Бар, жоқты мына дүниеден,

Қайтарып менің кегімді ал.

Кессе де басын өлмеген.

Тілімді құртқан мәңгүрттен,

Есемді алып бер дер ем!

Салт-дәстүрді жерлеген.

Ел сатқаннан күні үшін.

Есемді алып бер дер ем!

Аспан мен жерді теңдеген.

Екі жүзді сұмдардан

Есемді алып бер дер ем.

Қолдарын босқа сермеген.

Бәріне селқос пендеден

Есемді алып бер дер ем.

Тарихымды жалмаған.

Өзімді өзім алдаған.

Жылдарым үшін есемді

Мен үшін қайтып ал балам!

Өмірдің мынау босын-ай?!

Бүгінгі менің ермегім,

Бүгінгі сырлас досым-ай,

Жүрегіндегі жырын ал.

Аманат осы қарағым

Құлағыңа құйып ал!

Тәлімсіз, тәрбиесіз туғандаймын?!

Ата-баба ұятын таптап тұрып,

Жаңа ұрпаққа қиянат қылғандаймын.

Мәңгүрттік баурап алған жартымызды.

Жартының жартысы жүр базар кезіп,

Кім сонда қорғайтұғын халқымызды.

Күткіземіз, ұялмай-ақ алдан дәйім.

Таптасаң сан ғасырлық салтымызды,

Табарсың ей замандас қайдан дайын?!

Ауызбен айтып жеткізсіз

Жақсылығы да мол екен

Табиғат әсем, күні нұр

Қызыққа қимас толы екен

Бала өмірі бал өмір

Жайнап тұрған шоқ екен

Жігіттік кезің қайнаған

Шартылдаған ток екен

Отыз бен алпыс арасы

Салиқалы жол екен

60-тан кейін ұрпағың

Құдай берсе қол екен.

Арғы жасты не дейін.

Домалаған доп екен

Ілуде біреу болмаса

Жүз жасың өмір соңы екен

Білсе де соны адамдар

Қырғи қабақ көп екен

Сапырылысқан, жалмаңдап

Тоңмойын тобыр топ екен

Жандылардың ішінде

Адамның қарны тоқ екен

Ойына келсе – бүлдіру

Арсыздың алар орны екен

Алға озғанды көре алмас

Жағаңызға жармасқан

Сұм адамдар сор екен

Тыныш жүрсең түртпектеп

Арпалысқан долы екен

Қызметтері үлкеннің

Кеудесі іскен зор екен

Қызметің жоғында

Достың жүзі оқ екен.

Ұшсаң дағы шыға алмас

Айналаңыз тор екен

Еткен еңбек, маңдай тер

Күйбең күнің қор екен

Зейнеті – бекер, бос әуре

Мәңгілік деген жоқ екен

Келешек бұлдыр, белгісіз

Қазылған алдың ор екен

Тірлігіңде тырбаңдап

Барар жерің көр екен.

Түбі жоқ терең, тұңғиық

Өмір деген сол екен.

Желге ұшып бетке ұрады

Қаңғыбас байғұс қалтырап

Бүкшиген, тағдыр – құрағы...

Суықтың өтіп ызғары

Пана іздеп байғұс налиды,

Қуарып барып қу жаны.

Қолымен орап денесін.

Ысқырып желден шығар үн,

Сөккендей дене көбесін.

Аяғын зорға сылтиды.

Балағын жұлқып жел-дауыл

Тізеден биік жыртылды.

Көйлек те кетті ашылып...

Жете алмай сорлы таңға ұзақ

Қалар ма екен шашылып.

Қабағы қатаң түйіліп.

Қуанып, ойнап, секіріп

Жел ғана жүр үйіріліп.

Жарықты жалмап жеп келед...

Қаңғыбас пана таппаған

Қисаңдап келед бетпе-бет.

Неге мен?!

Қираған қалдықпын, еңсесі биік

Кемеден.

Ырсиған!..

Дәуір жылатқан, заман құлатқан

Құр сұлбам...

Өмірді сен де, өмір сені де

Шаршатып

Бұл сыннан...

Кезінде кербез, теңіз бетін

тілгілеп.

Таусылмайтындай шаттығы шіркін,

Тірлік ед!

Мына теңіз де, ана жиек те

Көгілдір.

Күн сәуле – ойнап, ай сәуле – аунап,

Өмір – нұр!

Келмеске кеткен қайран сол

Өмірлерім-ай !

Уақыт тілін кейін бұрап бір

Шегіндір!..

«Шегіндір!» деймін-ау, шегінбесіңді

Білемін.

Келмеске кеткенді аңсайды кәрі

Сүйегім.

Сықырлап тұрсам да, арман боп теңіз

Қаласың.

Бөлгім келмейді жаңа мен ескі

Арасын.
Қалқайып тұрсаң да, қартайып тұрсаң да

Кемесің

Панасың.

Осыған.

Шошыған.
Кім білер мені, кім жүрер мені

Ескеріп

Тарихты зерттер бір күні ашып,

Әзірге осы кеудемді басқан

Ауыр құм.

Өткен өмірім мен үшін ғана

Естелік.



Жапырақ көңіл желігер
Сары даланың төсінде

Бір тал өскен жайқалып

Бір жапырақ ішінде

Тұрушы еді, байқалып

Ұшқысы келіп, жұлқынып

Тұрушы еді тынымсыз

Көкке қарап, ұмтылып

Жұлына ұшса арманы

Ұмыттырып барлығын

Қызығы көрер алдағы

Жапырақты жұлқи жөнеді

Буынынан үзілген

Жапыраққа болды керегі

Жапырақ көкте ойнады

Көңілі құс боп ұшады

Еркіндік кернеп бойдағы

Желге төсеп қанатын

Жағалай тұрған талдарға

Биіктен көзін салатын

Қаратар еді–ау барлығын

Жырлар еді талдарға

Еркіндіктің ән-жырын

Ашылса бақыт сандығы

Өлшеулі өмір шектеулі

Болса-дағы әр күнің

Жапырақ жерге құлады

Естілмейді енді ешқашан

Жапырақтың мұң әні

Осында анық тұрағы

Мүмкін сол жапырақ нәрінен

Беймәлім талдың шығары

Жердің жетіп құнары

Жапырақтары еркіндік

Сөз жоқ аңсап тұрады

Көз байланған түнек кеш

Далаға қаңбақ шалқиды

Жол бойында жалғыз тал

Тал басын жел шарпиды

Желбіреп желмен қалқиды

Мендегі көңіл сенімді

Көңілде қиял әрқилы

Келешекте үміті , болашағы

Жөн сұрасаң, жол тілеп, бал ашады

Қиналсаңыз жаныңды жадыратып

Туысыңдай түбі бір қарасады

Арғы – бергі бабаңды түптеп келіп

Жеті атадан тамырды таратады

Негізің қазақ болып тумасаң да

Ең жақын бауырың боп тарасады

Я жиен , я нағашы , я бөле шығып

Көңілің туыс тауып жарасады

«Қарға тамыр қазақ» деп жай айтпаған

Осындай көріп пе едің тамашаны
* * *

Үлкен сыйлап , кішіні құрмет тұтып

Бедірейіп, бетіңе тура айтпайтын

Сәл нәрсеге шамданып, тіке ұмтылып

Көңіліңді қалдырып құрғатпайтын

Үйіңе қыдырыстап келе қалса

Базарлық ала келіп, құр қайтпайтын

Аңқылдап ашылатын қонағына

Жүрегінде түйірдей сыр жатпайтын

Сылдыратпай кесені шайын құйып

Баласын қонағына шулатпайтын

Астыңа көрпе салып, белге жастық

Қалай «аунап – тұрсаң» да бұлғақтайтын

Үйдегі шаруаңды ұмыттырып

Асығыс ауылыңа жиналтпайтын

Бұйымтайың барлығын біле тұра

Алақ-жұлақ айтқызып, тыңдалтпайтын

Жұмысыңды бітіріп, жолға салып

Жасаған қызметін бұлдатпайтын

Көлігіңе қонжиып отырғанша

Жаныңды жабырқантып, қиналтпайтын

Көріп пе едің қазақтай жомарт халық

Соңғысын сұрасаң да міз бақпайтын

* * *

Өзі тыңдап, өзгені тыңдататын

Асыңды ішіп, ыдысыңды теппейтұғын

Өзі сыйлап, өзгені сыйлататын

Жау көрсе тастүйіндей бекитұғын

«Тасты уатып, мұз шайнап», түн қататын

Зеңгінің арасында жүрсе дағы

«Қазақ!» десе «Мен бар !» деп үн қататын

Өнер десе танауы қусырылып

Кесек – кесек кеудеде жыр жататын

Құрметтеп өнері асқан өрендерді

Сарайдағы бұлбұлдай жырлататын

Иығыңа шапан жауып, алдыңа мал

Астыңа тұлпар сыйлап «тулататын»

Балуанның беліне байлай салар

Базардан сатып алған қымбат атын

«Қолымды қайтарма» деп өтінеді

Намыстан өртенеді қимаса атын

Өмірінде сені алғаш көрсе дағы

Осындай ел көрдің бе сыйласатын

* * *
Өмірде қас іздемей, дос іздеген

Дос десе қазақ шіркін бас ұрады

Жүрегін дастарханға жайып салып

Тағы бір кездескенше асығады

Көршісінсіз бір өзі көже ішсе

Көңілі кірбің тартып ашығады

Дос, жолдас, туған – туыс, құда – жекжат

Барлығын жиып алып шашылады

Төріне отырғызып қонақтарын

Бәрінің мәртебесін асырады

Құтылып жиған дүние салмағынан

Тасынып, бір марқайып басылады

Дос іздесең бауырым, қазақты ізде

Сен үшін жан беретін досың әні

Қазақтың досы бол да, жауы болма

Жау болсаң жаның онан шошынады

Сақ пен Ғұн, түркі, тұран тарихын біл

Сөзімнің шын бейнесі ашылады

Сынаптай ел шашылып жатқанымен

Жау келсе тас түйіндей қосылады

Ер түгіл, қыздарын да батыл еткен

Қасиетті бабамның топырағы

Туған елі, туған тілі, туған жері

Қазақтың мызғымайтын бас Ұраны!

Туған жер - өзегіңмен сағынарың!

Елінің бақытына жаны пида Елінің елдігі үшін арығанның

Жоғалтпаған жүректе намысты ерге

Негізі – туған ел ғой,табынарың

Халқыменен теңеліп, сөзде тұрған

Басында бақ, астында тағы барың

Ел дәстүрі - өреңнің биіктігі

Тұла бойда жаңылмас жаны барың

Қыздарын анасындай сыйлайтұғын

Қазақпыз «Батыр!» деген Бағыланын

Қай елде, Қап тауында жүрсе дағы

Білеміз қазақ шамы жағыларын

Екі қазақ қиянда қалса-дағы

Бір – бірінің қасынан табыларын

Намысын тіл мен елдің бермей тұғын

Көрерсің Ұлы ұрпақтың қаны барын

Халық болсаң Қазақ бол, ұл мен қызы

Сөзі- шешен, ісі- батыл, өзі- дарын !

Айтылмас сырым – алынбас қамал секілді

Айтылар сырым – түйіні ойдың бекімді.

(Автордан)

Мен қазақпын!
Мен қазақпын, елім үшін жаралғанмын.

Басталған елесімін көп арманның

Ел үшін құрбан болған бір бабамның,

Бір тамшы қанынан нәр алғанмын.

Өмірден сұрағым да ұғарым көп,

Қырандар көп, қалқысам сыңары боп.

Шыр етіп өмір туын тіккен жерім,

Қорғаушы, қолдаушым бол, тұмарым боп

Кеудемді жел мен жаңбыр сабаласын,

Өзіме белгілі сырт қала алмасым.

Туған жерде тамырым қалар болса,

Қиып түссін, қиналмас қара басым.

Менен бұрын аз емес қиылғандар,

Өтінішім - қиылмаңдар, қырылмаңдар

Бастарыңды сендер де көтеріңдер

Кешегі дәрменсіз кеп жығылғандар.

Білесің бе қандасым, білесің бе?…

Қазақ болу жазылған үлесіңе.

Туған жердің сен де бір үмітісің,

Еркің жоқ бұл өмірден құр өшуге.

Күн тигізбей күтем деме жанды мына.

Қазақ болу жазылған тағдырыңа

Атадан мұра қалған бұл даланы

Қолыңда: жоқ қылу да, бар қылу да.

Кең төскей жазиралы атырабым,

Өзіңмен әрбір күнді батырамын,

Бақиға да басыма жастап кетем,

Туған жердің бір уыс топырағын.

Сүріндірсек, сүйсіне кеп күлеміз.

Сонау белде бірге туып, бірге өлген,

Бар қазақтың бауырлығын білеміз.

Біле тұрып, күйбеңдейміз, күндейміз,

Түймедейді түтіндетіп, үрлейміз.

Бірін – бірі шалып жатқан қазақты,

Осы біздер ұлт дейміз бе, кім дейміз?!

Сүріндірсек қызығына батамыз.

Сырттан сөгіп, тасадан тас атамыз.

Көк аттылы көлденеңге көлгірсіп,

Иілеміз де, бүгілеміз де жатамыз.

Бауырларым, мұның қалай ойлансақ,

Жүрмейікші ынтымаққа ойран сап!

Берекесі кетсе ұлттың бойынан,

Жүрер өзге төскейіңде сайран сап!

Жүзге бөліп жүргеніңше алайып,

Түбі бірдің түтіндігін салайық.

Бірлігі бір, босағасы берік ел!

Бәріміз де қазақ болып қалайық.

Күндеріңді туралап та кеседі өмір.

Ұмтылсаң да, болдырып болмағанды,

Тағдырыңды тоқтаусыз шешеді өмір.

Тыпырлап бір орныңда тұрып алма.

Еліңнің еңсесін де көтере жүр,

Теңселіп теңелгендей жүгі нарға.

Елімнің намысы мен ары қанша.

Адамда небір қайсар бар – ау жандар,

Қайтпайтын «пышақтайын жонығанша!»

Езі бар, ермесі бар, шоғыры бар.

Жұмыр жердің беттерін бейіт етіп,

Арсыздың да алатын орыны бар…

Біреулер ісіменен топқа қауіп…

Ойнаған адамдармен малғұндарды,

Қояр ма еді, өлгенде де отқа салып.

Аз өмірді бөлмейік араз үшін.

Жақсылықтың жарқыратып туын ұстап,

Көтерейік ұрпақ үшін, адам үшін!

Сыймайды кешегінің өлшеміне.

Кеше мен бүгін үшін өмір сүрсек,

Телміріп өтпейміз бе «күлшеліге».

Дүние - өлшем, өміршең ыршынады,

Белгісіз кім қалары, кім шығары.

Заманың өзгерместей болғанымен,

Өмірдің мың айналар ұршығы әлі.

Бұл дала толы ойға, армандарға

Белгісіз арман дәмі енжарларға….

Кең дала солар үшін жаралған ғой,

Көсіліп шабатұғын тарландарға.

Көз салсам быт – шыт болған қорғандарға,

Өз - өзіне риза болғандарға.

Қауіптенем даланың сиярына-

Тасыған ақыл – ойың тар маңдайға.

Көңілім осы жайға алаңдаған,

Жауабын тауып берші адам маған.

Келешек ұрпағыңа жетер ме екен….

Бүгінгі жиған дүниең қанарлаған!

Тапқандаймын күй сезімнің көмбесін.

Тартқан сайын, қайдан тауып шертесің,

Жүрегімнің тартылмаған пернесін.

Қолға алсам саусағыма жанысып.

Кетесің – ау ескі достай табысып.

Құрдастардай көк шалғынға аунаған,

Сылдырайсың, сылқылдайсың қағысып.

Оздырам деп екеуіңнен өнерін,

Дауысым да қосылады жарысып.

Сен күмбірлеп, мен шырқаймын тоқталмай,

Кейде сенен, кейде менен қалысып.

Дүбірлеткен тұлпарға ұқсап кетеміз,

Қаршылдатқан ауыздықпен алысып!