«Аударма теориясы мен практикасы»

5В012100 « Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ

1 Глоссарий

2 Дәріс сабақтарының мазмұны

3 Тәжірибелік сабақтардың мазмұны

4 Студенттердің өздік жұмысы

5 Өзгерістерді тіркеу парағы

6 Әріптестердің танысуы

1 ГЛОССАРИЙ
1. Лексикалық контекст – төңірегінде мәтіннің сол бірлігі қолданылатын лексикалық бірліктердің жиынтығы.

2. Аударма лингвистикасы немесе лингвистикалық аударматану – тіл білімінің аударманы лингвистикалық құбылыс ретінде зерттейтін саласы

3. Лингвистикалық контекст – мәтіндегі тіл бірлігі қолданылатын тілдік орта.

4. Аударма моделі – бүкіл тупнұсқаны немесе кейбір бөліктерін аудару үрдісін орындайтын бірқатар ойлау операцияларын шартты сипаттау.

5. Аударма эквиваленттілігінің нормасы – аударманың тупнұсқаға бар мүмкіндігінше мағыналық жақындасуына талап.

6. Аударма кезінде сөйлемдерді біріктіру – аударма амалы, онда екі жай сөйлемді бір күрделі сөйлемге айналдыру жолымен тупнұсқадағы синтаксистік құрылым түрленеді.

7. Аударма – тілдік делдалдықтың түрі, онда тупнұсқаның өзге тілдік мәтінінің мазмұны басқа тілде сол тілде коммуникативті тең бағалы мәтін жасау жолымен жеткізіледі.

8. Аудармашылық (тіларалық) трансформация – түрлену, оның көмегімен тупнұсқа бірліктерінен аударма бірліктеріне көшіруді жүзегі асыру болады.

9. Аударма тілі (ПЯ) – аударма жасалатын тіл

10. Сөздік аударма тәсілі – аударманың ұтымды вариантын іздеу үрдісінде аралық кезең ретінде араларындағы синтаксистік байланыстарды сақтай отырып , тупнұсқаның лексикалық бірліктерінің орнына ең жақын сәйкестіктерді қою.

11. Еркін аударма – эквиваленттілігі аударманың сол жағдайында қол жеткізуге болатын деңгейінден төмен орындалған аударма.

12. Қысқарған аударма – аударма, онда тупнұсқаның кейбір бөліктері моралдық, саяси немесе пракиткалық сипаттағы өзге тұжырымдармен тастап кетіледі.

13. Аударманың арнайы теориясы – аударманың лингвистикалық теориясының түрлі типті мәтіндерді аудару үрдісінің ерекшеліктері мен осы үрдіске сөз формалары мен оны жүзеге асыру шарттарының ықпалын зерттейтін саласы.

14. Дәл аударма – аударма, онда ПЯ-ның жанрлық-стилистикалық нормасы мен қолданылуының қолданыс ережелерінен ықтималды ауышқуы кезінде тупнұсқа мазмұнының заттық-қисындық бөлігі ғана эквивалентті жаңғырады.

15. Трансформациялық аударма – аударма трансформацияларының бірін қолданып аудару.

16. Көркем аударма – көркем әдебиет шығармаларының, негізгі функциясы оқырманға көркем-эстетикалық ықпал ететін мәтіндердің аудармасы.
2 ДӘРІСТЕР

1-дәріс. Аударма ғылымы және оның қалыптасутарихы. Қазақ тіл біліміндегі аударматану мәселесі.Аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында жазылған ғылыми жұмыстарға шолу.
Дәріс сабағының мазмұны:

1. Аударма ғылымы және оның қалыптасуы туралы зерттеулер.

2. Аударма теориясының зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері.

3. Аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында жазылған ғылыми жұмыстарға шолу.

4. Көркем аударманың өзекті мәселелері.
ХХ ғасырдың отызыншы жылдарының өзінде М.М.Морозов, Я.И.Рецкер, А.В.Федоров сынды осы саланың білгір мамандары аударма бойынша маңызды жұмыстар атқарып, олардың ізімен Н.Б.Аристов, И.М.Берман, Л.С.Бархударов т.б. ғалымдар 50-60 жылдарда аударматанудың іргесін бекіте түскен. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі – ХХ ғасырдың соңғы жылдары ғана қолға алынған жаңа салалардың бірі.

Қазақ тіл білімінде Ө.Айтбайұлының аударма ғылымы және оның қалыптасуы туралы зерттеулері, А.Алдашеваның аударматанудың лингвистикалық және лингвомәдени негіздерін айқындауға арналған ғылыми зерттеулері аударма теориясы мәселелеріне арналды.

Аударма туралы толығырақ және нақты теорияны В.Н.Комиссаров ұсынды. Аудар­ма теориясының міндеті – шығарманың түпнұсқа мен аудармасының арасындағы ара қатынастардың заңдылықтарындағы ізін табу, аударманың жеке элементтерін барлап байқаудан туған тұ­жырым, қағидаларды ғылыми негізге сүйеніп қорытындылау және аударма практикасына көмек көрсететін, практик аудармашыға себін тигізетін межені белгілеп беру. Сонымен, аударма теориясының негізгі зерттейтін объектісі – түп­нұсқа мен аударманың арасындағы ара қатынас және оны пайымдау мен қорытындылауды керек ететін нақты жайларға көшкен формаларының айырмашылығы.

Соңғы жылдары аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында көптеген ғылыми жұмыстар қорғалды. Мәселен, ағылшын тілді әдебиеттен аударылған әңгімелер алғаш рет Г. Түсіпованың кандидаттық диссертациясында М. Твен, О. Генри, С. Моэм, Дж. Лондон секілді авторлардың стильдік ерекшеліктері түпнұсқадан талданып, оларды қазақ тіліне аударудағы әдіс тәсілдер толыққанды көрсетілді.

Ал, Е. Солтанаеваның «ХХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ-орыс әдеби байланыстары» атты диссертациялық жұмысында қазақ-орыс әдеби байланыстарының жекелеген факторлары қарастырды. Д. Дүйсебаевтың «М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының парсы тіліне аударылуы» атты кандидаттық диссертациясында М. Әуезов қаламынан туған құнарлы, орамды ойлардың парсы тіліне аударылу тәсілдеріне сараптама жасалынған. Дәрісті қорытындылау:

1. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі – ХХ ғ. соңында қолға алынды.

2. Аударма туралы нақты теорияны В.Н.Комиссаров ұсынды.

3. Аударма теориясының обьектісі – аударма, ал міндеті – аударма практикасында өмір сүріп отырған әртүрлі құбылыстарды жинақтау.

4. Соңғы жылдары аударма және оның тарихы, теориясы мен тәжірибесі жайында көптеген ғылыми жұмыстар қорғалды.

5. Ағылшын тілді әдебиеттен аударылған әңгімелер алғаш рет

Г. Түсіпованың кандидаттық диссертациясында М. Твен, О. Генри секілді авторлардың стильдік ерекшеліктері түпнұсқадан талданды.

6. Д. Дүйсебаевтың «М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының парсы тіліне аударылуы» атты кандидаттық диссертациясында М. Әуезов қаламынан туған құнарлы ойлардың парсы тіліне аударылу тәсілдеріне сараптама жасалынған.

1. Қазақ тіл білімінде аударматану мәселесі қай кезде қолға алынды ?

2. Қазақ тіл білімінде аударма ғылымы және оның қалыптасуы туралы зерттеген кімдер?

3. Аударма ұғымына қандай анықтама бересің?

4. Аударма туралы толығырақ және нақты теорияны ұсынған ғалым кім?

5 Ағылшын тілді әдебиеттен аударылған әңгімелер алғаш рет кімнің ғылыми еңбегінде сөз болды?

6.Қазақ-орыс әдеби байланыстарының жекелеген факторлары қарастырылған қандай ғылыми еңбектер бар?

2 -дәріс. Аударма теориясының негізгі салалары және оның басқа филологиялық пәндермен арақатысы, өзіндік ерекшелігі. Аударма – аударматанудың өзегі. Аударма теориясының аспектілері.
Дәріс сабағының мазмұны:

1.Аударма – ұғымы туралы түсінік.

2. Аударма іс-әрекетінің өмір сүруі.

3. Қазіргі аударма ісінің даму заңдылықтары.

4.Аударманың тілдік аспектісі туралы пікірлер.
5. Аударма туралы әдебиеттанушылардың ұстанымы.

“Аударма” – көпмағыналы сөз. Ол, біріншіден, бір тілді екінші бір тілде сөйлету үрдісін білдірсе, екіншіден, осы тілде айтылғанның/жазылғанның келесі тілге қалай жеткенін, яғни іс-әрекеттің нәтижесін, өнімін білдіреді. Ғылыми әдебиеттерде аударманың аталмыш бұл екі сипатын бөліп қарау бар.

Қай халық болмасын дүниежүзілік өркениеттен оқшау өмір сүре алмайды. Бұл – халықтың халық болып, ұлт болып өмір сүруі үшін бірден-бір керекті шарт. Аударма деген жалпылама ұғым ауқымында жатқан барлық құбылыстар (ауызша аударма, жазбаша аударма, еркін баяндау, әңгіме ету және т.т.) адамзат мәдениетімен, адамның мағыналық қызметімен, рәмізділік аясымен тығыз байланысты құбылыстар. Қазіргі кезде аударманың қоладнылмайтын саласы жоқ. Телеграф агенттіктерінің хабарларын, газет-журнал материалдарын, техника мен ғылым мағлұматтарын, компьютер мен ғаламтор жаңалықтарын көпшілікке таратудың ең тиімді жолы – аударма.

Аударма - әдебиеттің көне мұрасы, белгілі өнер саласы. Оның проблемалары да әрі ескі, әрі жаңа болып түлене береді. Оны зерттеу аспекті де сан алуан болып келеді. Соның бірі – «лингвистикалық бағыт». Ол, негізінен, аудармада грамматикалық категорияларды тірек етеді. Осы лингвистикалық бағыт көркем аудармағада да ерекше болды. Аударма өнері, көркемдік дәлділік, аудармадағы талант, эрудиция дегендер-аударманың қадым заманнан бері келе жатқан проблемалары . Осыған орай, көркем аударма аударманың мақсаттары мен түпнұсқасының типін ескере отырып, оның жалпы стратегиясын белгілеуге көмектеседі. Аударма әдеби шығарма арқылы бір халықтың өмірін келесі бір халыққа таныстыру арқылы екі ел арасында рухани көпір орнатуға ат салысады.Жалпы аударманың негізгі екі концепциясы бар: лингвистикалық және әдебиеттану ғылымы. Аударма және аударматану бойынша негізгі екі мәселелер шеңбері бар.Бірінші мәселелер шеңбері – бұл аудару шекараларының мәселелері, яғни, мәтінді аудару мүмкіндігімен байланысты мәселелер.Екінші мәселелер шеңбері, біріншісімен арақатынасын белгілейтін және ерекше сипаттамасы бар аудару барабарлығымен байланысты мәселелер.

1. Аударма - әдебиеттің көне мұрасы, белгілі өнер саласы.

2. «Лингвистикалық бағыт» негізінен, аудармада грамматикалық категорияларды тірек етеді.

3.Соңғы жылдары аударма мәселесі психолингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, контрастивті лингвистика,мәдениаралық коммуникация тәрізді лингвистикалық қырларынан қарастырылуда.

4. Аударма - күрделі көп қырлы құбылыс. “Аударма” – көпмағыналы сөз.

5. Барлық құбылыстар (ауызша аударма, жазбаша аударма, еркін баяндау, әңгіме ету және т.т.) адамзат мәдениетімен, адамның мағыналық қызметімен, рәмізділік аясымен тығыз байланысты құбылыстар.

1. «Лингвистикалық бағыт» аудармада қай грамматикалық категорияларды тірек етеді?

2. Аударма туралы әдебиеттанушылардың ұстанымы қандай?

3. “Аударма” – көпмағыналы сөздегеніміз не?

4. Аударма іс-әрекетінің өмір сүруі дегеніміз не?
3 -дәріс. Аударма теориясы филологиялық ғылымның арнайы бір саласы ретінде. Шетелдік және отандық ғалымдардың аударманы топтастыруы жайындағы көзқарастары.
Дәріс сабағының мазмұны:

1. Аударма тарихында аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу қажеттігі.

2. Аударма теориясын жекелеп, жіктеп қарастыруға қатысты көзқарастарға шолу.

3. Шетелдік ғалымдардың аударманы топтастыруы туралы.

4.Отандық ғалымдардың аударманы топтастыруы туралы.
Жалпы аударма тарихында аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу керек, тілдік пе, әлде әдебиеттану тұрғысынан қарастыру керек пе? – деген даулы мәселелер бар. Оны тек тіл ғылымының тұрғысынан, яғни әр тілдің лексикалық, грамматикалық және стилистикалық заңдылықтарын айыру, аудармада солардың қайсысының қалай жүйелесетінін анықтау – аударма теориясының басты міндеті деушілер болды. Бұған қарама-қарсы, аударманы тек қана «әдебиеттану тұрғысынан қарау керек» деген пікірлер де айтылды. М. Әуезов «Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері» атты мақаласында. «Аударма теориясын жекелеп, жіктеп қарастырғанда, кейінгі кезде біздің одақ көлеміндегі әдебиетте екі түрлі өзгеше бейім барлығы анықталды, бірі – аударма тіл зерттеу ғылымының ауқымына енетін сала болғандықтан, аударма ісінің мәнісін ұғына отырып, бұл мәселені лингвистикалық әдіспен зерттеу жағына қарай тартады, екіншісі – біздіңше, дұрыс бейім, – аударманы сөз өнерінің бір түрі деп ұғынады да, эстетикалық принциптерді, көркемдік таразыны алғы талапқа қояды, сондықтан бұл бейім аударманы әдебиеттану теориясы зерттейтін объект деп қарайды»– деп көрсетеді.

Аударма – тіл қызметінің бір түрі ретінде бір тілде айтылған ойларды басқа тілдің құралдарымен соған сәйкестікте немесе толық құндылықта беру үдерісі.    1680 жылы ағылшын аудармашысы Дж.Драйден  (1631-1700) аударманың 3 түрін ұсынады: Біріншіден, «метафраз» – түпнұсқаның дәл жеткізілуі,      екіншіден, «парафраз» – түпнұсқаның түріне емес, ерекшелігіне бағдарланып, еркін жеткізілуі,үшіншіден, «имитация» (еліктеу) – түпнұсқа тақырыбына жазылған шығарма.

       Аударма теориясының көрнекті маманы Л.С. Бархударов  құрылымдық сипатына қарай аударманы төрт  түрге бөліп көрсетеді:
1) жазбаша-жазбаша аударма немесе жазбаша мәтіннің жазбаша аудармасы;
2) ауызша-ауызша аударма немесе ауызша мәтіннің ауызша аудармасы ;
3) жазбаша-ауызша аударма немесе жазбаша мәтіннің ауызша аудармасы;
4) ауызша-жазбаша аударма немесе ауызша мәтіннің жазбаша аудармасы.  М.О. Әуезов 1955 жылы жазылған «Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері» атты мақаласында аударманың үш түрін атап өтеді. Бірінші – сөзбе-сөздік – әріпқойлыққа негізделген аударма. Екінші – еркін аударма. Соңғысы аударманың өте-мөте қонымды ғылыми дәлелденген түрі – шығарманың мазмұнын да, формасын да толығырақ беретін ғылыми дәл, балама аударма.
    

Дәрісті қорытындылау:

1.Аударма – тіл қызметінің бір түрі ретінде бір тілде айтылған ойларды басқа тілдің құралдарымен соған сәйкестікте немесе толық құндылықта беру үдерісі.

2. Аударманы негізінен төмендегідей екі үлкен түрге бөлуге болады:
ауызша аударма және жазбаша аударма.

3. Жалпы аударма тарихында аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу керек, -деген даулы мәселелер бар.

4. М. Әуезов аударманы сөз өнерінің бір түрі деп қарап, оны әдебиеттану тұрғысынан зерттеуді бірінші кезекке қою керек деген пікірді ұстанды.

Бақылау сұрақтары:

1.Ағылшын аудармашысы Дж.Драйден ) аударманың неше түрін ұсынды?

2.Отандық ғалымдардың аударманы топтастыру туралы пікірлері бар ма?

3. Аударылған шығармаларды қай тұрғыдан зерттеу керек?

4. М. Әуезов аударманы қай ғылым тұрғысынан зерттеуді ұсынды?
4-дәріс. Тілдік дәнекерлік жасаудың түрлері.

Аударма — тілдік және мәдениетаралық қарым –қатынас құралы. Аудармадағы тілдік дәнекерлік ұғымы.
Дәріс сабағының мазмұны:

1. Аударма-халықтың рухани қызметінің, мәдени өмірінің бір саласы.

2. Көркем аударманың алғашқы үлгілері.

3.Тілдік дәнекерлік ұғымы туралы түсінік.

4. Тілдік дәнекерлік жасаудың түрлері.

5. Аудармаға қойылатын талаптар.

Тілдің коммуникативтік ықпалын күшейту мақсатында қазір филология ғылымында “языковое посредничество” деген ұғым пайдаланылып жүр. Біз оны қазақша “тілдік дәнекерлік” деп алдық. Аударма — бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық қайталай бейнелейтін тілдік қимыл. Мәдени және рухани табыстарды ортақтастыруда, халықтардың өз ара қарым қатынасын ұлғайтуда аударма нағыз жалғастырушы күш болып табылып отыр. Тілдік дәнекерлік дегеніміз-әр тілді коммуниканттардың екі тілді білетін тілдік дәнекердің көмегімен қарым-қатынас жасауы. Тілдік дәнекерлік қай–қайсысы болсын өзіне тән ерекше қоғамдық қажеттілікті қанағаттандырады.

1.Аударма - адам қызметінің байырғы түрлерінің бірі.

2.Қазақ тарихында аударма нұсқалары бағзы заманнан бар. Ежелгі Шығыс әдебиетімен даналық ой пікірлерін көне мұралары аударма арқылы әр алуан нұсқаларда халқымызға жетіп отырған.

3. Аударманың қоғамдағы қызмет аясын кеңейту мақсатында “тілдік дәнекерлік” деген ұғым пайдаланылып жүр.

4.Тілдік дәнекерлік дегеніміз-әр тілді коммуниканттардың екі тілді білетін тілдік дәнекердің көмегімен қарым-қатынас жасауы.

Бақылау сұрақтары:

1.Аударма — тілдік және мәдениетаралық қарым –қатынас құралы ретінде қандай қызмет атқарады?

2. Қазақ тарихында аударманың қандай нұсқалары бар?

3. Аударма теориясының негізгі әдістеріне, аударманың негізгі үлгілеріне не жатады?

4. Трансформациялық грамматикаға елеулі орын берілген қай ғалым?

5-дәріс. Тіларалық коммуникация құралы ретіндегі аударма. Аударманың негізгі түрлері.
Дәріс сабағының мазмұны:

1. Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынасты (коммуникация) қамтамасыз ету құралы .

2. Аударма–тіларалық қарым-қатынастың ерекше бір түрі.

3.Аударма теориясының мәні, өзіндік ерекшелігі.

4. Аударманың негізгі түрлері.

Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас (коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы.

Л. К. Латышевтің пікірінше аударылатын мәтін коммуникация, қатынас құралы болып табылады . Коммуникацияның екі түрі болады: бірінші, бастапқы (кәдімгі), және екінші, соңғы (әдеби). Біріншісі, сөйлеп және тыңдап жатқан адамдардың арасында туған коммуникативті жағдай. Екіншісі, толық емес коммуникативті жағдай болып саналады. Ол әңгімелейтін адам (әңгіме авторының өкілі) мен оқырман арасындағы коммуникация. Әдеби коммуникация кезінде осы жағдайлар сақталмайды.

«Аударма» сөзінің астарында белгілі бір тілдегі сөйлеу тілін – ауызша немесе жазбаша мәтінді, сөзді басқа тілде қайталап жеткізу жатқаны белгілі. Сонымен бірге, аударма – сөйлеу қызметінің бір түрі болғандықтан, оның мақсаты сөз сөйлеу құрылымын қайта құру болып табылады, нәтижесінде мазмұнның өзгеріссіз жоспары сақталумен бірге, ойды жеткізу жоспары да өзгереді, бір тіл екіншісімен ауыстырылады.

1. Ауызша аудару. 2. Жазбаша аударма. Барлық хат-хабар, ресми құжаттар, ғылыми және көркем шығармалар жазба түрінде аударылады.

3. Компьютерлік (машинамен) аудару. Алдын ала жасалған программа бойынша кибернетикалық әдіспен сөзбе-сөз аударып, түпнұсқа туралы түсінік беру.

Дәрісті қорытындылау:

1.Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас (коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы .

2. Аударма - халықпен халықты, тілмен тілді, әдебиетпен әдебиетті қауыштырушы дәнекер.

3. Аударма – сөйлеу қызметінің бір түрі болғандықтан, оның мақсаты сөз сөйлеу құрылымын қайта құру болып табылады.

4. Аударманың бірнеше түрі бар : ауызша аудару, жазбаша аударма, компьютерлік (машинамен) аудару.

Бақылау сұрақтары:

1.Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы ретінде қандай қызмет атқарады?

2.Неге аударманы – тіларалық қарым-қатынастың ерекше бір түрі дейміз?

3. Коммуникацияның неше түрі бар?

4. Аударманың қандай түрлері бар?

5.Ауызша аудару, жазбаша аударма, компьютерлік (машинамен) аудару дегеніміз не?

1. Аудару үдерісінде кездесетін әрекеттер.

5. Аудармалық транскрипция мен транслитерация түсінігі.

6. Калькалау. Лексикалық-семантикалық ауыстыру.
Аударма теориясының негізгі әдістеріне, аударманың негізгі үлгілері ретінде денотативтік, семантикалық және трансформациялық модельдер жатады. Трансформациялық құбылыстар кейде бір тілдің ішінен де көрініс табады. Трансформациялық модель трансформациялық грамматика идеяларының негізінде қалыптасқан. Бұл модельді жасауда аударманы бірінші тілдің мәтінін аударылатын тілдің мәтініне ауыстыру деп түсінеміз. Аудармашы түпнұсқаны қабылдап, санасында бірнеше тіларалық трансформация жасайды да, дайын аударма «шығарады». Алайда аударматанушылар көбінесе, Л.С.Бархударов та аударма трансформацияларын негізгі сипаттары жағынан төрт топқа жіктеген теориясымен санасады: Орын алмастыру; сөз қосу; ауыстыру; түсіріп тастау (опущения) . Орын алмастыру.Бұл - аудару үстінде түпнұсқа тілдегі элементтердің орналасу тәртібін аударма тесксте өзгертіп беру. Сөзбе-сөз аудару тәсілі түпнұсқа тіліндегі мәтінді аударылатын тілдегі мәтінге семантикалық-құрылымдық жағынан алғандағы қарапайым және ең жақын нұсқасымен алмастыру деп қаралады.

Графика ауызекі сөйлеу тілінің дыбыстық жағын, оның ерекшеліктерінің барлығын түгелдей қамтып бере алмайды. Мұндай қызметті транскрипция ғана атқара алады. Транскрипция – латынның «transcriptio»-«қайта жазу» деген сөзінен жасалған термин. Транскрипцияның әдеттегі жазудан мынадай айырмашылықтары бар: әдетте жазу жүйесінде сөздердің дыбыстық жағымен бірге олардың әр түрлі байланыстары, атап айтқанда, этимологиялық және морфологиялық байланыстары да қарастырылып, есепке алынады. Ал транскрипцияда сөздің дыбыстық жағына ғана назар аударылады. Транскрипция үшін сөздің этимологиялық, морфологиялық байланыстарының ешбір мәні жоқ. Ал транскрипцияның ең негізгі қызметі – сөздің дыбыстық немесе фонемалық құрамын дәлме-дәл көрсету.

1. Аударманың негізгі үлгілері ретінде денотативтік, семантикалық және трансформациялық модельдер жатады.

2. Трансформациялық модель трансформациялық грамматика идеяларының негізінде қалыптасқан.

3. Транслитерацияда аударылатын тіл құралдарымен бастапқы тіл сөзінің графикалық формасы, ал транскрипцияда оның дыбыстық формасы беріледі.

4. Аудару тілінің сөз жасау және морфология ережелеріне сәйкес, шет түбірінің жұрнақтары немесе жалғаулары арқылы транслитерация жасалады.

5. Транскрипция – бұл аударма мәтінге аудару тілінің графикалық амалдары арқылы енетін реалия сөздер.

1.Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы ретінде қандай қызмет атқарады?

2.Неге аударманы – тіларалық қарым-қатынастың ерекше бір түрі дейміз?

3. Коммуникацияның неше түрі бар?

4. Аударманың қандай түрлері бар?

5.Ауызша аудару, жазбаша аударма, компьютерлік (машинамен) аудару дегеніміз не?

1. Балама аударма туралы түсінік.

3. Көркем аударманың негізгі түрлері.

4. Аударматану ғылымындағыбалама,баламалы аударма терминдеріне қатысты түсініктер.

5. Балама теориясына қатысты көзқарастарға шолу.

Аударма шығармашылық іс, рухани өнер. Белгілі аудармашы ғалым Ә.Сатыбалдиев балама аударма жөнінде: «Аудару үстінде жеке сөздерге балама іздеу арқылы әрдайым ана тілі­нің бүкіл қазынасы аударылып-төңкеріліп отырады. Әдебиет теориясы көркем аударманың негізгі үш түрі бар деп біледі. Олар: еркін аударма, сөзбе-сөз және балама аударма. Біріншісі – еркін аударма, бұл тәсіл түп­нұсқа тілін, әдеби ырғағын жетік білмеуден, түп­нұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтаудан гөрі, аудармашының өзіне тиімділік жағын қарас­тырудан туады. Аудармадағы екінші әдіс –сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсілді көбінесе оригиналдың тілін жақсы білетін аудармашылар қолданады.

Қазақ аударматану ғылымында жиі қолда­ны­лып жүрген балама, баламалы аударма, балама­лылық (эквивалент, эквивалентный перевод, эквивалентность) деген терминдердің қазірге дейін ұғымдық анықтамасы нақтылана қойған жоқ. Кей тұстарда сөз болғалы отырған аталымдар теңбе-теңдік (тождественность), дәлме-дәл аударма (адекватный перевод) деген терминдермен теңбе-тең дәрежеде ұғынылады. Баламалық жөнінде орыс ғалымдарының ішінен алғаш пікір айтқан Я.Рецкер болды. Оның айтуы бойынша, «балама» дегеніміз контексте тұрақты, тәуелсіз, теңбе-тең сәйкестік ал, зерттеуші-ғалым А.Алдашеваның түсіндіруі бойынша, екітілді сөздікте берілетін нұсқалар . Балама (эквивалент) – екі немесе бірнеше тілдердің тілдік бірлестіктердің лексикографиялық еңбектерде ұсынылатын, контекске тәуелсіз нұсқасы.

Дәрісті қорытындылау:

1. Аударма жасау үстінде балама сөздерді табу – әдеби тіліміздің баюына бірден-бір себебін тигізеді.

2. Көркем аударманың негізгі үш түрі бар деп біледі. Олар: еркін аударма, сөзбе-сөз және балама аударма.

3. Қазақ аударматану ғылымында жиі қолда­ны­лып жүрген балама, баламалы аударма, балама­лылық деген терминдердің қазірге дейін анықтамасы нақтылана қойған жоқ.

4. Балама (эквивалент) – екі немесе бірнеше тілдердің тілдік бірлестіктердің лексикографиялық еңбектерде ұсынылатын, контекске тәуелсіз нұсқасы.


Бақылау сұрақтары:

1. Аударматану ғылымындағыбалама,баламалы аударма терминдеріне қатысты қандай түсініктер бар?

2. Баламалық жөнінде орыс ғалымдарының ішінен алғаш пікір айтқан кім?

3. Балама (эквивалент) дегеніміз не ?

4. Аударма жасау үстінде балама сөздерді табудың қандай пайдасы бар?

5. Көркем аударманың қандай түрлері бар?

1. Көркем аударма және оның түрлері.

2. Көркем аударманың бүгінгі әдеби үдерісте алатын орны.

3. Көркем шығармашылық өзіндік ерекшеліктегі өнер туындысы.

4. Аударма шығармасын қабылдау.
Көркем аударма – әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы. Орта ғасырлардан бастап, қазақ әдебиетінде де шығыста бұрыннан белгілі сюжетті арқау ете отырып шығарма жазу дәстүрі болған. Оларды бүгінгі дәуірде қалыптасқан мағынада аударма деуге келмейді. Олар кейде еркін аударма деп саналғанмен, шынында төлтума шығарма сипатына ие болған. Шынайы аударма қалайда түпнұсқаға сәйкес болуы шарт. Көркем аударма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай дәлме- дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Көркем аудармада әдеби шығарма бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімаланбайды, сөздердің мағынасын, көркемдік қуатын, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі.

В. Н. Комиссаровтың анықтамасы бойынша, көркем аударма – бұл аудармалық әрекет, оның негізгі мақсаты аударма тілінде көркем-эстетикалық әсер ете алатын шығарма жасау. Сонда, көптеген әдеби сыншылардың ойынша көркем аударма – бұл өнер, онымен тек қана эстетикалық қағидаларға сүйенетін тіл шеберлері айналыса алады.

Мәтін – бұл тіл шығармасы, оның көмегімен вербалды коммуникация іске асады. Аудармашы осы түпнұсқада берілетін толықтықты қабылдай ала алуы және онымен құрылып жатқан аударма мәтінін толық және дәл бере білуі керек. Әрбір аударма шығармашылық үдеріс ретінде аудармашының даралығын белгілеуі керек, бірақ аудармашының негізгі мақсаты түпнұсқаның ерекшеліктерін жеткізу және түпнұсқаға сәйкес көркем және эмоционалды әсерін барабарлы жеткізу үшін, аудармашы ең жақсы тіл амалдарын: синонимдерді, сәйкес болып тұрған көркем бейнелерді және сол сияқтыларды табу керек.
Дәрісті қорытындылау:

1.Көркем аударма – әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы.

2.Көркем аударма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай дәлме- дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады.

3. Көркем аударма – бұл аудармалық әрекет, оның негізгі мақсаты аударма тілінде көркем-эстетикалық әсер ете алатын шығарма жасау.

4. Мәтінді қабылдайтын кісі иерархиялық құрылымды– «төменнен – жоғары» қарай, мәтінді толық түсініп ұғынуға дейін қабылдайды.
Бақылау сұрақтары:

1 Көркем аударма – бұл аудармалық әрекет дегенді қалай түсінесің?

3.Көркем аударма түпнұсқаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай, қалай ажыратылады.?

1. Көркем аударма мәселелері.

2. Аударманың сапасы жайында.

3. Аударманың қоғамдық мәні.

5. Аударманың лингвистикалық қағидасы
Көркем аударма проблемалары күн тәртібінен түспейтін, шешілуінің ұшы қиыры көрінбейтін түбегейлі проблемалардың бірі. Әдебиет тарихында бір жазушының шығармаларына әр кезде әр түрлі аудармашылар ілтипат білдіреді. Осының нәтижесінде бір туындының бірнеше аудармасы сақталады. Олардың ішінде сәттісі де, сәтсізі де ұшырасуы мүмкін. Пушкин өлеңдерін қазақ тіліне аударудағы табыстармен қоса, сәтсіздіктер де бой көрсетіп қалады. Сөзді фактілерге беретін болсақ: Пушкиннің «Ай» («Месяц») деген өлеңінің аудармасына көз жіберейік. Осындағы әбден түсінікті айтылған сөздерді Тәкен Әлімқұлов бұзып тәржімалған. «Гордым разумным моим» — «салқын оймен», «летите прочь, воспоминания!» — «Сәуле төгіп дірілдетіп» делінген. Бұл арада «тусклое» эпитетінің қалып қоюы мағынаға нұқсан келтіріп тұр. В.Г. Белинский А.С. Пушкин шығармашылығына арналған мақаласында ақынның ойы мен сезімдер бірлігін оның пафосы деп анықтайды.

Аударманың мақсаты қарым-қатынаста болған кісілердің арасындағы лингвоэтникалық бөгеттерін бұзып, қатынасын мүмкін ету. Аударманың лингвистикалық қағидасы түпнұсқаның формалды құрылымын қайта жасау. Бірақ, егер де лингвистикалық қағида негізгі екені айтылатын болса, онда ол түпнұсқаның сөзбе сөз аударылуына әкелуі мүмкін. Тіл жағынан ол нақты болар, ал көркемдік жағынан өте әлсіз аударма болуы мүмкін. Көптеген жағдайларда мәтін мазмұнының құрылуына қатысатын семантикалық құрылымның компоненттері оның белгілерімен тікелей ара қатысын белгілейді . Сондықтан біз лексико-семантикалық эквиваленттіліктің келесі деңгейлерін белгілей аламыз: денотативті, коннотативті және коммуникативті-функционалды.

1. Көркем аударма проблемалары күн тәртібінен түспейтін, шешілуінің ұшы қиыры көрінбейтін түбегейлі проблемалардың бірі.

2. Пушкин өлеңдерін қазақ тіліне аударудағы табыстармен қоса, сәтсіздіктер де бой көрсетіп қалады

3.Аударманың лингвистикалық қағидасы түпнұсқаның формалды құрылымын қайта жасау.

4. Лексико-семантикалық эквиваленттіліктің келесі деңгейлерін белгілей аламыз: денотативті, коннотативті және коммуникативті-функционалды.
Бақылау сұрақтары:

1. Аударманың лингвистикалық қағидасына не жатады?

3 Аударма не үшін жасалған ?

1.Аударма толыққандылығының маңыздылығы.

3. Барабарлық (эквиваленттілік) – аудару теориясында өте күрделі және көп қырлы ұғым.

4. Аударма барысында жаңа сөздің жасалуы
5. Контекстің аудармадағы маңызы
6. Сөз мағынасын жеткізуде кездесетін проблемалар
Аударма толықтылығы (барабарлық) ұғымын дәлдеуге тырыса отырып,

А. В. Федоров толығырақ түсініктеме береді: «Аударманың толықтылығы – бұл түпнұсқада берілген мазмұн мағынасының толық жеткізілуі және аударманың түпнұсқаға функционалды-стилистикалық жағынан толық сәйкес келуі». Аударма толықтығы түпнұсқаға сәйкес мазмұны және форма ара қатынас ерекшеліктерін жеткізуде немесе осы ерекшеліктеріне функционалды сәйкестіліктерді жасауда. А. В. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында тепе-теңдік белгісін қояды. Ол үшін барабарлық – бұл тек қана шетел термині. Мәтіннің көркем редакциялау ережелеріне сәйкес оны ана тіліндегі сөзбен алмастыру жақсырақ болар еді. Бірақ, алмастыру болса да, мәселе айқын шешілмейді.

1. «Эквиваленттілік» термині 1938 жылдан қолданылып келе жатыр.

2. Алғаш рет «эквивалент» терминін Р. Якобсон ұсынған еді.

3.Эквивалент сөзі –мағынасы бірдей, оны толық алмастыра алатын ұғым.

4.Аударманың толықтылығы – бұл түпнұсқада берілген мазмұн мағынасының толық жеткізілуі және аударманың түпнұсқаға функционалды-стилистикалық жағынан толық сәйкес келу.

6. А. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында тепе-теңдік белгісін қояды.

7.Тілдердің сөздік құрамының арасындағы айырмашылықтар, сөздің контексте әралуан қызмет атқаруы сөз таңдаудағы белгілі бір ортақ заңдылықтарды жүйелейді.

8. Сөз мағынасын нақтылау – түпнұсқадағы сөздің сөздіктегі сәйкестігі болмаған жағдайда, жергілікті тіл ерекшелігі болған жағдайда игерілетін аудару амалы.

9. «Реалия» сөзі – латын (realis, -e, көпше түрі realia- «зат, нәрсе») сын есімінің көпше түрінен шыққан.

10. Реалия – зат, елтану ғылымының шекараларында да кең мағынаны білдіреді.

1. Барабарлық (эквиваленттілік) дегеніміз не?

2. А. В. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында неге тепе-теңдік белгісін қояды?

3. Аударманың толықтылығы дегеніміз не?

4. Аудармадағы барабарлық дегеніміз не?

5. Сөз мағынасын нақтылау дегеніміз не?

7.Реалия сөздер дегеніміз не?

8. И. Левый реалия сөздерді қалай атаған?
11-дәріс. Лексикалық бірліктерді аударудың негізгі жолдары. Реалия сөздер мәдени белгілер ретінде және оларды аудару мәселелері.

Дәріс сабағының мазмұны:

Тілдердің сөздік құрамының құрылымдық-мағыналық сипаттарының арасындағы айырмашылықтар, сөздің контексте әралуан қызмет атқаруы сөз таңдаудағы белгілі бір ортақ заңдылықтарды жүйелейді. Осыған орай жинақталған материалдарға негіздей отырып, сөз таңдаудың негізгі екі түріне ғана тоқталуға болады. Олар:

1. 
   сөз мағынасын нақтылау (конкретизация);
   
2. 
   сөз мағынасын ұлғайту, үстемелеу (генерализация).
   

Контекстегі сөздің стильдік қызметінде субъективті-эмоционалды баға және әлеуметті коннотация бар болған жағдайда аудармашы стильдік қызметті ашатын амалдардың бірін – сөз мағынасын ұлғайтуды қолданады.

1.Тілдердің сөздік құрамының арасындағы айырмашылықтар, сөздің контексте әралуан қызмет атқаруы сөз таңдаудағы белгілі бір ортақ заңдылықтарды жүйелейді.

2. Сөз мағынасын нақтылау – түпнұсқадағы сөздің сөздіктегі сәйкестігі болмаған жағдайда, жергілікті тіл ерекшелігі болған жағдайда игерілетін аудару амалы.

3. «Реалия» сөзі – латын (realis, -e, көпше түрі realia- «зат, нәрсе») сын есімінің көпше түрінен шыққан.

4. Реалия – зат, елтану ғылымының шекараларында да кең мағынаны білдіреді.

Бақылау сұрақтары:

1. Реалия сөздер дегеніміз не?

2. И. Левый реалия сөздерді қалай атаған?

3. Сөз мағынасын нақтылау дегеніміз не?

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Эквивалентсіз лексика ұғымы.

2. Реалия сөздердің сипаттайтын факторларына сәйкес топтастырылуы.

4. Реалияны аударғанда қолданылатын тәсілдер.

5. Аударматану саласындағы терминологиялық ұғымдар жүйесі.

6. Аударматану терминдерінің сатылары.

2) Аймақтық құбылыстарды және ұғымдарды білдіретін берілген мәтіннің реалия сөздері, аударма тілінде сәйкестілігі жоқ сөздер.

Неологизмнің енгізілуі – реалияның мазмұнынын және ұлттық нақышын сақтау үшін (транскрипциядан кейін) қолданылатын тәсілдердің бірі. Ұқсас аударма.Осы аударма тәсілі өте жиі қолданылады. Мысалы, көп таралған тәсіл функционалды эквивалентті таңдау.

Контекстуалды аударма. Бұл тәсіл өз қағидасы бойынша ұқсас аударма тәсіліне ұқсайды, бірақ сөздік аудармаға қайшы. Өйткені осы тәсілдермен аударылып жатқан сөздің мағынасы сөздікте берілген оның эквивалентінің мағынасынан тыс болуы мүмкін. Реалияны алмастыру.Кейбір ғалымдар (мысалы, Влахов және Флорин) бастапқы мәтінде берілген реалияны аударма тіліндегі реалиямен алмастырып, «реалияны алмастыру» тәсілін қолдануды ұсынады. Басқа реалия сөздерді қолданған кезде ұлттық нақыш өзгеріліп, оқырмандар өз назарларын автордың ойынша маңызды емес және ешқандай маңызы жоқ ұсақ бөлшектерге аударады.
Сипаттамалы аударма.Сипаттамалы аударма қолданылған кезде реалияның мазмұны ашылады. Яғни, қорыта келгенде аударма – бұл тіларалық қатынас үшін пайдаланылатын жалғыз ғана тәсіл. Оның негізі мақсаты - әр түрлі тілдерде сөйлейтін кісілердің қатынасын максималды түрде бір тіл ширегінде сөйлейтіндей ету.

Дәрісті қорытындылау:

1. Реалия сөздерге эквивалентсіз лексиканы да жатқызуға болады.

2.Эквивалентсіз лексика: басқа тілдің лексикалық бірліктері арасында толық немесе жартылай эквиваленттері жоқ лексикалық бірліктер.

3.Реалия сөздер сипаттайтын факторларына сәйкес бірнеше топтарға бөлінеді.

4. Неологизмнің енгізілуі – реалияның мазмұнынын және ұлттық нақышын сақтау үшін (транскрипциядан кейін) қолданылатын тәсілдердің бірі.

5. Реалияны аударғанда қолданылатын тәсілдер мыналар: ұқсас аударма, контекстуалды аударма, реалияны алмастыру, сипаттамалы аударма.

6. Терминнің мағынасы мәселесі арнайы зерттеуді қажет етеді.

7. Зерттеуші Л.А.Новиков мағына түрлерінің жіктемесін ұсынды.

8. Аудармашы таланты – айрықша талант.

9.Сөз аудармасы ең алдымен орыс тіліндегі мағынасы бойынша сәйкес келетін сөзді табудан басталады.

1.Реалия нені жатқызамыз?

2. Эквивалентсіз лексикаға қандай бірліктер жатады ?

3. Эквивалентсіз лексиканың қандай ерекшелігі бар?

4. Реалияның мазмұнынын және ұлттық нақышын сақтау үшін қолданылатын тәсілдердің біріне қайсысы жатады?

5. Реалияны аударғанда қолданылатын тәсілдер туралы не білесің ?

6.Аударматану саласындағы терминологиялық ұғымдар жүйесіне не жатады?

7. А.Попович аударма үдерістерін зерттеу барысында қандай терминдер мен ұғымдарды енгізді?

8. Аударматану терминдері қандай сатылардан тұрады?

9.Сөз аудармасы қалай жүзеге асады?

10. Лексикалық немесе сөздік ұйқастық дегеніміз не?

11. Эквиваленттер дегеніміз не?

1. Аударматану саласындағы терминологиялық ұғымдар жүйесі.

2. Аударматану терминдерінің сатылары.

3. Аудармалық сәйкестіктердің түсінігі.

4. Сөз аудармасындағы сәйкестіктер.
Терминнің мағынасы мәселесі арнайы зерттеуді қажет етеді, себебі бұл аударматану метатілінің дамуына маңызды үлес қосады. Мағына мәселесін зерттейтін тіл білімінің семантика саласы орыс тіл білімінде М.М.Покровский, А.А.Потебня, В.В.Виноградов есімдерімен байланысты.

А.Попович аударма үдерістерін зерттеу барысында қолданылып отырған терминдер мен ұғымдарды енгізді. А.Попович енгізген «мәтін  түпнұсқа мәтіні  протомәтін», «екінші деңгейдегі мәтін  аударма мәтіні  метамәтін» деген терминдер тілде түпнұсқа және аударма мәтіндерін жіктеу әдістемесі деп аталатын зерттеу аппаратына кірді. Кез келген ғылым, білім саласының терминологиялық жүйесі сол ғылым саласымен бірге дамиды және адамзаттың ақиқат, шындықтың нысандарын танып білу кезеңдерін көрсетеді.

Аудармашы таланты – айрықша талант. Ол өз тілінің айшығы мен ажарын, көркемдік бейнелеу мүмкіншілігін, бейнелілігін еркін меңгерген дарынды ақын болумен бірге, түпнұсқаның мазмұны мен мәнін, тіл байлығын, ұлттық бояуын жете білетін шебер маман дәрежесіне көтерілуі шарт.

Сөз аудармасы ең алдымен орыс тіліндегі мағынасы бойынша сәйкес келетін сөзді табудан басталады. Аударма теориясында, қандай да бір ағылшын сөзіне орыс сөзінің мағынасы бойынша жақын болуы – лексикалық немесе сөздік ұйқастық деп аталады. Ағылшын және орыс тілінің сөздік құрылымдары бірліктерін салыстыру кезінде, осы тілдердің сөздері арасындағы мағыналық қатынастардың екі негізгі түрлері анықталады. Ағылшын сөзінің мәні, толық орыс сөзінің мәніне сәйкес. Мұндай тұрақты тең бағалы сәйкестіктерді біз эквиваленттер деп атаймыз.

1. Терминнің мағынасы мәселесі арнайы зерттеуді қажет етеді.

2. Зерттеуші Л.А.Новиков мағына түрлерінің жіктемесін ұсынды.

3. Аудармашы таланты – айрықша талант.

4.Сөз аудармасы ең алдымен орыс тіліндегі мағынасы бойынша сәйкес келетін сөзді табудан басталады.

Бақылау сұрақтары:

1. Сөз аудармасы қалай жүзеге асады?

3. Эквиваленттер дегеніміз не??

4. Аударматану саласындағы терминологиялық ұғымдар жүйесіне не жатады?

5. А.Попович аударма үдерістерін зерттеу барысында қандай терминдер мен ұғымдарды енгізді?

6. Аударматану терминдері қандай сатылардан тұрады?