Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы

Мемлекет басшысы «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында сот актілерін орындаумен байланысты жағдайды түбегейлі өзгерту міндетін қойды.

Орындаудың тиімді жүйесін құру- мемлекетпен құқықтарды қорғаудың конституциялық кепілін және азаматтар мен ұйымдардың заңды мүдделерін оның шешімінсіз қамтамасыз ету мүмкін емес міндет болып табылады.

Көптеген шет елдердің тәжірибесі орындау жүйесінің осы заманғы жағдайында адал емес борышкерлермен күресудің жаңа тәсілдерін пайдаланумен, соның ішінде озық технологияларды қолданумен тұрақты реформалауды талап ететінін көрсетеді.

II. Ағымдағы жағдайдың талдауы
Өткен жылдың статистикалық мәліметтері сот және басқа актілерді орындауда елде тұрақты теріс үрдістерді куәландырады.

2012 жылы өндіруге тиесілі 1,9 трлн. теңгеден 82,4 млрд. теңге немесе 5% ғана нақты өндірілді.

Қазіргі уақытта өз еркімен орындау мерзімі өткеннен соң сот орындаушысы мәжбүрлеп орындау процессіне өтеді, соның шеңберінде:

- Құқық қорғау және ҚР БП ҚСжАЕК арнайы органдардың ақпараттық алмасу жүйесі арқылы тіркеу органдарына сұрау хаты жолдау арқылы борышкердің мүліктік жағдайы тексеріледі;

- тіркеу органдарына тиісті қаулыларды жолдау жолымен тыйым салынады, бұған айтарлықтай көп уақыт және адами ресурстар жұмсалады;

- мүлік және кірістен өндіру жүргізіледі.

Сонымен қатар, сот орындаушысы борышкерді қылмыстық, әкімшілік жауапкершілікке тартуға, лицензия қызметін тоқтатуға және елден тыс шығуына тыйым салуға бастама жасайды.

Мүлік пен кірістердің жоқ болған жағдайда атқарушылық құжаттары орындау мүмкін болмауына байланысты өндіріп алушыға қайтарылады.

Сондай-ақ, қарызын жабу бойынша белсенді әрекеттерде борышкерлермен жұмысты аяқтау үшін заңнамалық ынталылық жоқ. Осындай жағдайды борышкерлер жиі теріс пайдаланды.

2012 жылдың өзінде борышкерлердің мүлігі мен кірістердің болмауынан 484 млрд. теңге сомасында 120 мың құжаттар қайтырылды.

Осылайша, қолданыстағы сот және басқа актілерді орындау тәртібінде борышкердің мүлкі болмаған жағдайда және қайтарымсыз орындауды қамтамасыз ете алмайтын борышкерге ықпал етудің пәрменді тетіктері жоқ.

Әрбір сот орындаушысының өндірісінде орташа есеппен 400 құжаттар бар ( Бұдан сот орындаушысының күніне әрбір атқарушылық іс жүргізуг бойынша 1 мин 12 сек ғана уақыт бөле алатынын көруге болады).

16 облыстық САОД-нен жеке меншік ғимаратқа – 7 (43%) ие.

278 САОК бөлімдерінен жеке меншік ғимаратқа- 31 (11%) ие.

1443 сот орындаушысына 143 қызметтік автокөліктер бөлінген, оның ішінде жұмыстық жағдайға 71, или 49% ие.

Орта есеппен сот орындаушылары айына - 70 000 тенге жалақы алады.

- жазалаудың жұмсақтығы ( ҚР сот актілерін орындамағаны үшін бас бостандығынан айыруды көздемейді, ӘҚБК тек ғана 10 күнге дейін қамауды көздейді).

- шектелген өкілдік ( сот орындаушылары қылмыстық істі тергей, өз еркімен әкімшілік өндіре, қызмет көрсетуді тоқтатуға және басқа тиімді ықпал жасауды көрсете алмайды, );

- мүліктен өндірудің тиімсіз мехенизмі ( тәркіленген және тыйым салынған мүлікті тікелей мемлект меншігіне және т.б беру мүмкіндігі қарастырылмаған.);

- борышкерлерге тыйым салудың және есепке алудың жетілмегендігі.

Сот актілерін орындаудан борышкерлердің жалтаруы.

2012 жылы борышкерлермен орындалды:

-өз еркімен -132 881 құжат (28%);

-мәжбүрлеп- 476 419 құжаттар (72%).

Қолданыстағы атқарушылық іс жүргізудің автоматтандырылған есебі және бақылаудың ақпараттық жүйесі мемлекеттік органдардан ақпаратты алуға және құжаттарды жедел әзірлеуге мүмкіндік бермейді.

Қоғамда сот актілерін жоққа шығару стереотипі бар, сонымен қатар азаматтардың құқықтық санасының деңгейі жетілмеген және борышкерлерге қатысты төзімді қарым-қатынаспен және жалпы қабылданған этикалық нормаларды белден басумен көрініс табады.

Көп жағдайда борышкерлерде өндіріп алу жүргізілетін мүліктер мен кірістер болмайды немесе бар мүліктері барлық қарызды жаппайды.

2012 жылы сот орындаушыларға 2 330 тәртіптік жаза салынды, оның ішінде 20 – сыбайлас жемқорлық құқықбұзушылақтарын жасағаны үшін. 28 қылмыстық іс қозғалды.

Ведомствода біліктілікті көтеру институты жоқ. ЖОО-да арнайы пән жүргізілмейді. Әдістемелік жұмыстар және т.б қойылмаған.

-мемлекеттік органдармен дербес айыппұл өндірілмейді;

- қылмыстық істер шеңберінде мүлікке тыйым салынбайды;

- орындаудан жалтару кезінде УДО бас тартылмайды;

- борышкерлер және олардың автокөлік құралдары іздестірілмейді;

- орындау процессінде күштік қолдау қамтамасыз етілмеген;

- борышкерлер қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды;

(борышкерлерге қатысты сот орындаушылардың 1653 ұсыныстары бойынша 39 қылмыстық істер немесе 3% қозғалды, оның ішінде 3 ғана сотқа жолданды.)

- орындамағаны үшін қатаң санкциялар сотпен қолданылмайды;

-мемлекеттік органдардың қажетті ақпарат алмасуы жөнге келтірілмеген

Баяндалған жағдайлар мен мәселелер мәжбүрлеп орындау жүйесін түбегейлі реформалау қажеттелігін куәландырады. Сонымен қатар, реформаның негізіне сот орындаушысының рөлі мен мәртебесін сапалы өзгерту тұжырымдасы қойылуы керек.

Ол үшін заңнамалық, ұйымдастыру және ақпараттық шаралар қатарын қабылдау қажет.
1. Заңнамалық шаралар

Парламент мәжілісінде борышкерлерге мәжбүрлеп ықпал жасау шаралары қарастырылмайтын «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне атқарушылық іс жүргізуді жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасы қаралуда.

Осыған байланысты, туындаған жағдайларға қосымша талдау қорытындысы бойынша Бас прокуратура Әділет министрлігімен бірлесе отырып жаңа заң жобасы әзірленді, оның шеіберінде ұйғарылған:

1. Атқарушылық құжатты дәлелсіз себеппен борышкерлермен орындамаған жағдайда оны мемлекеттік және мемлекеттік емес қызметтерді алуға тыйым салу.

Бұл азаматтардың өмірі мен денсаулығына қысым алып келетін әлеуметтік-маңызды қызмет және қызметтерге қатысы жоқ.

2. Сот орындаушысына борышкерді арнайы құқықтардан айыру туралы ұсынысты сотқа жолдау құқығын беру (жол жүргізу, қаруға, аңшылыққа, балық аулауға және т.б.).

3. Атқарушылық іс жүргізу туралы заңына медиацияны реттейтін мәселелер бойынша өзгеріс енгізу.

Атқарушылық іс жүргізу шеңберінде тараптар арасында, соның ішінде сот актілерін орындау әдістере мен тәсілдеріне, борыш құрылымын қайта қарауға қатысты келіспеушіліктер жиі туындайды. Сондықтан атқарушылық іс жүргізуде келісілетін медиация потенциалы талап етіледі.

Атқарушылық парақты орындауға ұсынып, өндіруші тек қана оны орындауды талап етуге құқылы, ол оның енжарлығын төмендетеді. Бірақ, ерекше көлемде өндіріп алу жетістігі оның белсенділігі мен олардың сот орындаушыларына көмек көрсетуіне қатысты.

Сот орындаушысына, мүдделі тұлға ретінде өндірушімен бірге атқарушылық құжатты орындаудан жалтаруға бағытталған мәмілелерді сот тәртібінде дауласу құқығын беру қажет.

Өндірушінің тәжірибесінде (жалғыз басты аналар) құқықтық сауатсыздығы, уақыттың жоқтығы жоқтығы мен басқа объективті себептерге байланысты сотта жеке айыптауды сапалы қолдай алмай жатады.

Нәтижесінде қылмыстық жауапкершілікке тарту процессі барлық қылмыстық құрам белгілері болса да логикалық аяқталу аяғынан дейін жеткізілмейді Осындай қылмыстар үшін жауапкершілікке тарту тәртібі нақты жазасыздық деп бекітіледі. Ұзақ уақыт баланы күнелтуге керек қаржыдан айыру, аштық, жоқшылық, қайыршылық- қорытынды- толық жазасыздық.

10. Сот орындаушыларына ҚР ҚК 136-бабы (алименттерді төлемеу), 140-бабы (еңбекке қабілетсіз жарын қамтамасыз етуден жалтару) және 363-бабы (сот шешімін орындамау) көзделген қылмыстық істерді тергеу құқығын беру

Қылмыстық жауапкершілікке тарту тәжірибесінің талдауы аталған борышкерлерге әсер етудің тиімді тетіктері тиісті түрде қолданылмайтынын көрсетеді.

Арнайы мәртебенің болуы сот орындаушыларына жүктелген функцияларды тиімді жүзеге асыруға көмектеседі, сондықтан олардың талаптарын елемеу және кедергі келтіру тәуекелін төмендетуге айрықша көмектеседі.

Мұндай жағдай жеке орындау саласын кеңейтуге көмектеседі (АҚШ тәжірибесінде коллекторлық компаниялар атқарушылық іс жүргізудің негізгі субъектілері болып табылады).

Осылайша, қолданыстағы заңнамада атқарушылық әрекетті жүргізу кезінде дене күшін, атқарушылық әрекетке қатысушы сот орындаушылары мен тұлғаларды күзетуге арнайы құралдарды қолданумен сот приставтарына тікелей әлеуетті көмек көрсету көзделген, алайда олардың Жоғарғы сотқа бағынысты болуына байланысты тәжірибеде аталған өзара қимылдар іске асырылмайды

Сот актілері мемлекет атынан шығарылатындығы белгілі. Сондықтан, оларды құзыреті шегінде орындау барлық мемлекеттік органдардың міндеті болып табылады.

1. Жүргізілген талдаумен мемлекеттік органдардың іске қосылмаған үлкен әкімшілік әлеуеті және олардың атқарушылық іс жүргізу органдарымен өзара әрекетінің жүйелендірілмегені анықталды.

Осыған байланысты Әділет министрлігінің өзге мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекетінің схемасы және бірлескен бұйрықтардың жобалары әзірленді (№2 қосымша).

• 
  көліктерге ауыртпалық салу және оны алу;
  
• 
  борышкерлер мен олардың автокөлік құралдарына белсенді іздеу салу және ұстау;
  
• 
  әкімшілік айыппұлдарды өз бетімен өндіріп алу;
  
• 
  орындау кезінде қоғамдық тәртіпті сақтау;
  
• 
  қылмыстық істерді қозғау және сапалы тергеу;
  
• 
  бірлескен рейдтік іс-шараларға қатысу;
  
• 
  борышкердің шетелге шығуын уақытылы шектеу;
  
• 
  сот өкімін орындамаған жағдайда ШМББ болдырмау.
  

• 
  есептік шоттар, дебиторлық қарыздар мен айналымдар туралы мәліметтерді уақытылы алу;
  
• 
  салық төлеушінің мүлігі мен кірістері туралы мәліметтер алу;
  
• 
  экспорттық-импорттық операциялар туралы мәліметтер алу және оларды уақытша тоқтату;
  
• 
  мемлекеттік шекарадан өткен кезде тауарларды ұстап қалу;
  
• 
  жеке негіздер бойынша мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті жедел қабылдау.
  

• 
  ауыл шарушылығы (арнайы) техникасының болуы туралы мәлімет алу және оған ауыртпалық салу;
  
• 
  ауыл шаруашылығы және өзге бағыттағы жерлерге меншік және жалға алу құқығының болуы туралы мәлімет алу;
  
• 
  борышкердің ауыл шарушылығы қызметі туралы мәлімет алу (мал шарушылығы, өсімдік шарушылығы және т.б.);
  
• 
  су нысандарын жалға алу, аң аулау мен балық алу кәсібі және т.б. туралы мәлімет алу.
  

• 
  борышкерлердің зейнетақылары мен жәрдемақылары туралы мәлімет алу және оларды өндіріп алу;
  
• 
  борышкерлерді жұмыссыз ретінде есепке алу және оларды жұмысқа орналастыру.
  

• 
  мемлекет пайдасына қарыздары бойынша борышкерлерге іздеу салу;
  
• 
  тергеу сатысында мүлікке уақытылы тыйым салу;
  
• 
  тәркіленген мүлікті уақытылы беру;
  
• 
  «көлеңкелі» мәмілелер деректерін тексеру, жасырын мүлікті анықтау.
  

-сот орындаушыларының электрондық атқарушылық өндірістерді қолмен қалыптастыруы, бұл көп уақытта алады (бір өндіріске 1 сағатқа дейін);

Осы тізілімді жетілдіру және оны борышкер мәжбүрлеу шарасын қолданбай атқарушылық құжатты өз бетімен және өз еркімен тез орындауға мүдделі болатын құқытық жағдай жасау үшін пайдалану ұсынылады.

Осыған байланысты, Әділет министрлігі Сот актілерін орындау комитетінің платформасында «Борышкерлердің бірыңғай тізілімі» ақпараттық жүйесін мыналар үшін енгізу пайымдалады:

а) борышкерлерді есепке алу;

б) оларға мемлекеттік және өзге қызметтерде шектеу қою;

в) белгілі бір құқықтарын алу.

Бүгінгі күні Үкіметпен бекітілген Жеке және заңды тұлғаларға қызмет көрсету тізіліміне сәйкес куәландыратын құжаттарды ұсынған кезде 500 астам қызметтер түрлері көрсетіледі. Талдау боршкерлерді кемінде 350 қызметтен шектеуге болатындығын көрсетті.

Бұл шаралар әлеуметтік-маңызды қызметтерді және шектелуі адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін қызметтерді қозғамайды.

Осындай санкцияларды орнатқанға дейін уәкілетті органдар борышкерлерге қарызы туралы хабарлама беруге және оларға өз еркімен орындау үшін қажетті уақыт беруге міндетті болады.

Осындай ықпал сот шешімін елемейтін және қарызын өтеу үшін белсенді шара (жұмыс іздеу, татыс табу және т.б.) қабылдамайтын борышкерлерге жасалмайды.

«Борышкерлердің бірыңғай тізілімі» ААЖ-сін ҚСжАЕК «Шектеу» ақпараттық жүйесімен біріктіруге болады, бұл қосымша бюджеттік шығыстарды әкелмейді.

Бастапқы кезеңде әлеуметтік-маңызды атқарушылық құжаттар бойынша борышкерлерді шектеу ұсынылады, олар:

- алимент;

- жалақы, зейнетақы және жәрдемақы;

- қылмыспен келтірілген залалды өтеу;

- мемлекет пайдасына өндіріп алу;

- коммуналдық қызметтер.

Екінші кезеңде жеке және заңды тұлғалардың пайдасына қалған атқарушылық өндірістерді қамтуға болады.

Бюджетке жүктемені азайту нұсқаларының бірі Сот актілерін орындау комитетіне тәркіленген мүлікті (ғимараттар, имараттар, автокөліктер, арнайы және кеңсе техникалары, т.б.) заттай беру болып табылады.

Жүргізілген жұмыс тиімділігі мен сәттілігінің кепілі ақпараттық сүйемелдеу болып табылады.

Сот актілері мен өзге актілерді орындамаудың салдары туралы халықты ақпарттандыру үшін орталық және өңірлік БАҚ қамти отырып, медиа-жоспарлар құрылатын болады.

Құқық түсініктеме жұмысы барлық бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалануы тиіс, телевидение, радио, ғаламтор-ресурстары, кезеңдік баспалары және т.б. сияқтылар. Ресей Федерациясының үлгісімен арнайы тақырыптық бейне-роликтер, қысқа метражды фильдер жасау, билбордтарды және баннерлерді орналастыру арқылы әлеуметтік жарнама қолдану қажет.

Сондай-ақ, борышкерлердің қарыздарын өтеу қажеттілігі туралы және басқа ақпараттармен автоматтық қоңыраулар мен SMS-хабарламаларды пайдалануға болады. Осы жұмыстың ауқымдылығы тиісінше қаржыландырылуын талап етеді.

Бұл сот орындаушыларының ғана мәселесі болмауы тиіс. Әрбір мемлекеттік орган сот орындаушыларымен бірлесіп жүргізген жұмысты хабардар етуі және сот пен өзге актілердің орындалмауының теріс салдары туралы ескертуі тиіс.

Жаңалық халықаралық тәжірибеге негізделген. Борышкерді ынталандырудың ұқсас шараларын қабылдау бір қатар шетелдік елдерде қолданылуда.

Мысалы, жүргізу куәлігін, қызметтің белгілі бір түрлеріне лицензияны алып қою Канада, АҚШ пен Израиль сияқты елдерді қолданылады. Әр түрлі ақпарат көздеріне (халық тіркелімі, сот құжаттары, банкаралық құрылымның, әлеуметтік қамтамасыз етудің заң және әлеуметтік ақпараты, жылжымайтын мүлік бойынша кадастрлық әкімшілік) рұқсат Бельгия мен Финляндияда қолданылады.

Атқарушылық іс жүргізу органдарына құқық қорғау мәртебесін беру үшін мысал ретінде Ресей Федерациясының сәтті тәжірибесін алуға болады.

Халықаралық тәжірибе осындай шараларды қолданудың тиімділігін және олардың сот актілерін орындау кезіндегі қажеттілігін көрсетеді. Конституция мен қолданыстағы заңнама ережесі бұл шараларды заңнамалық өзгерту арқылы Қазақстан Республикасында бейімдендіруге мүмкіндік береді.
VI. Күтілетін нәтижелер

• 
  Сот және өзге актілердің орындалуының деңгейін көтеру;
  
• 
  Халықтың жағдайы төмен топтарының қорғалуын қамтамасыз ету;
  
• 
  Бюджетті уақытылы толықтыру;
  
• 
  Жазаның қолданылмай қалмайтындығына қол жеткізу;
  
• 
  Заңға бағынушылық мінез-құлықты қалыптастыру және т.б.
  

• 
  Бірлескен бұйрықтарға қол қою – 2013 жылғы 2 тоқсан;
  
• 
  «Борышкерлердің бірыңғай тізілімі» автоматтандырылған ақпараттық жүйесін енгізу және оларды біріктіру – 2013-2014 жылдар;
  
• 
  Заң жобасын әзірлеу - 2013 жылғы 2 тоқсан;
  

• 
  Заң жобасын Парламентке қарау үшін енгізу – 2013 жылға 3 тоқсан.
  

1. Сот актілерінің міндеттілігі және жазаның қолданылмай қалмайтындығы;

2. Қоғам мен мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерін сақтау, конституциялық құрылымды, қоғамдық тәртіпті, адам құқығын қорғау, халықтың денсаулығы мен адамгершілігін сақтап қалу мақсатында борышкерлердің құқықтарын шектеу мүмкіндігі;

3. Әлеуметтік-маңызды қызметтердің және шектелуі адам өмірі мен денсаулығына қауіп төндіруі мүмкін қызметтердің шектелуіне жол берілмеуі;

4. Орындау процессінің уақыттылығы әрі анықтылығы және атқарушылық іс жүргізу тараптары мен үшінші тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделеріне негізсіз қысым жасалуына жол берілмеуі;

5. Мәжбүрлеп орындату жүйесін реформалау бойынша шаралардың кезеңділігі;

6. Реформалау процессінің қоғамда заңға бағынушылық мінез-құлықты және мемлекет институттарына құрметті қалыптастыруға бейімделінуі;

7. Борышкерге мәжбүрлеп ықпал жасау шараларын қолданудың және қамтамасыз ету шараларынан бас тартудың орындылығы және әділдігі.

8. Әлеуметтік-маңызды атқарушылық құжаттардың басымдылығы.

II. Міндеттерді іске асыру құралдары

1. «Борышкерлердің бірыңғай тізілімі» ақпараттық жүйесі;

2. Әділет министрлігінің және Сот актілерін орындау комитетінің уәкілетті мемлекеттік органдарымен және Бас прокуратурамен бірлескен бұйрықтарының жобалары.

3. Сот және өзге актілерді орындау процессін жетілдіру мәселелері бойынша заң жобасы.

2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;

3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;

4. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі;

5. «Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі;

6. «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

7. «Қазақстан Республикасындағы көлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

8. «Темір жол көлігі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

9. «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

10. «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

11. «Мемлекеттік мүлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

12. «Нотариат туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

13. «Жылжымайтын мїлiкке ќўќыќтарды жјне онымен жасалатын мјмiлелердi мемлекеттiк тiркеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

14. «Ќазаќстан Республикасындаєы банктер жјне банк ќызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

15. «Мемлекеттік қызметтер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;

16. «Атќарушылыќ ќўжаттарды орындау кезінде тыйым салынєан мїлікті сату ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Әділет министрінің м.а. 2010 жылғы 3 қарашадағы № 308 бұйрығы.

- Сот актілері мен әкімшілік жаза қолдануға уәкілетті мемлекеттік органдардың актілерін мәжбүрлеп орындату жүйесін жетілдіру жөніндегі тұжырымдама жобасы;

- Мемлекеттік органдарының атқарушылық іс жүргізу органдарымен өзара іс-әрекеті туралы бірлескен бұйрықтар жобасы;

- Атқарушылық іс жүргізу процесін жетілдіру жөніндегі Заң жобасы.