Қазақ мақал – мәтелдерінің астарлы сыры

ІІ.3.Қазақ мақал-мәтелдерінің астарлы сыры

Сөзіміз қазақ мақал-мәтелдерінің астарлы сыры болғалы отырғандықтан, тақырыбымыздың аты айтып тұрғанындай, орнынан ауысқан сөз мағынасы көздеген нысанадан дәл шықпайды.Мәселен қазақта: «Немере несін береді, етін жеп сүйегін береді» дейтін мәтел бар.Негізгі, бұл аастарлы мақсатта қолданылған сөз екенін көп адам аңғармайды.Оны дәл осы айтылған мағынасында түсініп, немереге әлденеден көңілі толмаған кезде қолданып жіберетін шал-кемпірді байқап жүрміз.Бұл мәтел біздің заманымыздағы кісілерге тура мазмұнды жетпеген.Ал анығында осы сөздің дұрыс мағынасы немере атасына құр сүйектің өзін бермейді.Қолына асықты жілік, жамбас сияқты кәделі сүйек түссе соны атасына, әжесіне ұстатады.Үлкендерге құрмет орнында сыйлап береді.Ал өзі жай, атақсыз етті жейді деген сөз.Осыны логикалық қисын жағынан алып қарасаңыз да көз ашқалы айналасынан өнеге, тәлім көрген немере қу сүйектің өзін беруші ме еді? Демек, мұны ойлы адамның бірі әдейі жорта айтқан.

Сондай ақ, бір ділмардың біреуді түйреп айтқан мақалына қарсы айтылатын шешендік түріндегі мақал-мәтелдер бар.Мысалы: бір шешен енді бір шешенді сөзбен жықпақ болып оның сиырларын сынау арқылы тиісіп: «өгіз мүйізді сиырдың сүті болмайды, сиыр мүйізді өгіздің күші болмайды», сиырың арбақ мүйіз ал өгізің шыбық мүйіз екен.Мал иесіне тартады деген осы екен-ау! Өзіңнің де қырыстанғаныңда қоймайтын кежірлігің бар еді. Елде жоқтың саған келіп біткені сол шығар!-дегенде анау:

-Жақсы айтасың іздегенің сол болса менде айтайын. «Еркек дауысты әйелдің ұяты болмайды», «Әйел дауысты еркектің қуаты болмайды», қатының ата қаздай барқылдақ, өзің ұрғашыдан арман шіңкілдексің! Сол сиқыңмен кенедей қадалып қайтпексің!-деп іреп салады.Тап сол сияқты өзімен құрдасм молдаға бір болыс: « құнарлы жерде бұқа семіреді, құнарлы жерде молла семіреді» деген. Басты сен ал,- дегенінде ділмар молда:

-Сөзді семіргеннен қозғасаң, жақсы айтасың. «Аурулы жерде бақсы семіреді, даулы жерде жақсы семіреді», маңайында жер бөлігі, жесір дауы болып жатыр екен.Олай болса, дәл биыл сенің де арықтан өле қоятын жылың көрінбейді, осы басты өзің-ақ алып бүйіріңді шығар!- деп тілін қырқып сөйлетпей тастайды.

Мақал-мәтелдерден кешегі көшпелі қазақ дәуірінде қолданылған тағы бір үлгі – алдыңғысы айтқандай екіншісі ойната, құбылтып жұртты өз аузына қаратқан майталман ділмардың тапқырлық дәстүрі.Мәселен, «Өткір пышақ қынға қас,өтірік сөз жанға қас» деп, әлгіні бұрынғыдан гөрі өршітіп толықтырады. «Жақсы аттың тісін ашып қара ма, жас қатыны бардың жасын сұрама» десе, екіншісі: «Өткір пышақ жанға керек, қынға қас, өтірік сөз дауға керек, жанға қас» деп, әлгіні бұрынғыдан гөрі өршітіп толықтырады. «Жақсы аттың тісін ашып қарама-киесі болады, қатыны жастың жұрт көзінше жасын сұрама, әр нәрсенің жүйесі болады», деп білгірлік танытады. Сол сияқты: «Ойлының алдында көкірек көтерме, қайғылының алдында қарқылдап күлме» десе, екінші шешен оның себебін , мағынасын аша түсіп: «Ойлының алдында көкірек көтерме, жазасына ұшырайсың, қайғылының алдында қарқылдап күлме, назасына ұшырайсың»- деп толықтырады.Ал: «Ақсақалдың назасына қалма , патшаның жазасына қалма», десе:»Ақсақалдың назасына қалма, сақалының ағы ұрады, патшаның жазасына қалма, өзі ұрмаса астындағы тағы ұрады» деген тәрізділер.

Мақал сөздің тағы бір ерекше қызық нұсқасы шаншымалы, қармақ бас болып келетіні.Мысалы, «Науқастың беті бері қараса, тәуіп шақыртпай өзі келеді», «Жаманға ем жасасаң, жазыла бастаса ұмыта бастайды», «Қорыққан молда мешіттен ұзамайды», «Қатыны өлген қызы бар ауылға қарап жылайды», «Екі суайт бірін-бірі иландыра алмайды», «Сыланайын десем байдан қорқам, сыланбайын десем тоқалдан қорқам», «Қызыл кебіс қисық аяқты әңгілейді», «Еркегін жеріткен әйелдің үлдемен бүлдеге оранғанынан не пайда», «Жазымсыраған қыстан без, жасымсыраған қыздан без», «Кәрі қыздың ұяты босағадан аттағанша», «Ойының бекімі жоқ қыз қырық құбылады», «Қалыңсыз келген келін қырыстанғаныны қоймайды», «Қалпақтың қапысы жоқ, киетін басты айт», «Даңқ жақсы, былығы шықса тез кірленеді», «Үп десең ұшып кететін, өпсең ұшынып кететін», «Сұм байыса үйі тар, қатыны қар болып көрінеді», «Нәпсі арды айыртқызбайды», «Мол берсең, молла да бәйек болады», «Ұста қатынымен темірі қызғанша ғана ұрсыса алады», «Мыржық жігітке ыржық қыз өз Ләйлісі болады» деген тәрізділер.

Жалпы, қазақ мақал-мәтелдердің ішінде Өтежан Тұрманжановтың, Музафар Әлімбаевтың кітаптарына ілінгені бар, кірмей, шет жақтағы қазақтарда сырт қалғаны бар, ұлғаттылық жөнінде ең сирек ұшырайтын біразына ден қояр болсақ: «Кісісі буынып өлген ауылда жіпті аузыңа алып сөйлеме», «Тәкәппар кісісі өлсе жалғыз жылайды», «Тәкәппардың тәубасы қабыл болмайды», «Тәкәппардың семірткен малы ойнақ салып жүріп қасқырға кез болады», «Тозақты көрмеген Ұжымаққа мұрын шүйіреді», «Төрт тұрманы түгел бай тырнақтай тарту алады», «Патша бере алмаған ақылды ойшыл береді», «Ұрыны қонаққа шақырсаң қораңа көз салып отырады, залымды қонаққа шақырсаң қатыныңа көз салып отырады», «Шалдың әні зармен тынады», «Кемпір бала жұбатқаныны ұмытып, өз гөй-гөйіне түседі».

Енді кейбір мақал-мәтелден түп тамырынана мүлде қате түсініп қолданатын тұсқа келетін болса, мысалыға, «Алтынды көріп періште жолдан шығады» дегенді қазақ пендешіліктің мұқтаждығына айналдырып алған.Әсілі, бұл мүдде, «Пайда» жағына дүмшелікпен бұрылған.Не тойда, не өлім үстінде бір шаршы матаға түс шайысып қалған моллаларға, яки ата жолына таласқан екі даукеске былай шыққан соң жұрт: « -Сіздердің бұларыңыз қалай!? Біреудің торқалы той, топырақты өлімін сыйласаңыздар болмас па!?», десе сөзгер қазақ заңға сыйғызып: «Әй, жараңдар! Біз сүт емген пендеміз ғой... Сасық ет, кемік сүйектен жаралған адам біз тұрмақ, «Алтынды көріп періште жолдан шыққан» деген сөз бар, деп ақтала салғысы келеді. Міне осының өзі айтушыны ойсыздыққа соқтырғанын білмейді. Тіпті, діни жағынан арандаған деу ләзім.Неге дейсіз ғой.Біз мұсылман қауымы періштені Алла Тағаланың сенімді қызметкері деп ұғамыз.Ол ішпейді, жемейді, тек зікір салумен ғана қоректенеді.Өзі еркек пе, ұрғашы ма, деп айтуға да болмайды, бар жаратылысымен Алланың адал қызметшісі.Ал сонда оның әлгі алтынға қызығып жүргеніне жол болсын?

Бұның діни ғұлама білімдарлардан қалған астарлы мағынасы мынау еді. Пайғамбарымыз Мұхаммад салиолла ғалайһи уәссәләммен пікірлес болған әзірет –Жәбіраһил жолда жатқан алтынды көріп «Алланың ықылас –нұрымен жаратқан, ардақты нәрсесін аттап кетіп, не басып кетіп кінәлі болып қалмайын» деп, жолдан шығып кетеді. Біздің әлгі періштеге дейін шүленсіген, «Жомарттықпен» баға бере тіл тигізіп: «...Жолдан шығыпты», «жолдан тайыпты» деп, атадан балаға қалдырып жүрген жаңсақ өсиетіміздің мән жайы осы болатын.Бұған ұлы ғұлама Абай атамыздың жиырма тоғызыншы қара сөзіндегі мына сөздер де дәлел: «Алтын көрсе, періште жолдан таяды»,-дейді.Періштеден садаға кеткір –ай! Періште алтынды не қылсын өзінің көрсеқызар сұмдығын қостағалы айтқаны.Ал қаза даналығының кісі өлімі, құн дауы кезіндегі атқарған қызметіне назар аударып байқайтын болсақ, мақал-мәтелдердің орны бұл тұста тіпті ширығып кетеді.

Дауға түскен ел иесі, билердің айтыс-тартыс үстіндегі әр шешендік сөзі егер болған екі елдің кеудесінде шыбыны бар жас кәрісін елеңдетіп, басқаның бәрін ұмыттырады.Ұтымды шыққан ұрымтал жауап олардың қыбын қандырып, жанын кіргізіп «Ә құдайлатып» отыратыны мәлім. Ондай сәтте сөз шіркіннің өзі де бабына келіп, зар- күйіне мінген қырандай құлпыра жанданып кетеді.Сөз саптасымыз дәлелді болуы үшін «Дүрбелең» атты романның екінші кітабы шырғалаңда қолданған құн дауына қысқа ғана тоқталайық.

Осы ғасырдың бас кезінде Іле облысындағы Қызай елінің Шеру руында бір құн дауы болады. «Биеке-Бітік» деген, арғы түбі ағайынды кісіден тараған, екі тайпа арасында алғаш рет жеті атаға толмай қыз алысудан жанжал туып екі жақтың бірінен Тапбасар деген батыр жігіт өледі. Бұл іске оншақты тайпадан тұратын Шеру руының жақсысы мен жайсаңы тегіс қозғалады.Мұндайда қолмен демеген болып, аяқпен шалып неғұрлым дауды өршіту жағына тырысатын қасқыр ауыз, түлкі құйрық пысықайлар да барын салатын әдеті. «Екі ел егер болса епті жігіт арасынан қыз алады» демекші, айтыс ұлғайып ақыры өзге жолмен бітіспей, тек құн дауымен аяқтауға жеткізеді.Ел үшін мүйіздесіп, ырғасқан болып, неше жерден шырға тастап, өз құлқынын ойлаған жемеңгерлер жылқы ішін аралаған мандам айғырдай жұртты былғап болады.Сонысмен қазіргі Нылқы ауданының Көкебай деген жеріне ел жиналады. Әлгі Биеке мен Бітік таптары екіге бөлініп, орталарына ұзынынан ала арқан тастап бір шетке екі жақтан да кекілін кесіп ат байлап, шешендер дауға кіріседі. Бұл аттар өлген жігітт Тапбасар мен оны өлтірген Дөңқабақ дегенннің төл аты, бәсірелері.

Төбе би Көмекбай қажы орнынан тұрып сөз бастап: -Ей, халайық! Алдымен сөйлеген соңғы сөйлейтіннің не айтатынын білмейді. Екі би екшесе жатар. «Ақылсыз қайрат азап» деген осы. Бірақ қанша қуғаныңмен кешегіңе жетпейсің де, ертеңгіңнен кетпейсің... Ертең тағы қатар жасайсың.Біз ойласақ осыны ойлайық. Кешегіге жетем деп өтіп кеткен жауынды жамылшы алып қумайық.Осы отырған екі жағыңның бәріңнің атаң Биеке-Бітік бір әке-шеше ден туған ағайынды кісі болғанын ойлай отырайық.Дәл қазір сол екеуін тірілтіп әкелсең де екі жағың қырылыс деп айтпайды. «Білек бір болғанымен саусақ басқа» деп аруаққа жат болмаңдар.Ол жұмсаң-жұдырық, ашсаң-қылдырық болады. «Ел ағасы іріткілі болса, елін жолаушы шабар» деген, есуас билікпен екі елді арандатуға жол жоқ!-деп алдымен кісісі өлген жақтың биіне сөз береді. Ол:-Уа, жараңдар! Мен болсам адырнасы үзіліп, атар оғы таусылып арым күйіп отырған адаммын! Айтқаныма жетпей, құлағыма сөз кірмейді. Атам қазақ: «баласын өлтірген ұмытқанмен, баласы өлген ұмытпайды!» деп неге айтты! «Ердің құны нардың пұлымен бітеді» деп, мен өзге даугердей іші тезек, сырты түк, қыл-құйрыққа бітіспеймін.Келелі маймақ түйе, маубас қой, сасық тұмсық сиырыңның керегі жоқ.Айдап берген ақтылы малыңмен бітетін болсам, жарасы жеңіл екен ғой, дейсің де ертең бір кісімді тағы өлтіресің.Сондықтан «қазан жулы, қан шайлы» құн дауын ада-гүде бітіріп, тыныш табам десең, осы қазір дар құрғызбай тынбаймын! Қанға-қан, жанға-жан.Ал оны істемесең, дінімді ұмытсам ұмытармын, кегімді ұмыта алмаймын! ...Сөзім сол!-дейді.Төбе би Көмекбай қажы енді құныкер жақтың биін сөйлеткенде ол:

О-оу, жақсылар! «Кінәлінің тілі қысқа» деген, тілім қырқылып отыр, мен не айтам ?Бар айтарым тек қана, бір бауырымызды жоқтаймыз деп, тағы бір бауырымыздан айрылғалы отырған сөздің төркінінен шошынам.Ал, айып алам десең жайылған мал, жалпақ үйім сенікі.

Көшірем десең шуақты қоныс, суатты өрісім сенікі дейім.Дүрелесең- арқа етім, түкірем десең- арбетім де сенікі деймін. Ал тіпті, алда жалда дар құрғызбай шерім тарқамайды десең, қыл арқаным, қылша мойным тағы сенікі, тек ашуыңды бас, тақсыр, бас!!!-деп тоқтайды. Сонда Төбе би:

-Ей. Биеке-Бітік баласы! Атамыз қазақ «жоғарыдан келген Ақсүгір, төменнен келген Қарасүгір, ойдан-қырдан басымызда құраған құдайға шүкір» деген екен... Сол айтқандай-ақ, ұялы терек, руыңмен отырып бас қосып, кеңес қылған бүтіндігің үшін құдайға шүкір десең болады.Бір заманда бұл күніңе де зар боласың.Оның үстіне айыпты жағың қабырғамды сөк деп, қақырап, иығымнан шап деп, ыдырап, бас ұрып отырғаны мынау! Иілген басты қылыш кеспейтіні қайда, әлгі.Кісі өлтіруге асықпасаң атаң да-қара жер, анаң да-қара жер, бірің емес, осы отырған бәрің де таусыласың әлі.Биекеңнің биі сен «кемеліме келдім, кержорға атқа міндім, айтқанымды қылам деп демікпе ! «Болдым» дегеннің қара жер түбіріне жетеді, «жетістім» дегеннің кедейлік сіңіріне жетеді» дейді.Жазатайым мерт болған жігіт үшін «әмірші есірсе әлеумет сорлайдының» керін келтірме!» «Ерге құнды бол да тірі қал, етігіңнің нәлісі тозғанша ұмыт болады», дейтін сөз қайда.Не тентек атан да, етегіңді кесіп елден шық. Не ата дәстүрінен аттамай, қазақ жоралғысымен құн алып бітесің! «Жұт болса ит семіріп иесіне айбат қылады, дау болса би семіріп, еліне айбат қыладының» кебін тудырма! Қойныңдағы боздағыңды суырып алып дарға тартсаң бүкіл қауымға айбат қылғаның емей немене! Сен өлтірмек жігіттің шашы оның жақын – жуығы үшін сенің басыңнан да қадірлі екенін біл!-деп дауды мұнан ары өршітпей тыныш таптырады.Қазақтың «екі ауыз сөзбен ердің құны бітеді» дейтіні осы.

Енді осы Қызай елінің Шеру руынан шыққан әйгілі Керімбек Мампаңның (қазының) айтқанынан ел жадында сақталған кейбір сөзтіркестеріне шолу жасай кетсек артық болмас.Себебі, қай-қай заманда болмасын қазақ ел билеушілері өз маңайына таратқан ұлағатты, шешен нақылияттарымен атын қалдырған ғой. Шеру Керімбек 1944ж ағайынды Әкбар-Сейіт бастаған ұлт-азаттық көтеріліске ел жұртты қосу кезінде: «...Қайранда қалған балықтан қазағыңнан бөлініп осы бір өңірде «Барса-келмес» аралы болып қалғанын кешегі ақтабан- шұбырындының әлегі екен.Енді бүгін айдаһардың аузында, арыстанның жолында тағы отырған жоқпысың! «Құба қалмақ сіргелі өгізіңе жүгін артты, сырғалы қызыңа назын артты. Күлік атыңды күдіс етті, күдері еріңді күмілжік етті», «Жабықтан күнің жарқөырап, жайықтан суың сарқырап жатар, теңдігің бар ел едің, ел болмасқа айналдың! Жылан шақпай, жылқы теппей, жайыңмен жатар ел едің, ел болмасқа айналдың!», «Тумаған-туыспағаның емес, қимаған- қиыспағаның керек. Бір үйір жылқыдан жеті шобыр ат шыққанша жеті үйірден бір сәйгүлік шықса етті.Бір атадан жер қорыған жеті қырыс туғанша жеті атадан ел қорыған бір арыс туса етті!» , «Іргең тиген туған жер, арқаң тиген тас босаға тал бесік үшін; қу шоқыда туымыз, қу далада тәніміз қалғанша, құба түзде көріміз, құба белде еліміз қалғанша, бәй тіктім басты!».

«... Күні туған күдістің Әзірет-Әлідей күші бар... Күдері болсаң шыдарсың, күмілжік болсаң шылауына шығарсың», «Айналдырған бір болыс ел күндес көргеннің қызындай болма». Өзді-өзіміз ала жылан-аш бақа болғанды қояйық.Азар бүгін аңдамайтын әңгі, тыңдамайтын бәңгі сірә сен болып кетсең де «Алаштап» ұран салатын кезіңе жеттің ел басқарған азамат.Ел секитіп серке қойған соң серкеш дауын бітірмесең кімге серт, Жылқының шобыры, жігіттің тобыры неғып бізге жиналды!

«Мың үміт бір үрейге құрбан боларлықтай, кәрі бүркіт-шау тұяқ неге біз болдық, қорқа-қорқа мың өлгенше қоғамың бол да бір өл!», «Жалқы бақ ортақ болмас, бақ жалқы, ақыл ортақ, әрқайсың өзді –өз бағыңа смірме, ағайын!». «Сыдырғы таңба бетіңе айқара басылып, қосақ-басты нартайлақ болғандай ездігіңнің атын айтшы!» деген сияқты сөздерінің ұзын-ырғасы күні бүгін ауыздан-ауызға тарап ұрпақтарының қойын дәптерінде жүреді.

ІІІ.Қорытынды

Мақалдар мен мәтелдер ауыз әдебиетінің ең байырғы, ең көне түрі: Ол ғасырлар бойы халықтың ұқыптап сақтап келген еңбек тәжірибесінің жиыны, ой пікірінің түйіні, аңсаған асыл арманының арнасы, өмір тіршілігінің айнасы, көнеден жаңаға, атадан балаға қалдырып келе жатқан тозбайтын, тот баспайтын өмірлік өшпес мұрасы.

Мақал мен мәтелдерді, сара сөз бен нақылдарды халық ежелден жақсы көреді, сүттей ұйып, сүйсіне тыңдайды: «Сөздің көркі-мақал, жүздің көркі- сақал» деп қадірлейді, «Аталы сөзге арсыз жауап қайырады» деп сөз қадірін білмейтіндерді қатал сынайды, «Өнер алды қызыл тіл» деп сөз өнерін жете бағалайды.

Сан замандар бойы заман сынынан өткен, керегіне жараған, өміріне өнеге болған, ақ пен қараны ажырататын әділ таразы – айнымас заң, бүкіл өмірінің сан қырлы сараман ережесі болған.

Қорыта келе, төмендегідей ұсыныстар айтқым келеді:

1.Мақал-мәтел құрамындағы компоненттердің ерекшеліктері, қызметі туралы әлі де зерттеу;

2.Мақал-мәтелдерді зерттеу, өзіндік ерекшеліктерін қалыптастырған М.Әуезов, М.Ғабдуллин, М.Әлімбаев, М.Балақаев, Б.Адамбаев сынды ғалымдардың жұмыстарын жалғастыру;

3.Тіл шеберлігін дамыта отырып жеке адам өз ұлтының бітім-болмысын, дәстүрлерін сіңіру арқылы өз тарапынан ұлт мәдениетіне үлес қосу мақсатында іс-шаралар жүргізу;

4.Шешендік сөз өнерінде кездесетін мақал-мәтелдердің астарлы сырын ұғындыру мақсатында мектепішілік іс-шаралар сайыстар, тәрбие сағаттарын өткізу;

5.Жыл сайын әр тақырыпта мақал-мәтелдер сайысы өткізіліп отырса;

1. 
   «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» Өтебай Тұрманжанов. Алматы. .«Білім» 2007ж
   
2. 
   «Қазақтың мақал-мәтелдері» Ж.Малайсаран. Алматы. «Ана тілі» 2004ж
   
3. 
   «Қазақтың 7777 мақал-мәтелі» Ж.Кейкін. Алматы. «Өлке» 2002ж
   
4. 
   «Орнынан сырғыған тас орнықпайды» ,«Қазақ әдебиеті» . Жанат Ахмадиев № 31
   
5. 
   «Тіл құрал» .А.Байтұрсынұлы.
   
6. 
   «Қалың елім қазағым» А.Құнанбаев шығармалары 29-шы қара сөзі. Алматы. «Жалын» 1995ж
   

1.Мақал-мәтелдердің ерекшелігі

2.Мақал-мәтелдердің зерттелуі

3.Қазақ мақал-мәтелдерінің астарлы сыры

№55С.Қожанов атындағы орта мектеп