Зерттеудің деректік негізі

Даладағы ауызекі тарихи әңгімелерден хатталған әйгілі шежіре еңбектері қатарында Өтеміс қажының «Шыңғыс-намасы», Қадырғали Қосымұлы Жалайырдың «Шежірелер жинағы», Әбілғазы Баһадүр ханның «Шаджара-йи түрки» шығармалары белгілі. Бұл ортағасыр шежіре туындыларының көптеген көшірмелері мен жеке нұсқалары болғаны өз алдына, сондай-ақ ол еңбектер басқа да шығармалардың жазылуына түрткі болған. М.Х. Дулаттың ізімен жазылған еңбектің бірі Шах Махмуд ибн Мирза Фазыл Чорас шежіресі. Дәстүрді қалың бұқара ортасында ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы сақтаушылары болған. Зерттеулер шежіре дәстүрі ауызша мәдениет негізі екендігін көрсетеді. Бірақ жазба шежірелік дәстүр де болған.

Дешті Қыпшақ даласындағы тарихи шежірелер сыртқа шығып, оның тарихи мәлімдеулері әртүрлі тысқы тарихнамаға түскен. Нақты айтқанда, шежірелік мәліметтер мынадай еңбектерде кездеседі: Джувейнидің (1225–1283) «Та’рих-и Джаһан-гушай», Шараф ад-дин Йаздидің «Зафар-нама», Низам ад-дин Шамидің «Зафар-нама», сондай-ақ «Та’рих-и Әбу-л-Хайыр-хани», «Шараф наме-йи шахи» және т.б. Араб-парсы және түркі тілінде жазба түрде хатталған шежірелерден әйгілісі атақты Рашид ад-дин Хамаданидің (шам. 1247–1318) түркі-моңғол шежіресі, Алмалық тумасы Жамал Қаршидың, оның шын аты Әбу-л-Фадл Мұхаммед ибн ‘Умар ибн Халид (1231–XIV ғ. басы), оғыз-қыпшақ, Қарахан шежіресі («ал-Мулхакат би-с-сурах» [18]), Ақсақ Темір әулетінен шыққан Ұлықбектің (1409–1449) «Шаджарат әл-атрак» (немесе «Та’рих-и арба’ улус»), авторы беймәлім «Му‘изз әл-ансаб» және «Салатин моғол», «Сұлтандар шежіресі» (XV ғ.) Мұхаммед Әли Шабангара’идың «Маджма’ әл-ансаб», молла Мырза Рахым Ташкендидің «Ансаб ас-салатин», Әбілғазы баһадүр ханның «Шаджара-йи түркі», «Шаджара-йи таракима» еңбектері. Қазақ хандығының тұсында көп қолданған шежірелердің бір тобы «Насаб-нама-йи Шыңғыс», «Насаб-нама-йи қазақ», «Махмұд Сабуктегин шежіресі», «Тахаши салатин» (оғыз-салжұқ шежіресі), Байбарыс пен Ибн Халдун жазған «Қыпшақ шежіресі», «Жаһан-нама» (Оғыз Қарахан шежіресі) т.б. [6, 231 б.].

ХІХ ғасырдың екінші жартысында және ХХ ғасыр басында қария сөз үлгілерді жинап, шежірелік тарих жазып еңбек еткен Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы [19], Шәкәрім (Шаһкәрім) Құдайбердіұлы [20], Құрбанғали Халид (Халиди) [21], Нұржан Наушабай [22], Мұхамеджан Тынышпаев [23], Мәнен Тұрғанбай [24]. Бұл авторлар қазақтың тарихи мұрасын сақтау мақсатында шежіре нұсқаларын хаттап, баспа бетіне жариялады.

Қазақстанның М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер Институтының қорында шежіре қолжазбаларының 21 данасы сақталған [25]. Олардың шартты тақырыпшалары төмендегідей: "Шежіре Шариф", "Нұржан Наушабайдың шежіресі", "Арғын шежіресі", "Аталық шежіре", "Байұлы туралы мәлімет", "Үш жүздің шежіресі", "Қазақтың ата-тегі туралы" және т.б.. Қазақ шежірелерінің қолжазба нұсқаларының 32 данасы (негізгі қоры) Қазақстанның Орталық Ғылыми кітапханасында сақтаулы. Ұлттық кітапхана қоры мен баспа беттерінен шыққан шежірелердің 100-ден астам үлкенді-кішілі шежірелер нұсқасы зерттеуге алынды. Бұл шежірелердің тақырыбы, әрине, шартты екені төмендегіден көрінеді: "Қазақтың шығу тегі. Қазақтар қайдан шықты. Аңыз», "Ұлы жүз шежіресі", "Бұл қазақ қалай үш жүз атанды"; «1848 жылғы әңгімелер. Тезек төре және Бақтыбай заманы», "Қазақ рулары", "Адам ата заманынан бергі насабнама. Өлең", "Сыр бойындағы қыпшақтар", "Қоңырат бұтақтары", "Қазақ рулары туралы", "Найман, Орта жүз бағаналы шежіресі", "Шекті арғын шежіресі", "Қазақтың түркі қауымынан шығуы", және т.б. [26]. Қолжазба қорында қордаланған шежіреге қатысты мол материалдардан жиналған үзінділер диссертация қосымша ретінде берілген. Шежірелік мұраның едәуір бөлігі көнекөз қариялардың қолжазбаларын сақтаушы адамдардың қолында. Бұл шежірелер негізінен ата өрбіту, ұрпақ тарату, генеалогия құрауға қатысты аңыз, әфсана жүйесін қамтиды. Ауызекі шежіре үлгілерін тарихнама шығармаларымен салыстырғанда да олар ру туралы мәліметтерді әлдеқайда мол әрі нақтырақ айтатыны байқалады. Әсіресе оның мазмұнында тарихи тұлғалар туралы ұтқыр айтылған ауызекі мәліметтер көп кездеседі. Зерттеу негізіне алынып отырған деректерді халық тудырған тарихи фольклор, ауызекі және қолжазба қоры құрайды және бұл құнды мәліметтер көбінесе далалық фольклорлық-археографиялық ізденіс барысында ақпарат беруші қарттардың сөздерінен тіркелді. Бұл жұмысқа автордың далалық археографиялық зерттеулері мен 1990 жылдардан бергідегі әртүрлі экспедицияларда дыбыс-бейнетаспаға жазылған деректер қолданылды. Олар белгілі талаптарға орай құрастырылған зерттеу бағдарламасына сәйкес жүргізілді. Дерек беруші аға буын информаторлардан жиылған материалдар ерекше құнды болып табылады.

Баспадан жарияланған шежірелерден талдау үшін қолымызға 49 шежіре түсірдік [27]. Бұл шежірелер әртүрлі тарихи-генеалогиялық мәліметтерді, көбінесе қазақ руларының тараулары, ру ішіндегі ата балаларының реті, атақты тұлғалар туралы баяндайды. Сондай-ақ, біршама авторлар шежіре мәселесі жайындағы көзқарастарын айта отырып, шежірелік әңгімелерді, қария сөзін қосқан.

• 
  қазақ тарихын ғылыми принцип негіздерімен зерттеу үшін, көшпелілер қоғамындағы әлеуметтік шындықты тарихи тұрғыдан қарастырып, соған орай ой қорыту, адам мен социумның қалыптасуы мен дамуының әлеуметтік-тарихи жағдайлары және факторларын тарихи үрдіс тұтастығы тұрғысынан іздену қажеттілігі методологияны жаңаша жетілдіруді талап етеді. Өйткені, тарихты деректік тұрғыдан зерттеудегі байқалатын ең басты кемістік – тарихтың жан-жақты ғылыми зерттеулерінде адам тақырыбының жойылғандығы, адамның тарихи болмысы туралы тереңірек ізденуге рұқсат етілмеуінен туындаған;
  
• 
  шежірелер қазақтың тұтас этномәдени жүйесінде қалыптасқан өткен тарихты түсіну, қабылдау туралы сананы көрсетеді. Сондықтан, тарихи деректер саналы субъектінің дара туындысы болғандықтан, оның мәліметтерін талдау және құрау үшін ақыл елегінен өткізіп қиысындыға келтіру (логикаға) әдісі кеңінен қолданылады. Шежірелік деректер адамның тарихи сана көрінісін білдірсе, оны зерттеуде тарих үрдісін әлеумет және тұлға тұрғысынан, тарихты жасаушы субъект – адамның ойлау тәсілдерін игеруге бет алып, оның ой әрекеттерінің нәтижесі ретінде қарастырылмақ.
  
• 
  шежірені зерттеу мәселесі күрделі болуына байланысты тарих ғылымының барлық жетілген әдіс-тәсілдерін де қажетінше кең қолдану тиімді болып отыр. Тарихи әдіс әрдайым объектінің қалыптасуы мен жетілуін, оның даму ырғағын және өзгеруін қарастырады. Бұл тарихи әдістер кешені, әрине, нақтылы-тарихи, салыстырмалы-тарихи, тарихи-генетикалық және тарихи-типологиялық әдістерден құралады. зерттелмек шежірелік материалдарды жүйелік ұстаным арқылы тарихи, фольклорлық деректемелердің пәнаралық байланыстар жүйесіндегі алар орнын айқындау жолымен шежірелердің ішкі жан-жақтылығын ашып көрсетуге негізделеді;
  
• 
  қазақтың дәстүрлі мәдениеті мен тарихын зерттеуде, ал біздің жағдайымызда шежірелік деректерді зерделеуде, шетелдік тәжірибені қолдану аса қажет. Нақты айтқанда, шежірелік тарихи деректерді зерттеуге арналған бұл диссертациялық еңбек тарихи антропология, феноменология, герменевтика әдістері тудырған тұтас теориялық-методологиялық ұстанымға сүйену, ғылыми ізденісті нақты бағытқа салады. Түркітекті халықтардың шежірелік дәстүрі мәдениеттік феномен болғандықтан, феноменологиялық концепция тұрғысынан зерттеу барысында дәстүрлі мәдениеттің кейбір құбылыстарын әлдеқайда нақтылы талдау мүмкіндігі туындайды;
  
• 
  шежірелер – тарихи фактілердің қоры дейміз. Бірақ шежіренің дерек фактілері дара түрінде өз бетінше тарихи факті қызметін атқармайды. Олар тарихи фактіге толық айналу үшін деректік сыннан өтіп, мағынасының мәні туралы тәпсірленуі тиіс. Сонда ғана шежірелік мәліметтердің қалыптасу заңдарын толық түсініп, оның құрамындағы әрбір сөзді оның авторалары қандай мақсат көздеп сақтағанын түсіне аламыз. Осыдан тарихшының зерттеу міндеттері қалыптасады. Ол тарихи тұлға туралы сақталған шежірелерік деректерді іріктеу және іріктеудің тиімді принциптерін қалыптастыруы керек. Тарих айту дәстүрін зерттеген мамандар үшін естелік, шежіре ретінде сақталған деректерді жинау, әсіресе оларды жүйелей отырып қолданудың тәсілдерін жетілдіру аса маңызды. Әуелі шежірелердің жалпы сипаты қарастырылып оны ғылыми тұрғыдан түсіну жолы көрсетіледі, тарихи-деректану талдау мен құрау жүргізіліп, шежірелердің типологиясы жасалады, оның негізгі түрлері (нұсқалары, үлгілері) анықталып, оларды зерттеу әдістері құралады;
  
• 
  деректерді сыныптау мәселесінде дерек түрлері мен типологиясы жөнінде екі түрлі жүйе қалыптасуына қарай жазба деректер әрдайым оның түріне қарай жүйлеу, ал типологиялық жағынан деректің барлық түрлерін қамтып қарастыру тәжірибесі жасалған. Сондықтан деректерді типологиялық сыныптау жүйесінің аясы кеңірек. Бірақ қазақ деректеріне, әсіресе шежіреге байланысты иландырарлықтай ғылыми тұжырым жасалмағандықтан, деректеме зерттеуші мамандардың арасында біртүрлі қалыптасқан пікір болмай келді. Қазақ тарихы мен мәдениетіне байланысты деректердің барлығын бір жүйеге келтіру мәселесінде ресейлік дерек зерттеу тәжірибесін де толық қолдану мүмкін емес. Өйткені қазақ ортасында қалыптасқан дерек түрлерінің өзінше тарихи объективті қалыптасқан жағдайларымен өзіндік ерекшеліктері бар;
  
• 
  мұның барлығы шежірелік деректердің спецификасын тиянақтылықпен әрі бірізділікті тұрғыда талдауға мүмкіндік береді. Шежіре зерттеу ісінде жүйелі-құрылымдық талдау әдістерін кешенді түрде қолдану тарихи сана мен ой-таным проблематикасын байланыстыра қарастыруды талап етеді. Тарихи үрдіске орай адам мен қоғамды жүйелілік тұрғыдан қарастыру тарихтағы адамның мәнісін жақын түсінуге жол ашады, өйткені қоғамды тарихи-нақты әлеуметтік қатынастар, соның ішінде көшпелі қоғамда нақты тарихи-генеалогиялық байланыстар құрайды;
  
• 
  осындай ғылыми ұстанымдар негізінде шежірелердің ішкі және сыртқы құрылымдық ерекшеліктерін, олардың өзара байланыстылық себептерін және рухани мәдениет құбылыстарының тұтастығын анықтау мақсатына қол жеткізуге сенімдіміз.
  

Шежіре табиғаты мен оның құбылыстық ерекшеліктері "шежіре" сөзінің түпкі мән-мағынасынан туындайды. "Шежіре" сөзін жазба дерек қатарында М. Қашқарида кездестіреміз. Ол: «мен бұл кітапты хикмәт сөздер, сежілер, мақал мәтелдер, өлең-жырлар, режез және нәсір секілді әдеби сөздермен безендіріп, мақсұс әліппесі ретімен түзіп шықтым» – деп жазады [33, 31 б.]. Салыстырайық: сежіле (~седжле~седжре) – туркмен халқында; "шежіле~шежіре" – қазақ ортасында; "шежере" – башқұр тілінде; "шаджара" – татарларда; "санжыра" – қырғызда. Түркі халықтарында "жады" деген сөздің мағынасы "сежіле", "седжре", "шежіре" моңғол халықтары ортасында айтылатын "цээжээр", "чээлинджээр дасх", "шээлинжээр" сияқты сөздерімен түптес. Ал қалмақтарда «шастир» дейді. Бұл туралы зерттеуші В. Санчиров былай жазады: «термин Ŝastir – соответствует маньчжурскому улабун, и китайскому чжуань – "повествование, повесть, история, летопись, хроника, биография, мемуары, комментарий"» [34, 22 б.]. Шежірелер табиғаты ауызекі дәстүр ықпалымен қалыптасқан. Мұнда тарихы жинақылық (лаконизм), астарлы сөз (кодтық ұғым), мегзеу (подоплека) үлгіде жиі баяндалады. Осы "шежіре" сөзі, сондай-ақ "шешен" сөзімен түбірлес. Тува тілінде ("чечен") «әдемі, көркем» деген қосымша мағыналары бар. Моңғол, бурят-моңғол, қалмақ тілдерінде "цэцэн", "сэсэ(н)", "цэцэ" сөзінің бұл мағыналары алтай, якут, тува тілдерінде де кездеседі. Қалмақ шежірелерінде Очиртуды Цэцэн хан деп атаған деседі: «Цэцэн хан («Мудрый хан»)» – это его прозвище. Он был старшим сыном Хошутского князя Байбабас батура», - деп жазылады [35, 157 б.]. Моңғол тілінде "сэсэрхүү", сөзі – «ақылымен, тапқырлығымен мақтану» деген мағынада болса, якут тілінде "сäсäннä" – әңгіме айту, әңгімелесу, сөйлесу деген мағынаға ие [36, 221-222 б.].

Шежірелерде ескі тарихи замандар – Адам баласы жаратылды делінетін көне заманнан бастап топан су басатын дәуірге дейінгі межені қамтиды. Ол көне шығыстық ислам тарихнамасына, тіпті, Тәуратқа негіздеп айтатын қазақ шежірелері бұрын көп болған. Соның бірінде «Адам пайғамбар мен Нұқ пайғамбар арасында 2242 жыл өтті» делінсе, Н. Наушабай шежірелік шығармасында: Әуелгі Адам сопы, Аллаһ, Нух нәби – деп жырланады [22]. Бұл сюжеттер, шежіре дәстүрлі қоғамға тән білім, дүниетаным институты ретінде қызмет еткенін көрсетеді, осы мақсатта қалыптасып, соған жауап берерліктей формада болған. Шежірелік сюжет құрылымдары мазмұны қазақтың дүние туралы түйсік түсініктерін сақтаған. Шежірелік деректер қоғами, мәдени-әлеуметтік өмір тәртібін тәңірлік тұрғыдан бағалап, ислам тұрғысынан тәпсірлеп, санаға қабылдатқан. Шежірелерде сақталған ескі тарихи-мифтік сюжеттер билік тәртібін ғарыш тәртібімен түсіндіреді. Қазақтың ауызша дәстүр үлгілері ерте заманнан бастау алатынын, жоғарыдағы «шежіре» сөзі мәні туралы ізденістер дәлелдейді. Бұл дәстүр тарих айту өнерінің өркендеуімен байланысын, байырғы түрік, ортағасыр қарахандар заманында, кейінгі өзбек-қазақ, қазақ-ноғай кезінде және қазақ хандығы тұсында да діни түсініктерімен тікелей қатысын шежірелік деректер растайды.

Қазақтың хатталған шежірелік мұра бастаулары жазба әдебиеттің кең өркен жаюымен, шежірелердің нақты авторларының пайда болуымен байланысты. Шежіре атаулы феномен генезисі мен даму үрдісін зерделеу: осы екі мәселені біріктіреді. Ең ескі дәуір туралы білім жәдігерлері – көне аңыз, ертегі, батырлық жырлар – халық жадында шежірелік дәстүр сақтаған. Ә. Марғұлан: «эпос-жырдың өркендеп тарауы сақ, ғұн, үйсін, қаңлы дәуірінен басталады, біздің жыл санауымыздан бұрыңғы V ғасыр мен осы заманның VІ ғасырлар арасы» - дейді [37]. Ескі дәуірдегі Уыз хан туралы шежірелік деректер, оның өмір бастаулары, тақуалығы, өнерпаздығы (әсіресе балаға ат қою дәстүрінің негізін салуда, киіз үй жасау ісінде), өжеттілігі мен әскери өнері, қоғамның этноәлеуметтік реттеуші ретінде істеген ісі, саяси дәстүрі және бергі қазаққа деген нақты байланысы туралы айтады.

Шежірелік дәстүрдің түп-тегі, генезисі мал шаруашылығы мен көшпелі тұрмыс талабымен байланысты. Оның атқарған қоғам ұйымдастыру қызметі ұрпақтан-ұрпаққа, атадан-балаға өткен буынның шаруа мен тұрмыс үшін аса маңызды тәжірибе жеткізу. Генеалогиялық жағынан қарастыратын болсақ, дәстүр негізінде бабалар тұлғасын еске алу арқылы халықтың өткеніне, ұрпақ (қауым мен қоғам) тарихына көз салу, саралау, зерделеу әдетін аңғарамыз. Ол өте ескі дәуір тарихы туралы бұлыңғыр мағлұматтарды сақтауы да, сол танымдық дәстүр бастаулары ескі уақыттардан жалғасқанын көрсетеді. Сонымен, ежелгі шежірелер аңыз, фольклор деректерін баяндаса, кейінгі үлгілері тарихи фактілерді көбірек айтады. Шежірелердің адами сана тәрбиесіндегі қызметі айтарлықтай. Әсіресе, адамның жақсы мінезін тәрбиелеуде де шежірешілер әртүрлі амал-тәсілдер, тақырып-тақырыпшалар қолданған. Табиғаттан, діннен, аңыздан алынған мысалдарды келтіріп отырған. Шежірелердің мазмұны осындай сантүрлі тақырыпқа байланыстырылған логикалық құрылымдардан құралған.

Тараудың екінші тараушасы «Көшпелілер туралы көне деректердің зерттелуі» мәселесін шежірелік деректерге орай қарастыруды мақсат етеді. Орталық Азияның эко-климаттық жағдайында тіршілік жасаған халықтардың мәдениеті айрықша дамыған көшпелілік дәстүрлерді тудырған. Олар адам өміріне қатысты, негізінен шаруашылық, отбасы рәсімдері, діни сенім-наным, халық даналығы мен білім ретінде көрініс табады. Тарихи білім мен таным, жады мен сана категорияларын қамтыған шежірелік дәстүр ғасырлар бойы жалғасқан феномен. Көшпелілер баяндаған тарихи әңгімелер көрші елдер тарихнамасына өтіп отырған. Ескі түрік пен ислам дәстүрлері үйлесімін қазақта эпитафиялық жәдігерлер көрсетеді. Дәстүр негізінде аруақ құрметтеу әдеті сақталған. Дала мәдениеті мен тұрмыс жайын білуге ұмтылғандар екі түрлі мәлімдеулерге жүгінген: дала туралы өз деректемелері мен дала тарихына қанық жылнама жазбалары.

Екінші тарау – «Қазақ шежірелерін зерттеудің методологиялық мәселелері» – үш тараушадан құралған. «Шежірелерді зерттеуде қолдануға тиімді пәндік ілімдер» атты бірінші тараушада зерттеу объектісін қарастырудағы әртүрлі пайдалы ғылыми әдістер мен ұстанымдарды анықтап алу мақсат етілген. Тарихи деректер қоғам туралы адам санасы тудырған туынды болғандықтан, оның пәнаралық мағынасы да кең. Шежіре туралы ізденіс әдісі міндетті түрде ғылымның сала тәсілдерін қамту тиіс. Тарих, филология, әдебиеттану, этнология, мәдениет және өнертану салалары қолданатын әдістерді жұмылдыру нәтижелі болмақ.

«