Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті
Әдебиет: ХХ ғ. философия. Әлемдік энциклопедиясы. – Москва-Минск
жүктеу/скачать 1.5 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әдебиет: Философия. Энциклопедический словарь. – М., 2004. Қазақ хал- қының философиялық мұрасы. Таным теориясы. – Астана
- Әдебиет: Философиялық энциклопедиялық сөздік. – М., 1983. ДИАЛЕКТИКА
- Әдебиет: Абдильдин Ж. Сочинения в пяти томах. – А.: Өнер, 2000–2001.; Диалектическая логика. В четырех книгах. – Алма-Ата: Ғылым, 1995–1997.; История диалектики. В 2-х кн. – Алматы: ИФиП МОН РК, 2000.
| Әдебиет: ХХ ғ. философия. Әлемдік энциклопедиясы. – Москва-Минск,
2002. ДЗЕНДІК ОЙЛАУ – будда дінінің бір тармағы дзен-будданың негізінде қалыптасқан ұғым-термин. Дзен-будда классикалық үнді буддасының Қытайға, одан Жапонияға өткен түрі. Оның идеясы – адамның өмір сүруінің, жалпы табиғатының ішкі әлемінде өтіп жатқан үдерісімен байланысқа түсу арқылы тану. Д. о-дың негізгі мақсаты сананы сәулелендіру, оны «сатори» деп атайды. Д.о. аналитикалық, логикалық ойлау жүйесіне қарама-қарсы санаға инстинкті түрде ықпал ету деп аңықтама беруге болады. Д.о. бағыты, оның мәселесі әр қырынан К. Юнг, Д. Судзуки, т. б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. Әдебиет: Философия. Энциклопедический словарь. – М., 2004. Қазақ хал- қының философиялық мұрасы. Таным теориясы. – Астана: Аударма, 2006. Т. 18. ДИАДА (грек. – жұптық, егіздік) – бұл философиядағы анықтал-маған, дайындалмаған ұстанымды талқылауға арналған пифагорлы-платондық термин, қарама-қарсылықтағы көпшілік және материалдық ағым монаде бұл нақтылық және жекеліктің ұстанымдық формасы. Кейінгі доксографиялық ғылымда монаде және диаданы Пифогорлық таным жазуларында деп атаса, оны көне ескерткіштік анализдер қалыптасу кезеңі мен терминологиялық пайда болуының бастауы деп көне Академияны көрсетеді. Әдебиет: Философиялық энциклопедиялық сөздік. – М., 1983. ДИАЛЕКТИКА (грек. dialektikē – әңгіме-дүкен құру, пікір жарыстыру, айтысу өнері) – болмыс пен танымның қалыптасуы мен дамуының ең жалпылама заңдары мен заңдылықтары туралы ілім және соған негізделген шығармашылық ойлау әдісі. Д. сондықтан философиялық теория, әдіс және ғылыми танымның, жалпы шығармашылық іс-әрекеттің әдіснамасы болып табылады. Д. ұстанымдары дүниетанымының да негіздерін құрай- тындықтан, оның теориялық, методологиялық және дүниетанымдық қыз- меттерінің біртұтастығы анықталады. Д-лық ойлау көне грек философы Гераклиттен бастау алып, Платон мен Аристотельдің ілімдерінде антикалық Д. деп аталатын өзінің тарихи алғашқы формасына енеді. Мұнда Гераклиттің: «Бәрі де ағады, өзгереді, бір өзенге екі рет кіруге болмайды» деген атақты ой-тұжырымы мен Логос идеясын, элейлік Зенонның қозғалысқа тән қайшылықтарды айқара ашқан априорияларын, «Д.» терминін алғаш енгізген Сократтың софистерге қарсы күресе отырып, ақиқатқа жету жолы қарама-қарсы пікірлердің диалог (сұрақ- жауап) түріндегі тоғысуында жатқанын, сондықтан қайшылықсыз адам ойының дәрменсіздігін көрсетуін атап өткен жөн. Платон өз шығармаларын негізінен осы диалог формасында жазып, идеялар дүниесін танудың әдісі ретіндегі Д-лық ойлаудың ғажайып үлгілерін жасап берді. Аристотель өзіне дейінгі философия тарихын тұтастай қорытып, Д-лық ойлаудың категорияларын тізбектеп, олардың алғашқы кестесін құрды. Аристотельдің Д-сы идеялар дүниесін ғана емес, ең бастысы реальдық дүниені танудың әдісі ретінде материя мен форманың, мүмкіндік пен шындықтың, болмыс пен болмыс еместің арақатынасын түсіндіруге бағытталады. Д. толық түр- дегі тарихи екінші формасы классикалық неміс философиясында қалып- тасады. Мұнда алдымен И. Канттың зерденің (антиномиялары туралы ілімін атауға тиіспіз: зердесі ақиқатты тануға ұмтылысында қажетті түрде шешіл- мейтін қайшылықтарға, антиномияларға кезігеді, содықтан «өзіндік заттар» дүниесін танып-білу мүмкін емес. Кант ғылыми-теориялық танымның (математиканың, физиканың, космологияның) мүмкіндіктерін зерделеп, оларды ойлаудың априорлық формалары ретіндегі категориялармен ұштас- тырады да, 12 категорияны логикалық түрде жіктеп, кестесін жасайды. Канттың іліміне сүйенген Гегель Д-ны объективтік идеалистік тұрғыдан әрі дамытып, оның теориялық құрылымын мейлінше жетілдіріп, категория- лардың тарихи және логикалық тұрғыдан негізделген өз заманына сай ғылыми жүйесін тұрғызады. XIX ғ. соңы мен XX ғ. батыстық философия дамуында Д-лық идеялар әртүрлі деңгейде және бағытта қолданыс тауып, экзистенциалдық Д. (Ж.-П. Сартр), негативтік Д. (Т.В. Адорно), герме- невтикалық Д-ның көптүрлі плюралистік нұсқалары дүниеге келтірді. XX ғ. 50–60 жж. бастап кеңестік философияда жаңа даму дүниеге келіп, Э.В. Ильенков, Б.М. Кедров, М.М. Розенталь, П.В. Копнин, В.Ф. Асмус, Е.П. Ситковский, Г.С. Батищев, В.С. Библер, В.С. Швырев сияқты белгілі ғалымдар Д. теориясын дамытуға айтарлықтай үлес қосты. Осы бағыттағы зерттеулер легі академик Ж.М. Әбділдиннің басқаруымен Д-лық логиканың Қазақстандық мектебінде XX ғ. 60–90 жж. табысты жүргізіліп, нәтижелері төрт томдық «Д-лық логиканың», екі томдық «Д-лық логиканың тарихы» сияқты монографияларда қорытындыланды. Әдебиет: Абдильдин Ж. Сочинения в пяти томах. – А.: Өнер, 2000–2001.; Диалектическая логика. В четырех книгах. – Алма-Ата: Ғылым, 1995–1997.; История диалектики. В 2-х кн. – Алматы: ИФиП МОН РК, 2000. жүктеу/скачать 1.5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|