Өзін-өзі бақылау сұрақтары

1. 
   Алтай дәуірі
   
2. 
   Хун дәуірі
   
3. 
   Көне түркі дәуірі (V-Х ғасырлар)
   
4. 
   Орта ғасыр дәуірі (Х-ХV ғасырлар)
   
5. 
   Жаңа түркі дәуірі (ХV-ХХ ғасырлар)
   

1. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А,1988.

2. Томанов М., Қордабаев Т. Тарихи грамматика мәселелері. А,1975.

3. Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. А., 2002

4. Қайдаров Ә., Оразов М. Түркологияға кіріспе. А,1986.

5. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. А,1993.

6. Сағындықов Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. А,1994.

7. Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. А,1986.

8. Айдаров Ғ. Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. А,1995.

9. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А,1966.

10. Қордабаев Т. Тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары. А,1982.

11. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. А, 1993.

12. Айдаров Ғ. Күлтегін. Алматы, «Ғылым», 1997.

13. Аманжолов С. Тарихи грамматика курсына керекті материалдар. Алматы, «Ғылым», 1964.

14. Аманжолов С. Түркі филологиясы және жазу тарихы. Алматы, «Санат», 1996.
3 - Дәріс

Тақырыбы: Қазақ тілі тарихын зерттеудің әдістері

Жоспар:

1. 
   Қазақ тілінің түркі тілдері жүйесіндегі орны
   
2. 
   Түркі тілдерін салыстырмалы-тарихи тәсілмен зерттеу
   
3. 
   Салыстырмалы-тарихи зерттеулерге қойылатын негізгі талаптар
   

Мазмұны: Тілдің тарихи дамуын зерттеуде қолданылатын басты әдіс - тарихи-салыстырмалы әдіс. Түркі тілдерінің тарихын жасау сонау Менинский, Шотт, кейінгі Радлов заманынан-ақ осы тарихи салыстырма әдіс арқылы жүріп келе жатыр. Бұл әдістің басты шарты – жай салыстыру, қалай болса солай салыстыру емес, тілдердің, тілдік фактілердің тарихи байланысы мен жүйесін сақтай отырып салыстыру. Тарихи-салыстырма әдістің қолданылатын мынадай негізгі орындары бар: 1) бір тілдің әр кезеңге қатысты, бірақ бір жүйеге жататын, қызметі мен семантикалық жағынан бір-біріне эквивалент болатын фактілерін салыстыру; 2) бір уақытта өмір сүрген, өмір сүретін, бір-біріне тілдік, тарихи жақындығы бар тілдер материалдарын салыстыру. Алайда, бір топқа жататын тілдердің өзара байланысы, бір-біріне қатыс дәрежесі бірыңғай болып келмейтіні еске алынады. Бір тілдің екінші бір тілмен ұқсастығы, жақындығы мол да, үшінші бір тілмен байланысы одан гөрі алыс, ал төртінші бір тілмен байланысы одан да алыс. Оның үстіне, олардың тарихи жағынан бір-бірімен ұштасуы да әр түрлі. Кейде бір-бірімен өте ұқсас, өзара жақын тілдер тарихи жағынан бір-бірімен өте алыс кезеңде ғана ұштасады. Мысалы: қазақ тілі мен қарақалпақ, ноғай тілдері, қазақ тілі, ноғай тілі арқылы татар, башқұрт тілдерімен немесе бүкіл қыпшақ тілдерімен ұштасады, қазақ тілі қыпшақ тілдері арқылы оғыз тілдерімен ұштасады, содан кейін ғана якут немесе чуваш тілдерімен салыстыруға мүмкіндік туады. Ал екінші ерекшелікке қазақ тілі мен қырғыз тілдерін жатқызуға болады.

Тарихи-салыстырма әдісті қолданудың мақсаты – қазіргі тілдегі дыбыстар мен морфемалар жүйесінің алғашқы сипатының жобасын (реконструкция) жасау.

Қазіргі түркі тілдерінің арасындағы фонетикалық, морфологиялық, лексикалық айырмашылықтарды анықтап, оларды сол тілдер құрамындағы диалектілік айырмашылықтармен салыстыра отырып, сол тілдердің көне дәуір ескерткіштеріне қатысын айқындауға мүмкіндік туады. Бұл ретроспективтік тәсіл деп аталады. Тарихи-салыстырма әдісті ретроспективтік тәсілмен іске асыру – зерттеудің негізгі бағыттарының бірі. Екінші сөзбен, зерттеу бүгінгі тілдің сипатын айқындаудан басталып көне дәуірге қарай жүреді. Мысалы: айақ~адақ, шор: азақ, якут: атах, көне түркі: адақ. Сон-да й~з<д/т дыбыс ауысуы келіп шығады. Қазіргі тілдердің ішінде якут тілі ғана көне түркілік сипатқа жақын қолданысты сақтаған. Олай болса, қазақ тіліндегі ел адақтау тіркесі де көненің «қалдығы», айақ сөзімен түбірлес, бірі ескі күйді, бірі жаңа дәуірді танытады. Ретроспективтік тәсіл, сонымен, туыс тілдер фактілерін көне мұралар тілі фактілерімен салыстыруды мақсат тұтады. Салыстырылатын фактілер семантика, функция, грамматикалық жақтарымен қатар, диахрондық езгерістер тұрғысынан да қарастырылады. Бұл тәсілдің бір тіл фактілерін синхрондық тұрғыдан салыстыруға негізделген түрін іштей реконструкция тәсілі деп атайды. Іштей реконструкция тәсілі синхрондық фактілерді салыстыру арқылы диахрондық қорытынды жасауды көздейді. Бұл тәсіл бойынша тіл құрамындағы элементтер өзара салыстырылады да, өзгерістің бағыты мен түрі айқындалады. Мысаяы, Ііе-л, ке-т және бе-рі, ә-рі, алдыңғыларда ортақ түбір ке-, екінші топ сөздерде қосымшалар ортақ, түбірлердің ортақтығын түсіндіру үшін жазба ескерткіштер мен туыс тілдер фактілеріне жүгіну керек: бұ жақ, о жақ, со жақ, ана жақ ортақ түбір екі түрлі: о~а және бұ~ со. Алдыңғы ортақ түбір соңғымен (бұ)~(со) салыстырғанда ерекше көрінетіндер б, с элементтері. Бұ және со сөздерінің екі түрлі мәнде ұғынылуы да (бұ - осы жерде - менің айналамда, со - сол жерде, сенің айналаңда) б және с элементтеріне байланысты. Осылардың бәрін еске алсақ, бұ және со сөздерін екі түрлі элементтерден құралған: б, с - локативтік мән бергендер, ұ және а - сілтеулік мән бергендер деп қарауға әбден болады. Дегенмен, тілдің бір саласына ғана қатысты синхрондық фактілерді салыстыру ретроспективтік тәсілге жатады. Өйткені, әдеби тіл мен диалектідегі бір-біріне эквивалент фактілер әр түрлі кезең мен өзгерістердің (тіпті таза лингвистика емес, экстралингвистикалық, әлеуметтік жағдайлардың нәтижесі) нәтижелері болуы мүмкін.

Зерттелетін мәселенің ерекшелігіне қарай типологиялық салыстыру әдісі қолданылады (бұл жердегі салыстыру сопоставление: хронологиялық жүйе сақталынбайды). Типологиялық салыстыру әдісі жеке морфемаларды, жеке тілдік элементтерді қарастырмайды, материалдық элементтердің ұқсас, ұқсас еместігіне қарамай, жүйелік қатынастар (системные отношения) арқылы керінетін тілдік ярустарды салыстыруда қолданылады. Қазіргі түркологияда қыпшақтық вокализм, оғыздық вокализм, алтайлық (қырғыз) вокализм, қарағас вокализмі тәрізді дауысты дыбыстар жүйелерін анықтау кебіне-көп типологиялық салыстыра қарастырудың нәтижесі. Түркі вокализмінің аталған түрлерін анықтау сол тілдердің фонологиялық жүйелерін синхрондық түрғыдан салыстыруға негізделеді.

Тілдің грамматикалық құрылысы тарихын зерттеуде қолданылатын әдістің бірі – ареалдық әдіс. Ареалдық әдіс арқылы тілдердің, диалектілердің өзара ықпалдасу процесінің сыпаты мен дәрежесін, ондай процестің орны мен таралу аймағын айқындап, ол нәтижелерді тілдің тарихи өзгерістерінің бір түрі (немесе өзгерістердің бір тобы) ретінде тілдің тарихи грамматикасына енгізуге болады. Ареалдық әдіс кейде изоглостарды тарихи түсіндіру әдісі деп те аталады. Олай деп атауға себеп – ареалдық әдіс туыс, бір-біріне жақын тілдердің белгілі бір регионда шектесуінің нәтижелерін ғана зерттеп қоймайды, географиялық орналасуы жағынан өзара шектесетін туыс емес тілдердің де өзара ықпалдасуының нәтижелерін іздестіреді. Тілдер мен диалектілердің ықпалдасу процесінің бағыты мен орнын айқындауға ареалдық әдіс археология мен этнографиялық мәліметтерді де пайдалана алады. Мысалы, қазақ тілінің батыс говорлар тобына түрікмен, ноғай, татар тілдерінің ықпалы болғандығын айқындау ареалдық әдісті қолдану арқылы жүреді. Батыс говорлар тобы дегенде бірыңғай, бірөңкей қарастырылмай, оңтүстік-батыс, батыс, солтүстік-батыс тәрізді региондарға жіктеп, олардың әрқайсысына тән тарихи-әлеуметтік, этникалық ерекшеліктер болғандығы еске алынады. Оңтүстік-батысқа орналасқан қазақ тайпалары оғыз тектес рулармен шектессе, батыстағы олардың ағайындары ноғайлармен, башқұрттармен араласты. Солардың барлығы да қазақ тіліне ықпал етті, із қалдырды. Ал ондай өзгешеліктер бізге белгілі ескерткіштерде өз көрінісін таба берген жоқ. Сонымен қатар, батысты мекендеген қазақ тайпалары жайында айтқанда, қыпшақ (қуман)-славян байланыстарын, кейінгі ғасырлардағы қазақ-орыс байланысын назардан тыс қалдыруға болмайтындығы айқын. Ал оңтүстікке орналасқан қазақтардың тілі туралы зерттеулер қазақ-өзбек байланысымен қоса, араб-парсы тілдерін де назардаи тыс қалдыра алмайды.

Тілдің динамикалық жүйелі тарихын жасау үшін оны әр түрлі өлшем түрғысынан жан-жақты қарастыру керек болады. Зерттеуші сондай мақсат қойғанда қолданбай кетпейтін әдіс – синхрондық сипаттау әдісі. Синхрондық сипаттау әдісі белгілі бір дәуірдегі тілді жан-жақты сипаттауға құрылады. Екінші сөзбен, белгілі бір мұралар тілін сипаттау жолымен ол тілдің актив заңдылықтарымен қатар өнімсіз құбылыстарын, тілдік жүйесіне түгелдей не ішінара әсер ететін езгерістермен қатар, ондай ықпалсыз бейтарап өзгерістерін, қысқасы бүкіл механизмін түгелдей дәлелдеп шығу синхрондық сипаттау әдісінің үлесіне тиеді. Бұл әдіс диахроникалық зерттеуде синхрондық әдісті қолдану болып табылады. Бұл арқылы тілдік фактілер бір-біріне бағынышсыз, оқшау алып қаралмайды, белгілі жүйені құрайтын тәсілдер ретінде қарастырылады. Бұндай зерттеулердің нәтижесінде тілдің динамикалық тарихы, яғни, тілдік функциялар мен қатынастардың даму, өзгеру тарихы, тіл семантикасының даму, өзгеру, жаңару тарихы жасалуға тиіс болады.

Тіл тарихын зерттеуде әр кез қолданыс табатын немесе ойда болатын әдістердің бірі – типологиялық модификация немесе тілдік универсалий әдісі. Қазіргі заманғы лингвистика ғылымы тіл-тілдер бір-бірінен өзіндік ерекше заңдылықтар арқылы ерекшеленіп, оқшауланумен бірге, олардың көпшілігіне тән ортақ заңдылықтардың да бар екендігін дәлелдеп отыр. Ортақ заңдылықтар ортақ ерекшеліктер түрінде екі түрлі семьяға жататын тілдерде кездесуі мүмкін немесе белгілі бір семья тілдерінің ерекше белгісі деп қаралатын құбылыс (не құбылыстар) басқа да семьялар тілдерінде ұшырасуы мүмкін. Ғылымның бүгінгі қорытындылары ретінде белгілі болған сондай заңдылықтар қай тілдің тарихын зерттеуде де есте болады, зерттеу үстінде белгілі болған қүбылысты түсіндіруде қолданыс табады. Айталық, сөздің қатаң дауыссыздардан басталуы баскы буынның екпінді болуымен ұштасып жатуы тек түркі тілдерінің ерекшелігі емес, герман тілдерінде де бар заңдылық. Сондай-ақ сөздің анлауты мен инлаутында й - ж (дж) дыбыс сәйкестігі, немесе дыбыс ауысуының болуы түркі тілдерімен қатар Индия мен Иран тілдерінде де бар. ХХ ғасырдың 20-жылдарында-ақ Е. Д. Поливанов айтқан, дамудың барлық немесе кепшілік тілдерге ортақ себептері мен принциптері болатындығын бүгінгі лингвистика жоққа шығармайды, қайта дәлелдей түседі. Әрине, Е. Д. Поливанов 1928 жылы бұл пікірді өзбек тілінің ирандық ықпалға ұшыраған говорларына байланысты айтқан еді.

Біздің заманымызда бұл көзқарас тек фонетика ғана емес, грамматика құрылысында да барлығы дәлелденіп отыр.

Қазақ тілінің грамматикалық қүрылысының даму тарихын зерттеп, түсіндіруде осы аталған зерттеу әдістерінің қайсысы да қолданылып келеді.

1. 
   Тарихи-салыстырмалы әдіс
   
2. 
   Ретроспективтік тәсіл
   
3. 
   Іштей реконструкция тәсілі
   
4. 
   Типологиялық салыстыру әдісі
   
5. 
   Ареалдық әдіс
   
6. 
   Синхрондық сипаттау әдісі
   
7. 
   Типологиялық модификация немесе тілдік универсалий әдісі
   

1. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. А,1988.

2. Томанов М., Қордабаев Т. Тарихи грамматика мәселелері. А,1975.

3. Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. А., 2002

4. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. А,1993.

5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. А,1966.

6. Қордабаев Т. Тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары. А,1982.
4 – Дәріс

Тақырыбы: Тарихи фонетика. Қазақ тілі фонетикалық жүйесі дамуының негізгі ерекшеліктері

Жоспар:

1. 
   Дауысты дыбыстар жүйесінің дамуы
   
2. 
   Жеке дауыстылардың даму ерекшеліктері (ә, о, ө, ү, ұ)
   
3. 
   Дауысты дыбыс сәйкестігі. Дифтонгтардың дамуы
   
4. 
   Сингармонизм
   
5. 
   Буын
   
6. 
   Екпін
   
7. 
   Дауыссыз дыбыстардың тарихы
   
8. 
   Дауыссыз дыбыстар жүйесіндегі тарихи өзгерістер
   
9. 
   Фузиялық өзгешеліктер
   

тұрғыдан бір-бірінен саралап, жіктеп, ажыратып тұратын қызметі жағынан қарастыру. Дауысты дыбыстар жүйесінің даму ерекшелігін, заңдылықтарын анықтау. Дауыссыз дыбыстардың тарихы, дауыссыздар жүйесіндегі тарихи өзгерістер, фузиялық құбылыстарды қарастыру.

Зерттеудің фонологиялық бағыты тілдегі фонемаларды, фонемалар жүйесін анықтауды мақсат тұтады. Бұл үшін зерттеудің әр түрлі әдістері қолданылады. Жиі қолданылатын әдіс – оппозиция әдісі. Бұл әдіс бойынша бір-бірінен мағыналық айырмашылығы бірен-саран дыбыс өзгешелігіне негізделген сөздер зерттеу объектісі ретінде алынады. Екінші әдіс – коммутация әдісі. Бұл әдіс бойынша объекті ретінде алынған сөз құрамындағы бір дыбыс басқадыбыспен ауыстырылады да, оның сөз мағынасына әсері зерттеледі. Фонетикалық зерттеулерде дистрибуциялық талдау әдісі де қолданылады.

Қазақ тіліндегі дауыстылардың саны әр түрлі көрсетіліп отыр. Біраз зерттеулерде 9 дауысты фонема бар дейтін тұжырым айтылады. Қазақ тілінде 12 дауысты фонема бар деушілер дифтонгоид дауыстылар немесе аса қысаң дауыстылар дейтін топты көрсетеді де, оған бу, ки/ киім қи тәрізді сөздер құрамындағы дыбыстар тіркестерін жатқызады. Дұрысында бұлар жалаң дауысты дыбыстар емес, қысаң дауыстылар мен дауыссыздардың қосындысы, тіркесі. Олай болса, қазақ тіліндегі 9 дауысты бар дейтін көзқарас шындыққа сай.

Дауысты дыбыстардың санын, сол сияқты сапасы мен ерекшеліктерін анықтау үшін оларды фонетикада қалыптасқан принциптер бойынша топтарға жіктеу қажет.

Дауысты дыбыстар жасалу орындарына қарай, дыбысталуына, еріннің қатысына қарай және дыбысталу процесінде тілдің көтерілу дәрежесіне қарай жіктеледі: 1) Дауыстылардың ашық және қысаң түрлері. Бұл дыбыстау мүшелерінің ашылу дәрежесіне негізделеді. Артикуляциялық мүшенің ашылу дәрежесіне сай дыбыстардың естілуі де екі түрлі: а, е, о, ө - ашық дауыстылар, ү, ұ, ы, і – қысаң дауыстылар. Бұл топтар қазіргі түркі тілдерінің бәріне тән. 2) Дауыстылардың жуан және жіңішке топтары дыбыстың айтылу тонының көтеріңкі не бәсең болуына негізделеді. Бұл принцип бойынша дауыстылар бір-біріне пар болатын екі топқа бөлінеді: а, о, ұ, ы – жуан, е, ө, ү, і – жіңішке фонемалар. Алайда қазіргі түркі тілдерінің барлығында да осы принцип түгел сақталмайды. 3) Дауыстылардың еріндік және езулік топтары. Еріндік дауыстылар түркі тілдерінің барлығында кездескенмен, көпшілік тілдерде сөз ішінде бірінші, екінші буындардан аспайды.

Қазақ тілі дауыстылар жүйесінің дамуын Ж.Аралбаев үш түрлі кезеңге бөліп қарайды: көне түркі кезеңі, орта түркі кезеңі және жаңа түркі кезеңі. Осы аталған дәуірлерде түркі тілдеріқұрамында кейін заңдылыққа айналып кеткен фонетикалық өзгерістер келіп шықты. Көне түркі кезеңінде, Ж.Аралбаевтың айтуынша, түбір сөз бір дауысты фонемадан (г), дауысты және дауыссыз фонемалардан (ГС), дауыссыз және дауысты фонемадан (СГ), дауыссыз-дауысты-дауыссыз фонемалардан (СГС) құрылған. Бұл кезеңде фонетикалық буын лексика-грамматикалық морфемамен сәйкес болған. Соған орай үш дауысты фонема: а, ы, у болған. Қазіргі қазақ тіліндегі байырғы сөздердің де басым көпшілігі осы дауысты фонемалармен айтылады. Осы кезеңде дауыстылардың еріндік-езулік жіктелуіне негізделген қосарлы түбірлер (сарт-сұрт) де қалыптаса бастайды. Ал мұндай түбірлердің қалыптасуы дауыстылар гармониясы заңдылығының бастауы еді.

Орта ғасырда жоғарыда айтылған дауыстылар негізінде жаңа е, і, ү дауыстылары келіп шықты. Бұл фонемалар алдыңғы түбір құрамындағы а, ы, у фонемаларының екінші түбір құрамындабейтараптануы, яғни, семантикалық қызметінің әлсізденуінің нәтижесі болды. Тіл дамуының кейінгі дәуірлерінде ғана бұл дауыстылар фонемалық айырым белгілерге ие болды. Түркі тілдері вокализмінің 8 дауыстыдан тұратын жүйесі осы кезеңде қалыптасса керек.

XV-XVI ғ. арасында дауыстылар жүйесі ә, и, у дыбыстарымен толығады. Ә дауыстысы шығыс тілдерінің ықпалының нәтижесі болса, и, у дыбыс қосындылары тіл құрамында болған дыбыс өзгерістерінің нәтижесі.

Көне түркі тілінің фактілерін салыстырайық: йығ – жи, йығыл – жиыл т.б. Қазіргі қазақ тіліндегі у, и дыбыстары о баста дауыстылар мен ғ, г дауыссыздары тіркесінің қазіргі жалғасы болып табылады. Ғ дыбысы жуан дауыстылармен, Г дыбысы жіңішке дауыстылармен тіркескен. Соған орай, солардың негізінде қалыптасқан дифтонгілер де бірде жуан, бірде жіңішке естіледі.

Қазақ тілі дауыстыларының ішінде оқшау тұратын дыбыс – ұ. Түркі негіз тілінде сөздің абсолют басында у дауысты дыбысы айтылғандығын қазіргі тарихи түркология дәлелдеді. Түркі тілдері салыстырмалы-тарихи фонетикасының авторлары у дыбысынан басталған деп 10 түбір сөз келтірген: у (ұйқы), у (ұ - сақ), удз (ұй - қас), уқ (ұқ), ул (ұл-тан), ур (ұр), ут (ұт), уч (ұшы, бір заттың ұшы), уч (ұш). Бұл сөздер қазақ тілінде ұ-дан басталады. Көне түркі тілінде сөздің басқы буынында айтылған у дыбысы қазақ, т.б. қыпшақ тілдерінде қысқа айтылатын, о мен у немесе у мен ы арасында естілетін жуан дауыстыға ауысқан. V-VІІІ ғ. жазбалары тілінде: қул-құл, уйа-ұя, уруш-ұрыс, соғыс, ур-ұр, утру-ұтыры, кезі, дәл кезі т.б. МҚ: улуғ-ұлық, ұлы, улаш-ұлас, бір-бірімен жалғас, уйат-ұят. «Түрікше-арабша сөздік»: кулағ-қулақ, құлақ, кулан-құлан, кулач-құлаш, кулун-құлын т.б. бұл фактілерге қарағанда, қазақ тіліндегі сөз басында айтылатын ұ-ның арғы түбі көне түркілік осы позициядағы у дыбысы болады.

Қазіргі қазақ тілінде ұ дыбысы сөздің тек басқы позициясында тек бірінші буында ғана айтылады. Кейінгі буындардағы ұ қазақ сөзінде ы-ға жақын естіледі де, жазуда еленбейді. Бұл ерекшелік қазақ тіліндегі ерін үндестігінің әлсіздігінен туған – ерін дауыстысы езулікке айналады. Сөйтіп еріндіктен басталған сөздердің екінші буынындағы езулік ы дыбысы көбінесе көне түркілік у дыбысының көрінісі болып келеді у (ұ) – ы сәйкестігі түбір сөздер құрамында да ұшырасады: олдуруғ – отырық, оғулсуз – ұлсыз, баласыз т.б. Екіншіден, қазақ тіліндегі сөз басындағы ұ дыбысы көне түркілік оғ, уғ, ығ дыбыс тіркестеріне сәйкес айтылады: оғлан-ұлан, оғыл-ұл, оғры-ұры т.б. Алайда, оғ дыбыс тіркесінің қысқа, жуан дыбысқа айналуы тілдің құрамындағы барлық сөздерді түгелдей қамтымаған процесс. Көне түркі жазбаларының тілінде оғша (Құтты білік), оқша (Манихей ескерткіші) мағыналас сөздері кездеседі. Қазақ тілінде осының екеуі де сақталған: ұқса, оқса. Алдыңғысы әдеби норма да, соңғысы – диалектілік ерекшелік. Бұл фактілер көне түркілік о қазақ тілінде кейбір реттерде ұ-ға сәйкес келгендігін көрсетеді. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерінде әдеби тілдегі о дыбысына ұ-ның сәйкес келуі жиі кездесетін құбылыстардың бірі: құлдану-қолдану, ұяну-ояну, сұрақы-сорақы. Керісінше, әдеби тілдегі ұ дыбысына о сәйкес келеді: оқсайды-ұқсайды, орпақ-ұрпақ, арық-торық – арық-тұрық т.б.

Алайда, көне түркілік о дыбысы барлық уақытта қазақ тіліндегі ұ дыбысына сәйкес бола бермейді. О дыбысының ұ-ға сәйкестігі жеке сөздерді ғана қамтыған.

Сөздің абсолют басында не бірінші буынында айтылатын ө, ұ дыбыстары көне түркі тілінің осындай позицияда қолданылған дыбыстарына сай келеді: өч-өш, өкүн-өкін, өл, өлүг-өлік, үчүн-үшін т.б. Сөздің екінші буынында байқалатын еріндік ықпал (ө, ү тәрізді) соның салдары.

Көне түркі тілінде ү дыбысы екінші, үшінші буындарда да айтылған. Кейінгі буындарда айтылған көне түркілік ү қазақ тілінде әбден қысқарып делабизацияға ұшыраған. Мысалы: өкүнүч, түгүнчүк, күмүш, үчүн, үгүр, түшүр тәрізді сөздер қазақ тілінде өкініш, түйіншек, күміс, үшін, үйір, түсір тәрізді дыбысталады. Бұлардың құрамындағы ү қысқарып і-ге айналған. Сонымен, көне түркілік ө, ү дыбыстары негізінен бұрынға сапасында сақталған да, жеке сөздер құрамында ғана кейбір өзгерістерге ұшыраған. Қазіргі түркі тілдерінің құрамындла а-ның жуан ы-ға сәйкестігі ұшырасады. Мысалы: тува тілінде – тырт, ындығ, ында, хырын, басқа тілдерде – тарт, андағ (андай), анда, қарын, якут тілінде – сыт, сырдых, ый, ыл, ыт. Мұндай пікір авторлары түркі негіз тілі құрамында бір тайпа тілінде а-ның орнына ы айтылған болу керек дейді. Тайпа тілдері біртұтас тілге ұласу барысында сөздің бір позициясында екі түрлі дыбыстың жарыса қолданылуы болады да, кейін сол екеуінің бірі басым қолданылатын болып қалыптасады. Соның нәтижесінде көпшілік тілдерде а орнықты да, азғана тілдерде ыорнықты. Сонымен қатар, ы дыбысы дамуының екінші бір жолы да бар: у>ұ> ы: турна-тұрна-тырна. Қазақ тілінде: анда-мұнда, анда-мында, тұмақ-тымақ, шұбар-шыбар.

V-VІІІ ғ. жазбалары тілінде е-і сәйкестігі болған. Бір ғана сөз бірде е, бірде і дауыстысымен айтылған. Мұның өзі әлгі екі дыбыстың бір буынды сөзде құрамында немесе бірінші буын құрамында, тайпа тілдерін бір-бірінен ерекшелейтін белгі болғанын көрсетеді. Қазіргі түркі тілдерінің кейбірінде бір кездегі түркілік е дыбысы өзгеріске түсіп, қысаңға айналған: басқа тілдерде е-мен келетін сөздер қысаң і-мен ғана айтылады. Ал қазақ тілінде е дыбысы сақталған, қысқармаған. Көне түркі тілінде ег, егіл, егу сыпатында айтылған сөздер қазақ тілінде ій, ійіл, ійгі түрінде айтылады. Мұнда көне түркілік е қазақ тіліндегі і-ге сәйкес. Е-і сәйкестігі қазақ тілінде де кей сөздер құрамынан байқалады. Керпіш-кірпіш, зерек-зійрек т.б.

Зерттеушілер қазақ тілінде ы, і монофтонгтарының дифтонгіге айналу фактілерін атайды: отырыйып, кеійп, тасыйп, жатыйп, кійійп (отырып, келіп, тасып, жатып, кійіп). Мұндай ерекшелік Шымкент, Ташкент облыстары мен Қарақалпақстан тұрғындары тілінде кездеседі. Мұндай құбылыстың ы, і дыбыстарына й дауыссызының қабаттасуы дифтонг дыбыстар сыпатын байқатады.