Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан зерделеу

Зерттеудің жетекші идеясы: Бүгінгі өркениет пен ұлттық мәдениет үлгілерін кіріктіре отырып, демократиялық халықтық мәдени мұра негізінде оқушылар ұйымын қайта құрып, сол арқылы ұлттық сана-сезімі оянған, жан-жақты жетілген ұлтжанды азамат тәрбиелеу.

Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне философия, мәдениеттану, этнология, педагогика және психология саласы бойынша қарастырылған таным теориясына қатысты ғалымдар тұжырымдары, гуманистік ілімдер, этномәдениет, этнопедагогика және этнопсихология саласындағы жетекші зерттеулер мен қағидалар, Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасындағы білім беру мекемелеріндегі тәрбие берудің кешенді бағдарламасы; білім беруді дамыту, ұлттық мектепте гуманитарлық, этномәдени білім мен тәрбие беру; адамгершілік, көркемдік-эстетикалық және экологиялық тәрбие беру жүйесіндегі мемлекеттік тұжырымдамалар; философиялық, әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық теориялар; жеке тұлға және оны дамытудағы қарым-қатынас, басқару қызметі және тәрбие теориясымен байланысты педагог, психолог, социолог ғалымдардың еңбектері негізге алынды.

Ұлттық сезiм дегенiмiз — адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тiлiне, ұлттық салт-дәстүрлерге деген сүйiспеншiлiктi бiлдiруi. Ұлттық сезiм адамды қоршаған ортаның әлеуметтiк-экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкiлiне тартқан ерекше табиғи сыйы. Ұлттық сезiм басқа сезiмдер сияқты адамның жеке басының қанағаттану, шаттануымен немесе риза болмай, қанағаттанбауымен байланысты ой-қиял, әсер сезiмiнiң сыртқа шыққан көрiнiсi. Мысалы, “Елiм-ай” әнiн ести отырып, елiнiң басына түскен ауыртпалық, шапқыншылық әрекетке езiлiп мұңаюы немесе “Саржайлау”, “Сарыарқа” күйлерiн ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген сүйiспеншiлiк, шаттық сезiмiнiң оянуы табиғи заңды құбылыс. Адамның ана тiлiне деген сүйiспеншiлiгi де ұлттық сезiмiнiң ерекше түрi.

Мысалы, ұзақ уақыт елден жырақ жат жұртта жүрiп, көпшiлiк iшiнен өз ұлт өкiлiнiң ана тiлiнде тiл қатуына елең етпейтiн, iш тартпайтын адам болмайды. Өйткенi, ана тiлi адамның iшкi сезiмiн басқаға жеткiзуде ой-қиялға етене жақын, жүрегiне жылы күштi құралы. Айталық, сұлу қызды аспандағы айға, күлiмдеген күнге, судағы құндызға теңеу. (“Ай десе аузы, күн десе көзi бар” деу) немесе “Ай мен күндей, әмбеге бiрдей бiр сұлу қыз болыпты” деп басталатын ертек қазақ ұғымына, ұлттық сезiмiне жақын теңеулер. Қазақ әдебиетiнде сұлу қызды “Ботакөз” деуi, туған баласын әке-шешесiнiң “ботам”, “құлыным”, “қозым” деуi ұлттық ұғымға, ұлттық сезiмге жақын көркем сөз айшықтары.

Ұлттық тағамдарды даярлау, сыйлы қонағын ұлттық тағаммен сыйлау да ұлттық сезiмдi, ұлттық мақтанышты көрсетедi. Және ол әр ұлттың өзiне тән тағам даярлау ерекшелiгiнiң куәсi болып табылады. Мысалы, өзбек қонағын палаумен сыйласа, қазақ “бес бармағымен”, ұйғыр мәнтi, лағманымен, татарлар пәрәмiшiмен сыйлайды. Қазақ шәйiн қаймақ қатқан сүтпен баптап берсе, қалмақ, ұйғырлар май, тұз, ұн салып бередi. Орыс халқы кофе қайнатады, соның бәрi тағам берудегi ұлттық ерекшелiк дәстүрлер.

Ұлттық салт-дәстүрлерге ана тiлiне деген сүйiспеншiлiктi, ұлттық өнер түрлерiн: ән-күй, зергерлiк қол өнерi, бейнелеу-сурет өнерi, ұлттық ойын мен спорттың түрлерiн, ұлттық тағамды, киiмдi, мерекелердi, тарихи ескерткiштердi т.б. жатқызуға болады. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жоралар, көзқарас түсiнiктер жатады.

Ұлттық салт-дәстүрлердiң ерекшелiктерiн патриархалдық, рулық салт дәстүрлерiмен шатастыруға болмайды. Мысалы, қазақтардың қызды қалың малға сатуы немесе барымтасы мен өзбек әйелдерiнiң пәрәнжi жамылуын бүкiл қазақ, өзбек халықтарының ұлттық салт-дәстүрi деп қарамауымыз керек. Ол феодалдық, рушылдық қарым-қатынастан қалған ескi дәстүрлер.

Салт-дәстүрлер халықтардың тiршiлiк кәсiбiне, наным-сенiмiне, өмiрге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгерiп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетiндерi жойылып, өмiрге қажеттiлерi дамып, жаңа мағынаға ие болады. Мысалы, қазақтар жаугершiлiк заманда ақ қой сойып, қанына найзасын малып, бiр-бiрiмен төс түйiстiрiп, анттасып дос болатын болған. “Достықты бұзғанды ант атсын” — деп серттескен. Феодалдық қырғын соғыс кезiнде ол батырларды бiрлiкке тәрбиеледi. Ал бертiн капиталистiк қоғамның дамуымен байланысты, анттасу салты қажет болмай, мүлде жойылды.

Немесе бүгiнгi күндерде ерлi-зайыпты қариялардың алтын, күмiс тойларын өткiзу де салт- дәстүрлердiң өзгерген түрi. Оның ұрпақ тәрбиесi үшiн үлкен прогрессивтiк, тәрбиелiк мәнi зор.

Салт-дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы карым-қатынаспен тығыз байланысты. Бiр ұлтта бар салт- дәстүрлер, ұлттық ою-өрнек, тағам, спорттық ойын түрлерi екiншi бiр ұлтта да белгiлi ұқсастықпен және өзiндiк ерекшелiгiмен көрiнiс бередi. Мысалы, қазақтың көкпар тарту ойыны кейбiр өзгешiлiгiмен көршi өзбек, түрiкмен, қырғыз, моңғол, ауған елдерiнен де кездеседi. Киiз үй тiгу көшпелi халықтардың бәрiне ортақ. Алайда, оның құрылысында, ою-өрнек әшекейiнде әр ұлтқа тән ерекшелiк белгiлер байқалады. Палау, мәнтi, борщ, шашлық, пельмен көпшiлiк ұлттарға ортақ тағам болғанымен, әр ұлттың өзiндiк дайындау технологиясымен ерекшеленедi.

Ұлттық мiнез адамның iс-әрекетiнен көрiнетiн тұрақты құбылыс. Ұлттық мiнез осы ұлтқа тән темпераменттiк, психикалық рухани сапасымен ерекшеленiп, көзге түседi. Мысалы, қазақтарға тән бауырмалдық, ақжарқындық, қонақжайлық, өзбектердiң сыпайы мiнездiлiгi, дiншiлдiгi, орыс халқына тән қарапайымдылық пен кеңпейiлдiлiк, американдықтардың құнттылығы, ағылшындардың салқын қандылығы, немiстердiң ұқыптылығы, француздардың жинақылығы, испандықтарға тән қызу қандылық ерекшелiктер байқалады. Әрине, бұл қасиеттер басқа халықтарда жоқ, кездеспейдi деген ұғым тумайды. Ол қасиеттер әр халықта әр түрлi қырынан көрiнiс табады. Әр ұлттың өзiне ғана тән этностық таза мiнез-құлықтың болуы мүмкiн емес. Мысалы, орыстарға тән дейтiн төзiмдiлiк қытайларға да тән қасиет болып келедi. Немесе грузиндердi қызба қанды халық деймiз. Ал ол мiнез испандықтарға да ортақ. Академик С.Кон өзiнiң ”Ұлттық мiнез-құлық ерекшелiктерiнiң проблемасы” атты еңбегiнде ”Ұлттық мiнез-құлықты анықтауда әр ұлтқа тән этностық мiнез-құлықты шартты түрде алып қарау керек”, — деуi орынды. Дегенмен, бiр халықта ерекше басымырақ болып көрiнетiн мiнез-құлық сипаты сол халықтың психикалық ерекшелiгi болып саналады.

¦лттыњ ±лт болуы ‰шiн ќажеттi аумаќтыќ, экономикалыќ, мєдени, психологиялыќ бiрлiкпен бiрге, тiлдiк т±тастыќ басты жєне ењ негiзгi белгiлердiњ бiрi болып саналады. Белгiлi бiр этнос адамдарыныњ жан д‰ниесiндегi мiнез-ќ±лыќ, сана-сезiм (этнопсихологиясы) мен єдет-ѓ±рып, салт-дєст‰р (этнологиясы) ерекшелiгi ±рпаќтан-±рпаќќа ана тiлi арќылы жетедi. ¦лттыќ сана-сезiмнiњ µсуi мен µшуi, бiр жаѓынан, ана тiлдiњ таѓдырын аныќтаса, екiншi жаѓынан, ана тiлдiњ даму дєрежесi ±лттыќ сана-сезiм дењгейiнiњ µлшеуiшi болып есептеледi.

“Психология” атты оќу ќ±ралын ќазаќ тiлiнде жазып шыќќан єдебиетшi ѓалым Ж. Аймауытов б±дан дєл 70 жыл б±рын “Тєрбиеге жетекшi” деген ењбегiнде: “Ана тiлi – халыќ болып жаралѓаннан бергi жан-д‰ниесiнiњ айнасы, µсiп, µнiп, т‰рлене беретiн, мєњгi ќ±ламайтын бєйтерегi... Ж‰ректiњ терењ сырларын, жанныњ барлыќ толќындарын т±ќымнан-т±ќымѓа жеткiзiп, саќтап отыратын ќазынасы - сол халыќтыњ тiлi” (1,6) - деген болатын. Кезiнде Ахмет Байт±рсыновтыњ да: “Сµзi (тiлi) жоѓалѓан ж±рттыњ µзi де жоѓалады. ¤з ±лтына басќа ж±ртты ќосамын дегендер єуелi сол ж±рттыњ тiлiн аздыруѓа тырысады”, - деген ±лаѓатты ойы б‰гiнге дейiн мєн-маѓынасын жоѓалтќан жоќ. Б‰гiнде “мєњг‰рттер” делiнiп ж‰ргендердiњ пайда болуы сол тiл саясатыныњ єлсiздiгiнiњ жемiсi екенiн ±мытуѓа болмайды.

¦лттыќ тєлiм-тєрбиенi (этнопедагогиканы) iске асыратын ±лттыќ тiл (этнолингвистика) екенi, ал оныњ ±лттыњ iшкi жан д‰ниесiмен, сана-сезiмiмен байланысты (этнопсихологиямен) ж‰ргiзiлетiнi кµпке аян. Этнолингвистика тiлдi этносќа ќатысы жаѓынан зерттесе, психолингвистика оны адам психологиясына, ал социолингвистика ќоѓам дамуына ќатысы т±рѓысынан ќарастырады.

Этнолигвистика дилектология, фольклористика, этнология, культурология, мифология сияќты ѓылымдармен де байланысты. Себебi, б±лардыњ ќай-ќайсысы болсын, этнос табиѓатын ашуѓа ќызмет етедi жєне олардыњ зерттеу нысаны да ортаќ. Мысалы, дилектология этностыњ жергiлiктi сµйлеу ерекшелiгiн, этнология мен фольклористика (оны жалпы культурология саласына жатќызуѓа да болады) этностыњ єлденеше ѓасырѓа созылѓан мєдени даму ‰рдiсiн, заттыќ жєне рухани мєдениетiн, салт-дєст‰рiн зерттесе, мифология этностыњ д‰ниетанымын, сенiм-нанымын, µзiн ќоршаѓан ортаѓа деген кµзќарасын зерттейдi. Олай болса, б±лардыњ бєрi де тiкелей этносќа ќатысты, бєрi де этностыќ ерекшелiктердi сипаттайды.

Ал философия – ѓылымдардыњ ѓылымы, барлыќ ѓылымдарды зерттеудiњ єдiс-тєсiлдерiн жинаќтаушы, этностыњ болмыс-бiтiмiмен байланысты мєселелердiњ басын бiрiктiрiп, методологиялыќ т±рѓыда талдау жасайтын алтын дiњгек iспеттi. Демек, этнос б±лардыњ бєрiнiњ бiр-бiрiмен тоќайласатын “мама аѓашы”, бєрiнiњ “т‰йiсу н‰ктесi” болып табылады. Осы ѓылымдардыњ даму зањдылыќтарымен танысып, оны зерттеуде басшылыќќа ала отырып, бiз адамзат тарихы мен табиѓат µзгерiсiнде µзара байланыстылыќ бар екенiн байќаймыз. Себебi, адамзат тарихы мен табиѓаттаѓы ±ќсастыќ, бiрiншiден, олардыњ кµп ќырлылыѓында. Айталыќ, єрбiр адам немесе б‰кiл адамзат т±тас физикалыќ дене, тiрi организм, жоѓары биологиялыќ ќ±ндылыќ болып та, ќоѓамныњ м‰шесi, халыќтыњ µкiлi болып та кµрiнедi. Екiншiден, табиѓат адамныњ, тiршiлiк ететiн ортасы (отаны) болып саналады. Сонымен бiрге адамныњ µзi – хайуанаттан бµлiнген табиѓат перзентi, ‰шiншiден, адам – табиѓаттыњ ќ±шаѓында тiршiлiк ететiн, оныњ перзентi бола отырып, табиѓатты саналы т‰рде мењгерiп, µзiне ќызмет етуге икемдеушi, яѓни табиѓатты игерушi. Адамдар бiрлесе ењбек етедi. Соныњ негiзiнде адамдар арасында ќоѓамдыќ ќарым-ќатынастар ќалыптасады. Адамдардыњ ќоѓамдасып тiршiлiк етуi ‰шiн материалдыќ жаѓдайы мен тарихи жаѓдайыныњ бiрлiгi ќажет. Б±л ж‰йенi аныќтаудыњ басты белгiсi материалдыќ байлыќты µндiру тєсiлдерi мен оныњ игiлiктерiн пайдалану, яѓни меншiктiњ т‰рлерi болып саналады. Осыныњ негiзiнде адамдар арасындаѓы ќоѓамдыќ ќатынастар ќалыптасады. Ќоѓамдыќ ќ±рылыс пен этностардыњ ќ±рылысында тепе-тењдiк болѓан емес, болмайды да. Мысалы, ХIХ ѓасырда Ресей капиталистiк ќоѓам сатысында тiршiлiк етсе, ал Ресейдiњ колониялары Ќазаќстан мен Орта Азия елдерi феодалдыќ ќоѓам жаѓдайында µмiр с‰рдi.

Єр халыќтыњ тарихы µзiне кµршi халыќпен тыѓыз байланысты. Тiптi бiр-бiрiнен алыс жатќан халыќтардыњ да тарихында себеп-салдарлыќ байланыстыњ болуы м‰мкiн.

Єр халыќтыњ ќалыптасу тарихында олардыњ алдыњѓы ќатарлы тобы-зиялы ќауым шешушi роль атќарса, ал б‰кiл мемлекеттiњ дамуында этностардыњ µзара байланысы басты роль атќарады. Этникалыќ зерттеулер ескi тарихи-мєдени ескерткiштердi аныќтаудан, белгiлеуден басталады. Єр этнос µзiне тєн материалдыќ-мєдени байлыќты жасайды. Мєселен, ењбек ќ±ралдарыныњ т‰рi, т±рмыстыќ т±тыну б±йымдары, ќ±рал-саймандар, салт-дєст‰рi, рухани кµзќарастыњ бiрлiгi єр этностыњ µзiне тєн ерекшелiгi болып саналады. Б±ѓан халыќтыњ ауыз єдебиетi ‰лгiлерi мен жазу-сызу мєдениетi де енедi. Ерте дєуiрдегi этностыќ т±рмыстыњ ерекшелiгiн тас дєуiрiнiњ м±раларынан, ‰й ќ±рылысы мен оныњ єшекейлiк б±йымдарынан, керамикалыќ ыдыстар мен оныњ ою-µрнек ‰лгiлерiнен байќаймыз. Мiне, б±л жаѓдайларды аныќтауѓа археологиялыќ ќазбалар кµмектеседi. Мєдени ќазба ескерткiштер ертедегi этностар мєдениетiнiњ µркендеуiн немесе ќ±лдырау кезењiн аныќтауѓа м‰мкiндiк бередi. Археологтар адам мен хайуанаттардыњ с‰йегiн, ќамалдардыњ ќабырѓаларындаѓы немесе бейiттердегi т±тыну заттарыныњ ќалдыќтарын (бiлезiк, сырѓа, батырлардыњ сауыт-саймандары, ќару-жараѓы, ыдыс-аяѓы т.б.) тауып, сол арќылы ескi мєдени м±ралар жайында ќорытынды жасайтын болады. Онда да аѓаштан, терiден, ќаѓаздан, ш‰беректен жасалѓан мєдени м±ралардыњ ‰гiлiп шiритiнiн ±мытпау керек. Археологиялыќ ќазба заттарды тарихпен байланыстыра, салыстыра ќарамаса, зерттеушiнi шатастыруы м‰мкiн. Этникалыќ мєдени м±ралардыњ ±ќсастыќ себебiн аныќтауда салыстыра зерттеу єдiсi ќажет. Мєселен, кµршi этностармен сауда-саттыќ, мєдени ќарым-ќатынасы бiр этноста бар мєдени м±раларды екiншi этностыњ µзiнше µзгерiп пайдалануына м‰мкiндiк туѓызады. Мысалы, Еуропа мєдениетiнiњ дамуына вавилондыќтармен ќарым-ќатынастыњ єсерi болды. Француздар мен гректердiњ архитектуралыќ ою-µрнек стилiндегi ±ќсастыќты олардыњ генетикалыќ байланысынан емес, сауда-саттыќ, мєдени байланыстыњ єсерiнен iздестiру ќажет деп ќараймыз.

Сондай-аќ, темiр дєуiрiнде пайда болѓан ќанжар, барлыќ этностарѓа ортаќ б±йым болѓанымен, оныњ сабындаѓы, ќынындаѓы ою-µрнек єр этностыњ µзiне тєн ерекшелiгiн бiлдiредi (19,41)

Т‰рлi этностарда шыраѓданды, кєресiн шамды электр шамымен ауыстыру ±заќтыѓы єр т‰рлi болады. Ал б±л адам баласыныњ материалдыќ игiлiктердi жасауы мен этногенездер табиѓатыныњ єр т‰рлi жаѓдайда дамитындыѓын дєлелдейдi. Вавилон болды, ол ќ±рыды. Ертедегi Рим мемлекетiнiњ орнына жања ќалалар мен мемлекет µркен жайды. Сондай-аќ, бiр кездегi к‰штi кµшпелi ѓ±н этносы жоѓалып кеттi. Жер бетiнде бiрнеше халыќтар жойылып, олардыњ орнына жања халыќтар пайда болды. Ал ќазiргi µркен жайып, µмiр с‰рiп отырѓан ±лттардыњ да єлденеше ѓасырдан кейiн жер бетiнен жоѓалып, олардыњ орнын жања этностардыњ басуы м‰мкiн. Кез келген табиѓат ж‰йесiнiњ, (соныњ iшiнде этностардыњ да) ыдырап, ќ±рып бiтуi сµзсiз. Б±л – табиѓат зањы. ¤мiрдiњ µлiммен ±штасуы, ал µлiмнен кейiн жања µмiрдiњ жер бетiнде µркен жайып, д‰ниеге келуi – диалектикалыќ зањды ќ±былыс. Ал мєдениет тарихынан ондай диалектикалыќ зањдылыќты кµрмеймiз.

Табиѓаттан адамныњ µзгешелiгi – олар материалдыќ игiлiктердi жасап, заттардыњ санын кµбейткенiмен, табиѓат сияќты, жанды бiр заттан екiншi бiр жанды зат (тiршiлiк иесiн) туѓыза алмайды. Мысалы, табиѓатта µсiмдiк пен ањдардыњ, хайуанаттардыњ жања т‰рлерi (белгiлi тарихи кезењде) пайда болып, µсiп-µне бередi. Жер бедерiнiњ тау-тас, жел мен жањбырдыњ єсерiнен м‰жiлiп, тµбешiкке, тiптi бара-бара тегiс жерге айналуы, µзен-кµлдердiњ суалып, ќ±рып кетуi немесе жер астына сiњiп, аѓыс баѓытын µзгертуi м‰мкiн.

Ал адам баласы жасаѓан Мысыр пирамидасы немесе Эйфел м±нарасы µзгерiссiз, ѓасырлар бойы саќталады. Мєдени ескерткiштердi жасаушы этностар жер бетiнен жоѓалѓанымен, олар жасаѓан м±ралар ±заќ жылдар бойы µмiр с‰редi (19,37).

Табиѓат байлыѓын игерушi адамдардыњ мєдени-техникалыќ прогресi ‰немi алѓа ќарай ж‰ре беретiн ќ±былыс болып кµрiнуi м‰мкiн. Бiраќ, шын мєнiсiнде, олай емес. Мєселен, бiздiњ жыл санау дєуiрiмiзге дейiнгi VIII ѓасырда µмiр с‰рген скифтер ќара тењiз жаѓасын жайлаѓан, 500 жыл бойы µркендеген, мєдениетi бай ел болѓан. Олар тењiз жолында сауда-саттыќты µркендетiп, кереметтей µнердiњ, µзiндiк мєдениеттiњ иесiне айналды. Ал сол ±лт бiздiњ дєуiрiмiзге дейiнгi III ѓасырда сарматтардыњ соќќысынан м‰лде жойылып кеттi. Сарматтар 700 жыл µмiр с‰рдi. Олар Византиямен астыќ, ж‰зiм сатып, сауда-саттыќ жасаѓан, ќолµнерi дамыѓан ел едi. Олар ѓ±ндардыњ шабуылына ±шырап (370-463 жылдары), µз мєдениетi мен дєст‰рлерiн жоѓалтты. Ал болгарлар ѓ±ндарды жењiп, 200 жыл ‰стемдiк ќ±рды. Мiне, ±лттыќ мєдениеттiњ регреске ±шырап, ќ±лдырап кетуi, оныњ прогресiне ќараѓанда жиi болатын ќ±былыс екенiн осы фактiлер дєлелдейдi. Этногенездiк мєдениеттiњ бiрде µсiп, жоѓарылап, шарыќтау шегiне жетiп, бiрде ќ±лдырап, тµмендеуiн аныќтау арќылы ±лттыќ мєдени м±раныњ берiк ќалыптасуын байќаймыз. Мєдениет тарихы мен этностыњ тарихы єр т‰рлi жазыќтыќта жатыр. Этногенездiњ шапшањ ќарќынмен дамуы белгiлi бiр уаќыттаѓы оќиѓалардыњ санымен µлшенедi. Оќиѓа деп бiр немесе бiрнеше ж‰йелi байланыстыњ жиынтыќ кµрiнiсiн айтамыз. Оќиѓаныњ тууы немесе жоѓалып кетуi – зањды ќ±былыс. Этникалыќ тарих дегенiмiз- жоѓалѓан ескi м±ралар тарихы да, ал мєдениет тарихы м±ражайларда саќталѓан м±ралардыњ шартты белгiлерiнiњ ж‰йесiн тiзу болып шыѓады (19,40).

Осыѓан орай, П.В. Плеханов методологиялыќ мынадай ќаѓидалар ±сынады (66,273):

1. Идеялардыњ (ой-пiкiрдiњ) ќоѓамныњ єлеуметтiк даму процесiне тєуелдi екендiгiн аныќтау.

2. Ѓылымныњ, єлеуметтiк психологияныњ, єдебиеттiњ, µнердiњ даму тарихын ќоѓамныњ даму процесiмен ±штастыра ќарастыру.

3. Тарихтыњ єр кезiнде ѓылымныњ даму барысы бiркелкi болмайтынын жєне єр елдiњ саяси, экономикалыќ, кєсiби, мєдени, психологиялыќ µзiндiк ерекшелiгiнiњ бар екенiн ескеру.

Тарихи-педагогикалыќ зерттеулерге (оныњ iшiнде этнопедагогикалыќ зерттеулерге де) ќойылатын мањызды методологиялыќ талаптардыњ бiрi деректердiњ барлыќ т‰рiн кешендi пайдалану, солар арќылы бiр-бiрiн тексеру, толыќтыру, барлыќ деректердi салыстыра отырып жинаќтау, оларды зерттеуде шектес ѓылымдардыњ (антропология, тарих, этнология, фольклористика, логика, психология, социология, археология) зерттеу єдiстер жиынтыѓын кешендi т‰рде пайдалану, сµйтiп, деректердi талдап, педагогикалыќ т±рѓыда т‰сiндiру ќажет.

Бiз зерттеу iсiнде осы принциптердi басшылыќќа аламыз.

Қорытынды.

Ұлттық дәстүрлер ұлттық психологиядан көрiнiс тапқанда, кейбiр психикалық әлпеттiң жалпы адам баласына, барлық ұлтқа тән ортақ қасиетке ие екенiн байқауға болады. Мысалы, қонақжайлық, үлкендi сыйлау, балажандылық сияқты мiнез-құлық өлшемдерi барлық халыққа ортақ қасиет.

Қоғамның дамуы, халықтар мен ұлттардың интернационалдық байланысы ұлттық психикаға игi әсерiн тигiзiп, бiрнеше ұлтқа ортақ интернационалдық мазмұнды салт-дәстүрлердiң пайда болуын туғызды.

Мысалы кешегi Кеңестiк дәуiрде ұлтаралық қарым-қатынастың күшеюiмен байланысты қазақтың ат бәйгесi немесе қазақша күрес, теңге алу, қыз қуу ойындарына интернационалдық сипат бердi де, бұл ойындар бүкiл Орта Азия елдерiне ортақ интернационалдық ойын түрлерi болып кеттi. Немесе, кешегi Кеңестiк дәуiрде халықтардың идеялық сана-сезiм бiрлестiгi ортақ әнұран, ортақ дәстүрлi әскери шеру салтанаттарын өткiзу, жастарды әскер қатарына шығарып салу, еңбек кiтапшасын табыс ету, неке куәлiгiн тапсыру сияқты салт-дәстүр түрлерiн туғызды да, ол барлық ұлттарға ортақ дәстүрге айналды.

Заман талабына сай жаңа мазмұнды салт-дәстүрлердiң туындауы да заңды құбылыс. Мысалы, қазiргi жастардың үйлену той рәсiмдерi бұрынғы қазақ ауылындағы осындай тойларға мүлде ұқсамайды.

Сондай-ақ, баланың дүниеге келуiн қуаныштап өткiзетiн шiлдехана тойына қоса бүгiнде жастардың туған күнiн тойлау рәсiмдерi пайда болды. Ол мүлде жаңа салт-рәсiмде өтедi.

Әебиеттер тізімі:

№ 5. – Б.38-41.

2 Самоуправление в пионерской дружине // Тезисы докл. посвящ. 40-годичной научной конференции профессорско-преподавательского состава и аспирантов Каз ПИ им.Абая (14-20 марта 1989 г) / Каз ГПИ им Абая. – Алматы: Изд-во Каз ГПИ. – 1989. – С. 6. (Б.Ы.Мұқановамен авторлық бірлестікте).

3 Ыбырай Алтынсарин және халықтың салт-дәстүрі //Тезисы докладов и сообщений на республиканской научно-практической конференции к 150-летию со дня рождения И. Алтынсарина (16-18 октября 1991 г). – Костанай, 1991. – С.34-35.

4 Знакомить с историей и культурой народа // Русский язык и литература в казахской школе. – 1992. – № 4. – С.22.

5 Ұлттық тәлім-тәрбиеге негізделген «Атамекен» бағдарламасының педагогикалық мұралары // «Халық педагогикасы мен психологиясы дәстүрлерінің оқу-тәрбие ісінде қолданылуы» атты ғылыми-практикалық конференцияның материалдары (19-20 мамыр 1992 ж ) / Ы.Алтынсарин атындағы ҚБА. – Алматы: ҚБА баспасы. –1992. – Б. 14-17.

6 «Атамекен» бағдарламасы және «Атамекен» қозғалысы туралы ой // Қазақстан мектебі. – 1994. – № 7-8. – Б. 32-36.

7 Қазақ этномәдени мұраларын «Атамекен» бағдарламасы арқылы мектеп тәжірибесіне ендіру // «Білім жүйесін реформалау жағдайындағы этнопедагогика», Ғ.Мұратбаев атындағы Жетісай гуманитарлық колледжінің 35-жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары (13-14 қараша 2000 ж) .– Жетісай, 2000. – Б.116-121.

8 Ғаламдық жаһандану кеңістігі һәм ұлттық тәрбие // Современные тенденции управления развитием человеческих ресурсов в системе образования. Мат.научно-практ.конференции (12-13 апреля 2005 г). – Алматы, 2005. – ІІ часть, С.353-358.

9 «Атамекен» бағдарламасына методикалық нұсқау. Әдістемелік құрал. – Жамбыл: Тар ПИ баспасы, 1993. – Б.85 (Қ.Бөлеевпен авторлық бірлестікте).

10 «Атамекен» тәрбие бағдарламасына әдістемелік ұсыныстар. Әдістеме жинақтары. – Алматы: Абай ат. АлМУ баспасы, 1997. – Б.123. (Р.Қ Дүйсембінова мен К.Мұхамеджановамен авторлық бірлестікте).

11 Ұлттық тәлім-тәрбиенің тарихи кезеңдері // Гуманитарное образование в условиях модернизации казахстанского общества: опыт и перспективы. Сб.материалов республиканской научно-практической конференции (21-22 апреля 2005 г) / ЕАГИ. – Астана: Изд-во ЕАГИ, 2005. – С. 291.

12 Жаһандану кеңістігіндегі ұлттық тәрбие және неопедагогика һәм неопсихология ғибратнамасы // Халықаралық «Шоқан тағылымы-10» ғылыми-практикалық конференция материалдары (13-15 сәуір 2005) / Ш.Уәлиханов ат. КМУ. – Көкшетау: КМУ баспасы, 2005. – т 2А, Б.282.

13 Қазақ-нама. Шығармалар жинағы. – Астана, 2008. – Б. 530.

14 Проблемы этнопедагогических наук в условиях всеобщей глобализации // Вестник Кыргызского Национального университета им.Ж.Баласагына. – Бишкек: Изд-во КНУ им. Баласагына, 2004. – С. 111-116. (Ж.Ж.Касыммен авторлық бірлестікте).

15 Оқушылар ұйымының тарихы: Скаутизмнен пионеризмге дейін // Білім берудегі менеджмент. – 2005. – № 2 (37). – С.56-63 б.

16 Основные направления научно-этнопедагогической программы «Атамекен» // Поиск. – 2005. – № 4. – Б.44-47.

17 Ұлттық тәрбиенің тағдыры һәм болашағы // Қазақстан мектебі. – 2006. – № 1. – Б. 24-27.

18 Асанқайғыдан Абайға дейінгі этнотағылым кеңістігі // Қазақстан жоғарғы мектебі. – 2006. – № . – Б.188-92.

19 Ғұламалар ғибраты және ұлттық тәрбие // Ұлт тағылымы. –2005. – № 4. – Б.28-31.

20 Оқушылар ұжымының пайда болу генезисі // Бастауыш мектеп. – 2005. – № 7. – Б.18-20 б.

21 Мектептегі оқушылар ұйымының тәрбиелік моделі // Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика. – 2005. – №6. – Б. 62-64.