Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan

Уфа/Башкортостан

Считаем необходимым дать хотя бы общего характера сведения об исследуемом регионе. В границах европейской части России от р.Оки до Южного Урала финно-угорские (мари, мордва и удмурты), тюркоязычные (чуваши, татары и башкиры) и монголоязычные (калмыки) народы имели наиболее длительные и устойчивые этнокультурные связи в рамках данного региона. Генезис, сложение и развитие в пределах указанной территории явились, очевидно, результатом сложного взаимодействия разновременных в хронологическом отношении этнических и культурных потоков, в том числе из Западной Сибири, Средней Азии и Казахстана, с Северного Кавказа и позднее из различных районов северной и центральной России, которые впоследствии, как справедливо отмечают исследователи, (А.Х.Халиков, Н.А.Мажитов, Р.Г.Кузеев, Р.Г.Фархутдинов, Т.М.Гарипов и др.) были консолидированы в рамках Волжско-Камской Булгарии – первого государственного образования народов Среднего Поволжья и Прикамья, сформированного в Х в н.э.

Применительно к проблеме определения этнолингвистического характера языков алтайской и золотоордынской цивилизаций в Евразийском контексте, связанных на начальном этапе с выявлением односложных корневых основ в структуре общего словарного фонда тюркских, в частности – кыпчакских языков Волго-Камско-Уральского региона и идеографической и этнолингвистической их характеристики, в нашей работе отдельные положения обосновываются на некоторых идеях, выдвинутых в свое время немецкими учеными-лексикографами Р. Халлигом и В.Вартбургом, осмысление которой в настоящее время находит своих сторонников. Верно, на наш взгляд, отмечает М.А.Бородина (1983, 10), что достаточно ознакомиться с данной классификационной моделью лексики, сделанной в терминах понятий, свойственных человечеству в целом (независимо от того, к какому языку (народу) они принадлежат), чтобы убедиться в необычайной сложности и многогранности лексической структуры языка. Данную им синоптическую схему мы изменили в следующей логической последовательности: I. «Природа (неживая и живая)». II. «Человек (как живое физико-биологическое и разумное существо)». III. «Общество (человек как общественное существо)», IV. «Познание (априори)». Это позволило, как нам кажется, выдвинуть, с одной стороны, достаточно универсальную и более или менее стройную систему для предварительной лексико-семантической и когнитивной классификации апеллятивных единиц (которая одновременно является основой и для характеристики идеографической(тезаурусной) парадигматики корневых основ и исследуемых языках), с другой – она, как показывает наш опыт, в плане методологическом может послужить основой и для семантической реконструкции словарного фонда в рамках указанных когнитивных сфер и их этнолингвистической характеристики.
Жаркынбекова Ш.К.

Астана/Казахстан

Концептуальная картина мира казахов, шире - тюрков, обусловливает не только специфику культуры, но и философских понятий, их многомерный, многоуровневый, подвижный характер, специфику логической структуры, а значит, соответствующий тип познания.

Такие понятия, как верх/низ, свет/тьма, право/лево, свой/чужой, являясь универсальными, характерны и для казахов. Осмысление космоса – дуально. Но дуализм кочевников своеобразен. Мировоззрение казахов менее всего склонно к абсолютному противопоставлению полярных сущностей. Как отмечает Ж. Каракузова: «... нужно иметь в виду еще одну особенность казахского мировосприятия: ощущение взаимосвязанности всех явлений, их взаимообусловленности не позволяет четко делить на «черное» как «злое», «отрицательное» и «белое» как «доброе», «светлое». Разделение невозможно потому, что в мировосприятии казахов действуют несколько иные законы понимания миропорядка: злое невозможно без добра, как и добро без зла, как день без ночи и т.п. Все настолько взаимообусловлено, что для казахов не существует борьбы противоположностей, есть только единство противоположностей. Добро и зло, ночь и день есть только взаимопереходные явления, и их взаимосвязь бесконечна, поскольку в мире существует Гармония всего» (Каракузова, 1993). Эти и многие другие явления (внутренняя и внешняя жизнь человека, ценности материальной и духовной культуры, отношения между людьми и отношение к себе) так или иначе обозначаются в языке, создавая образ общества и образ индивида - носителя определенного языка. Человек способен вы­делять, соизмерять, сопоставлять и ассоциировать разные категории. Такие способности соответствуют масштабу знаний и представлений человека о мире. Языковая специфика интерпретации мира носителями языка является ценным источником информации об отражении себя как субъекта и объекта познания.
Қасым Б.

Алматы/Қазақстан

Орал/Қазақстан

Карағанды/Қазақстан

Заттар мен құбылыстар, сын-сипат, қимыл-қозғалыстар неғұрлым көп танылған сайын, күнделікті өмірде жиі қолданылған сайын көп мағыналы бола береді. Сөз семантикасының бір халықта аз мағыналы, бір халықта көп мағыналы болуы әрбір халықтың белгілі бір сөз белгілейтін нысанды аз немесе көп тануымен, қолданылуымен байланысты. Мәселен, Сібір халықтарының мұздың 11 түсін, қазақ халқы малдың 30-дан астам түсін айырады. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің мағыналары аз болған сайын қазіргі түркі тілдеріндегі мағыналары көп бола түседі, ал қазіргі түркі тілдеріндегі мағыналары аз болған сайын қазіргі қазақ тіліндегі мағыналары азая береді. Демек белгілі бір нысанды әрбір халықтың тануының өзінде сандық және сапалық өзгешелік болады.

Сөздегі көп мағыналықтың жалпы түркі тілдерінде 3 түрлі көрінісі бар. Олар: 1) бір тілде бірнеше затты бір сөзбен атау – бір тілдік немесе тіл ішілік полисемия, 2) бір сөзбен бірнеше тілде, бірнеше затты атау – бірнеше тілдік немесе түркілік полисемия, 3) бір затты бір тілде жергілікті ерекшеліктеріне қарай бірнеше сөзбен атау, немесе бір затты бірнеше тілдің диалектісінде бір сөзбен атау – диалектілер аралық полисемия.

Жалпы ұғым, тілге қатысты алғанда жалпы мағына, кейде константтар деп те аталады. Константтар дегеніміз – тілдің немесе тілдердің, дамуының барлық кезеңдерінде, яғни синхрониясында да, диахрониясында да өзгеріссіз қалатын элементтер. Ал семантикалық константтар дегеніміз – тілдің даму тарихында тұрақтылығын сақтайтын семемалар. Белгілі бір сөздерді белгілі бір тіл немесе тілдер ішінде жалпы мағынасы мен мазмұнын тектес етіп байланыстырып тұратын семемалар – сөздердің лексикалық-тақырыптық, лексикалық-грамматикалық топтары өзгеріске түссе де айнығысыз қалатын бірліктер. Оған төмендегі бірнеше мысалдар арқылы көз жеткізуге болады. Жалпы түркі тілі кезеңінде, яғни түркі ескерткіштері ортақ, қазіргі түркі тілдері тұтас тіл болғанда, сөздер заттарды бөліктерге, қимыл-қозғалыстарды бағыттарға, сын-сипатты реңдерге бөлшектемей атаған. Мәселен, балтыр деп түркімен, түрік, әзірбайжан, гагауыз, қырым татарлары, қарайым, құмық, қарашай, балқар, тува, өзбек, якут, қырғыз, ноғай, қарақалпақ, татар, башқұрт, қарағас, алтай, телеуіт және қазақ тілдерінде “адам жіліншігіндегі бұлшық етті” атаса, әзірбайжан, түркімен, қырым татарлары, қарайым, құмық, татар, өзбек, тофалар тілінде “сирақ, жіліншік”, түрік, гагауыз, қарайым тілдерінде “аяқ”, якут тілінде “малдың алдыңғы аяғы”, қарайым тілінде “сан”, түркімен тілінде “өсімдік сабағы”, якут тілінде “қол”, қарайым тілінде “буын” аталады. “Манихей мәтіндері” ескерткішінде алғашқы мағынада қолданылады.

Бұдан: 1) түркі ру-тайпалары бірге болған кезде танылған зат-құбылыстар, оларға таңылған атаулар мен олардың мағыналары сол күйінде қалған, немесе алшақтай қоймаған;

2) сөздің мағынасының бірдей, немесе жуық болуы олардың уақыт, мерзім жағынан көнелігін білдіреді. Мағына алшақтығының ұлғаюы – жеке халық, дербес ұлт болып бөлінуінің нәтижесі;

3) түркі тілдерінің туыстығының басты семантикалық белгісі – жалпы ұғым, жалпы мазмұнының ортақтығы, ал олардың жеке тілдік басты семантикалық белгісі – жеке ұғым, жеке мағыналарының өзгешелігі бар деген түйіндер жасауға болады.

Зат атауының, сөз мағынасының өзгеруінің жалпыдан жалқыға, деректіден дерексізге немесе керісінше болуы өзгеріс процесінің логикалық типтері. Логика зерттеушісі Д.П.Горский сөзімен айтқанда, адамның абстрактылы ойлауының дамуында белгілі бір белгілер негізінде абстракциялану арқылы танылушы зат танылған құбылыстың, немесе абстракциялаушы заттың атымен аталуы мүмкін.

Астана/Қазақстан

Біздің ойымызша, мұның көптеген себептері бар. Олардың ең бастысы – жалпы тұрақты тіркестердің табиғатына тән үш түрлі тілдік фактордың, атап айтқанда, тұлғалық (құрамдық), мағыналық және дыбыстық (әуездік) фактордың біртұтас күрделі құбылыстың өзара тығыз байланысты үш қыры ретінде бірдей қарастырылмауында. Одан да басқа себептері жоқ емес. Тұрақты тіркестердің өзара іштей жіктелуі және жай тіркестер мен фразеологиялық тіркестердің, мақал-мәтел түріндегі күрделі тіркестердің ара-жігін ажыратудың теориялық принциптерінің күні бүгінге дейін нақты анықталмауы т.б. Ал, мұның өзі сайып келгенде, тұрақты тілдік бірліктердің (фразеологизмдер, мақал -мәтелдер) әлі де даму үстіндегі тілдік құбылыс екендігін көрсетеді. Тұрақты тілдік бірліктер қатарына жататын фразеологизмдер бір жағынан жай тіркестердің кейбір түрлеріне жақын тұрса, екінші жағынан мақал-мәтелдермен де мағына, тұлға жағынан астарласып жатады. Алайда негізгі мәселе олардың қандай заңдылықтар бойынша дүниеге келуінде, яғни жеке сөздерді тұрақты да біртұтас шоғыр етіп басын қосып тұрған тілдік тетіктерде болса керек. Біздің мақсатымыз – міне, осы факторлар мен тетіктерді мүмкіндігінше тілдің өз материалына сүйене отырып жан-жақты айқындай түсу. Сондай-ақ бұл ерекшеліктің қазақ тіліне ғана емес, тағы да басқа тілдерге, атап айтқанда, түрік, ағылшын тілдеріне де тән тілдік құбылыс екендігін көрсету.

Астана/Қазақстан

Қазiргi таңда әлем тiлдерi бойынша фонологиялық жүйе супрафонологиялық қабат деңгейiнде қарастырылып, дыбыстардың просодиялық қырлары, тональдық, акценттiк ерекшелiктерi атомарлық – морлық, сегментологиялық, интеграттық – буындық, фраземалық – конгламераттық негiзде қарастырылуда. Жалпы адамзат тіліндегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың, функционалдық-сапалық деңгейі бірдей, өзара ықпалдаса, байланыса отырып сөз тұлғасына, сөз мағынасына әсер етеді. Толық мәнді лексема жасауда дауыстылар мен дауыссыздарды бөліп қарап, біреуіне ғана басымдық беру тілдің онтогенездік табиғатына қайшы. Алғашқы әліпбилер консонанттық жүйеге негізделгендіктен дауыссыздарға ерекше мән беруді ұсынушы пікірлер қалыптасты. Алайда шынайы тіл табиғаты консонанттар мен вокализмдер жүйесін тең дәрежеде қарастырғанда ғана ашылады.

Әлемдiк тiл бiлiмiнде дыбыстардың артикуляциялық жiктелiсi теориялық тұрғыдан көпфокусты болып келгенiмен, табиғи тiлдерде олардың бәрi байқала бермейдi. Түркi тiлдерiндегi дыбыстардың фонематизациялану процесiн кезеңдерге бөлуде дәстүрлi фонема → аллофон → фонема бағыты негiзге алынып келедi. Дыбыстарға акустикалық тұрғыдан сипаттама беруде түркi тiлдерiнде қалыптасқан фонематизация процесiне керiсiнше аллофон → фонема → аллофон бағыты да көрсетiледi. Әдетте, ашық дауыстылардан қысаң дауыстылар, жуан дауыстылардан жіңішке дыбыстар таратылады.

Түркi тiлдерi дауыстылар жүйесiнiң даму процесiн ашық → қысаң немесе жуан → жiңiшке деп белгiлi бiр бағытта ғана айқындау гипотезалық пiкiрлерге негiзделетiндiктен нақты ғылыми тұжырым ретiнде қабылдауға болмайды. Алғашқы адамзат тiлiнде бiр дыбыстық бiрнеше рефлекстiк варианттары тең дәрежеде қолданылуы да мүмкiн. Бұл созылыңқы, жартылай созылыңқы, қысқа дыбыстардың табиғатына да қатысты.

Астана/Қазақстан

Маньчжур әдеби тілі XVII ғ. бірінші жартысында моңғол әліпбиін маньчжур тіліне ыңғайлап қолданудың негізінде қалыптасты және маньчжурлардың саяси аренаға шығуына байланысты XVIII және XIX ғасырларда айрықша жетілдірілген жазба тіл қызметін атқарды.

Маньжуртану саласында тұңғыс тілдерінің (нанай, негидаль, ороч, орок, солон, ульч, удэгей, чжурчжэнь,эвенк, эвен) маньчжур тілдеріне қатысы жайлы мәселені бірінші болып П.П.Шмидт қозғады. Ол өзінің «Маньчжур тіліндегі қытай элементтері» [«Asia Major», vol. VII, fasc, 3.Leipzig, 1932. P.576] атты еңбегінде «Маньчжур және тұңғыс халықтарын (тілдік тұрғыдан алғанда) бір халық деп қабылдайтын қате түсінік орын алады. Шындығына келсек, Амур дариясы маньчжурлар мен тұңғыстарды бір-бірінен бөліп тұратын шекара бола алады. Амурдың арғы бетіндегі сибилер ─ тұңғыстар емес, таза солтүстік маньчжурлар» деп Дүнбейдің солтүстігін мекендейтін, біразы XVIIIғ. Шынжан өлкесіне қоныс аударған сибилердің маньчжур тілінің солтүстік диалектісінде сөйлейтін халық екенін айтады.

Маньчжур және тұңғыс тілдері аралық айырмашылықтар мен өзіндік ерекшеліктер В.И.Цинциус, И.Бенцинг, О.П.Суник, В.А.Аврорин, Б. Болдырев, А.A. Бурыкин т.б. тұңғыстанушы лингвистер зерттеулерінде, ал тұңғыс-маньчжур тілдерінің моңғол немесе түркі тілдерімен байланысы мәселесі ХХ ғасырдың көрнекті лингвистері Б.Я. Владимирцов, Н.Н Поппе, В.Котвич, Л. Лигети, Ф.Фукс, Е.Хауэр, К.Менгес, Г. Дерфер, А.М. Щербак Дж.Норман, Д.Синор, К.Крипс, Г.Д. Санжеев т.б. зерттеулерінде, тұңғыс-маньчжур тілдерінің жапон-корей тілдеріне қатысы мәселесі Г.Рамстедт, A.Вовин, Л.Хью, Ким Донсо, Дж. Кинг зерттеулерінде әр қырынан сөз етіледі.

Маньчжур жазба тілі пайда болғанға дейін солтүстік-маньчжур диалектісімен қатар маньчжур тілінің оңтүстік-маньчжур диалектісі де өмір сүрді. Маньчжур әдеби тіліне (жазба тілге) негіз болған оңтүстік-маньчжур диалектісінде сөйлеген маньчжурлар қытайлармен тығыз аралас-құраластық барысында біртіндеп өздерінің туған тілін түбегейлі жоғалтып, қытай тілінде сөйлейтін жұртқа айналды. Бүгінгі күні оңтүстік-маньчжур диалектісі тек ғана маньчжур жазба ескерткіштері негізінде қайта жаңғыртуды қажет ететін «өлі» тілге айналған болса, аздаған сибилер сөйлейтін маньчжур тілінің солтүстік диалектісінен басқа «тірі» сөйленістер біртіндеп «жоғалып, жойылып» бара жатқан тілдер болып саналады. Оларды сақтап қалу және жүйелі түрде жан-жақты зерттеу қазіргі маньчжуртану саласындағы лингвоэкологиялық күрделі проблематика ғана емес, алтайтану ғылымының да басты міндеттері қатарына жатады.

Шаймердинова Н.Г.

Астана/Казахстан

• 
  лексем и выражений: «эль», «төр», «төру» означают «кочевое государство», «государственное устройство», «эль төру» - власть хана в государстве, «толесъ» и «тардушъ» - два составляющих тюркского государства; «Т’әңри», «jер», «суб» - тюркские божества; «уда басдымыз», буквально означает «победили, такъ что (потом) преследовали» т.е. «разбили и погнали» и другие;
  
• 
  словообразовательных формантов: -сыра, -сiра («кансыра», «элсiра»), «лық», «liг» («башлык», «тізліг») и т.п.;
  
• 
  форм слова и грамматических конструкций: «башда» - «при вершине», но не «на вершине»; форма деепричастия на -сар, , форма «jалма» (jалмас) и другие.
  

Астана/Казахстан

Современная языковая ситуация оказывает влияние на дальнейшее развитие грамматической системы как русского, так и казахского и других тюркских языков в процессе их взаимодействия, ориентированного на общественную языковую практику. Единство языка и мышления проявляется в предложении как языковом знаке.

Алматы/Қазақстан

Діннің жандануы қоғамда исламға, оның қасиетті кітаптары Құран мен хадистерді білуге деген зор қызығушылықты туғызды, руханият тақырыбындағы дискурстарда арабтың аманат пен қиянат сөздері жиі қайталанып, қазақ тілінде фразеологизмдер құрамында да, жеке лексемалар ретінде де пәрменді түрде қолданылатын сөздерге айналды, сонымен бірге дінге қатысты емес басқа да салаларда қолданыла бастады. Қазіргі күні аманат сөзі банк саласының термині ретінде де қалыптасты.

Исламдағы аманат концептісі дін (діни сенім мен ғибадат), әлеуметтік (от басына қамқорлық, әлеуметтік қарым қатынастар), экономикалық (біреудің тапсырған дүние мүлкін, ақшасын сақтау), ғылым (ақпараттарды жинау, жұмысты орындау, жазу мен құрастыру, тарату) салаларын қамтиды. Аманат ұғымының Алла мен Алланың елшісінен кейін тұруының өзі оның концепт дәрежесіне көтерілген ұғым екенін көрсетеді.

Бұл өмірдегі адам баласының ең жақсы көретін нәрселерін Құран زهرة الحياة الدنيا заһрату л-хайāти д-дунйā (сөзбе-сөз аударғанда «бұ дүниедегі тіршіліктің гүлі») деп атайды. Құран арқылы келген бұл образ мұсылман дінінен мол хабары болған қазақ жыраулары мен ақындарының қолданысында да мол. Құран арқылы келген бұл символ бүтіннің бір бөлігін емес, бүтіннің өзінің образды атауына айналған. Жалпы, өмірдегі ең жақсыны гүлге теңеу идеясының Құран арқылы исламмен бірге келгені туралы пікірді тарихшылар да, өнертанушылар, мәдениеттанушылар да айтады. Гүлдің ең жақсы, таңдаулы нәрселердің символы ретінде концептуалдануы ислам арқылы келгенін, араб, парсы мәдениеттерінің әсерінен пайда болып, орын алғанын айту керек.

Құраннан бастау алатын қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің астарында жатқан ақпараттарды, образдарды, символдарды, түсініктерді анықтауға, ана тілімізді, осы кезге дейін «мұсылмандығы шамалы» деп есептеліп келген халқымыздың шын мәніндегі концептуалдық дүниесін тануға мүмкіндік беретін мәдени код деп айтуға болады. Қазіргі қазақ тіліндегі исламға байланысты, оның қасиетті кітаптары Құран мен хадистер арқылы қабылданған кірме фразеологизмдер қабатын зерттеу халықтың дүниетанымына тереңірек бойлауға мүмкіндік беретін қызық та керекті жұмыс.
Новрузова Н.С.

Баку/Азербайджан

В докладе даются обзорные сведения о формировании и развитии когнитивной лингвистики, о сущности когнитивного подхода, представление о его категориальном аппарате и об исследованиях в европейской, русской и тюркологической лингвистике. Основным объектом когнитивной лингвистики является механизмы речемыслительной деятельности, процессы формирования и восприятия речи. Ее основной целью представляется принципы понимания связи языкового знания, которое укреплялось в семантической системе языка (в лексических и грамматических значениях) с неязыковым знанием, т.е. взаимовлияние естественного языка с ментальным языком (языком мысли).

В США, где это направление зародилось, его чаще называют «когнитивная грамматика», что объясняется расширительным пониманием термина «грамматика» в англоязычной лингвистике, тогда как в России нередко используется термин «когнитивная семантика», указывающий на один из источников данного исследовательского начинания.

The Progressive Perspectives of the Cognative Investigations in Turkological Linguistic

The article is dedicated to the introduction about development of cognative linguistic, the essence of the cognative approach and about investigations of this problem in European, russian and turkological linguistic. The main goal is the formation of the linguistic communication strengthening the semantic language system in the intercommunication of the spoken language with the mental language ( the language of thinking).
Курсеитов Р.Д.

Симферополь/Украина

Депортация (1944 г) крымскотатарского народа в корне изменила этнолингвистическую карту полуострова. Была ликвидирована национальная автономия крымскотатарского народа, от голода и болезней в местах ссылки за первые два года погибло 46,2% крымских татар. Была уничтожена вся система образования на родном языке (1940-1941 учебном году функционировало 386 школ с крымскотатарским языком), учреждения культуры, памятники материальной и духовной культуры, переименованы более 1000 населенных пунктов, носивших крымскотатарские названия. Была сожжена вся литература на крымскотатарском языке. Тоталитарным режимом была создана изощренная система этнической сегрегации с элементами террора, был ликвидирован этноним «крымские татары» (исключен из реестра народов СССР). Фальсифицировалась история народа. До 1989 года существовал запрет на проживание на исторической родине.

Действовала строгая система запретов на научные исследования в области крымскотатарского языкознания и литературоведения, истории, материальной и духовной культурой репрессированного народа. В 1990 году из Ташкентского педагогического института им. Низами в Симферополь переведены кафедра крымскотатарского языка и литературы и студенты соответствующего отделения. В 1993 году был открыт Крымский государственный инженерно-педагогический университет для решения вопросов связанных с возрождением образования крымскотатарского народа. В настоящее время функционируют только 15 школ с крымскотатарским языком обучения. 90% детей обучаются в школах с русским языком обучения, где на изучение родного языка отводится время в четыре раза меньше чем на другие языки, в большей мере факультативно. За годы после возвращения написаны учебники по языку и литературе для школы и ВУЗов, ведется подготовка научных кадров (защищено более 20 диссертаций). В двух университетах работают кафедры языка и литературы, научные центры языка, литературы, истории и культуры В детских дошкольных учебных заведениях на родном языке воспитуваются только 3-4% крымскотатарских детей. Не восстановлен государственный статус крымскотатарского языка. До сих пор в Украине не принят полномасштабный закон о реабилитации крымскотатарского народа.
Тулеубаева С.А.

Астана/Казахстан

При рассмотрении роли каждой отдельно взятой личности в ходе эволюции той или иной отрасли науки представляется важным, прежде всего, проследить преемственность знаний и процессы взаимовлияния. В данной связи следует заметить, что лингвистические воззрения средневековых ученых-выходцев из тюркских земель подверглись значительному воздействию арабской языковой традиции, в частности, лексикографической. Ярким примером тому служат труды «Диван лугат

Опыт изучения лингвистического наследия средневековых ученых-выходцев из тюркских земель позволяет проследить преемственность знания о языке от античности через средневековье на примере арабо-тюркского синтеза идей к современной эпохе. Имея собственные наблюдения касательно языка, эти личности, находясь в орбите влияния арабо-мусульманской культуры, смогли приобщиться к познаниям древнегреческих ученых, являясь, таким образом, связующим звеном между лингвистическими традициями Запада и Востока.

Астана/Казахстан

Интеграция в мировое сообщество порождает массу заимствований из мировых языков, обслуживающих достижения современной цивилизации и активно привлекаемых в СМИ, в языке рекламы, в виртуальном общении через интернет. Это объясняется, с одной стороны, действием общемировой тенденции к интернационализации лексического фонда развитых языков, с другой – потребностями в номинации новых предметов и явлений, понятий, вошедших в жизнь. Открытость общества приводит к значительному расширению кругозора и улучшению знаний в области иностранных языков. Резко возросло число молодых людей, прекрасно владеющих казахским, русским и английским языками. Отличные знания языка, высокий образовательный и языковой уровень, позволяют им привносить в русский язык слова и выражения из того языка, который они изучают.

Сохраняют свою актуальность и такие причины заимствования как авторитетность языка-источника, его доминирующее положение, и языковая мода, обаяние новизны, эффект современности, принадлежности к определенному сообществу, интригующее начало, связанное с загадочностью, незавершенностью смысла чужого слова, дающего простор воображению.

При рассмотрении семантических изменений заимствованной лексики раньше учитувались либо интралингвистические, либо экстралингвистические (исторические, социальные) причины. В рамках антропоцентрического принципа изменения семантической структуры заимствованных слова рассматриваются как отражение преобразующей работы ассоциативного сознания носителя языка по восприятию и осмыслению факта действительности, обозначенного заимствованным словом.

Трансформационные процессы, происходящие в лексике, отражают современные тенденции развития языка. Известно несколько способов семантического преобразования заимствованных слов: метафорические и метонимические преобразования, сужение, расширение, смещение и другие виды трансформации.
Екибаева А.Н.

Астана/Казахстан

Отдельную проблему составляют сочетания гласных казахского языка.

Материалом для исследования послужили сочетания гласных, выбранные из сплошного текста романа М.О. Ауезова «Абай» (Әуезов Мұхтар Омарханұлы «Абай», Алматы, 1974ж.) и Орфографического словаря казахского языка под редакцией С.К. Кенесбаева (Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі, Алматы, 1978ж.)

В статье используются описательный, статический методы.

Цель статьи - установить варианты сочетаний гласных букв и звуков. В соответствии с этой целью решаются следующие 3 основные задачи:

- выявление вариантов сочетаний гласных букв и их классификация по количеству и положению в структуре слов;

- определение частности употребления этих сочетаний;

- анализ и формулировка фонетического чтения исследуемых сочетаний.

Поскольку при адаптации какого-либо алфавита к новым условиям неко­торым заимствованным знакам предавалась новая фонетическая интерпрета­ция, то есть имела место перемена компонентов и отношений между планами выражения и содержания, то нередко последующим поколениям, оказывается, трудно установить, как же действительно изначально читалась та или иная бу­ква. То же самое можно сказать о добавлении в заимствованный алфавит но­вых букв по мере надобности.

Среди всех звуков речи наиболее трудными для освоения являются соче­тания гласных букв, так как их артикуляция не является строго локализован­ной, к тому же, настройка органов артикуляции не поддается точному описа­нию и самоконтролю.

Выводы, полученные в результате исследования, обладают как теоретической, так и практической значимостью. Анализ результатов исследований сочетаний гласных букв позволит ответить на ряд вопросов теории фонетики и фонологии, графики, связанных с изучени­ем правил сочетаемости и чтения сочетаний гласных букв казахского языка.

Практическая ценность работы заключается в том, что помимо чисто научного интереса описание сочетаний гласных букв будет полезным в практике преподавания казахского язы­ка. Работа может быть рекомендована преподавателям вузов при подготовке лекционных курсов по фонетике и фонологии.

Алматы/Қазақстан

Қазақ тілінде көне түркі жазба ескерткіштеріндегі лексикамен фонетикалық құрылымы мен мағынасы жағынан сәйкес келетін тұстар көп.

Көне түркілік жазба ескерткіштердің тілін қазақ тілімен салыстыра зерттегенде й - ж ауысулары бойынша қалыптасқан йиғла- жыла, йална -желінде, йайла- жайла сияқты сөздердің көп екеніне көз жетті.

Көне түркі ескерткіштерінің тіліндегі кейбір сөздердің мағынасы тарылып, қазіргі тілімізде басқаша сипат алған. Яғни сөз мағынасы бір жағынан тарылып, екінші жағынан кеңігені байқалады.Мысалы, й-ж сәйкестігімен келетін сөздердің қатарында мағынасы тарылған сөздер де бар, мысалы қазіргі қазақ тілінде жая сөзі жылқы мен сиыр мүшеге бөлгенде малдың жонынан бөлінетін еттің түрі ретінде түсінеміз. Ал көне түркі тілінде бұл сөзді адамның бөксесі деген мағынада қолданған, М.Қашқари йайа тек адамға қатысты айтылады деген.

Қазақ тіліндегі көне сөздердің арасында төрт түлік пен жануарлардың атауларында да назар аударуға тұратын мысалдар жеткілікті. Мысалы қазақ тіліндегі қой, сиыр, жылқы, атан, бұзау, бұқа, өгіз, ешкі, теке, шыбыш, айғыр, арқар, ат, қысрақ, құлан, тай, құлын, бура, інген сөздері жазба ескерткіштердегі лексикамен мағынасымен дәлме- дәл келеді, құрылымдық жағынан өзгергендері де бар. Бұзау сөзі ескерткіштерде бұзау сөзі бұзағу, бура сөзі буғра, қошқар сөзі қужңар, саулық сөзі сағлиқ, тоқты сөзі тоқли, сиыр сөзі сиғир, лақ сөзі уғлақ, тышқан сөзі сычқан болып жазылған. Бұзау, бура, сиыр, лақ сөздері үнемдеу заңының әрекетінен пайда болған өзгерістер. Тышқан сөзі дыбыс алмасу салдарынан өзгерген.

Көне түркі сөздерінің қалыптасу жолдарын қазіргі қазақ тілімен салыстыра зерттеу түркі тілдерінің тарихи лексикологиясы үшін әрқашан маңызды.

Астана/Қазақстан

Astana/Kazakhstan

The language is considered as the way, on which we penetrate not only to the modern mentality of the nation, but also to the view of the ancient people of the world, the community and oneself. Through the Ages, the echo of the past keeps in proverbs, sayings, phraseological units, metaphors, symbols of culture, etc .

The key concepts of the cognitive linguistics are the concept of the information and its handling by the human mind, the concepts of the structures of the knowledge and their representation in consciousness of a man and in linguistic forms. If the cognitive linguistics, together with the cognitive psychology and the cognitive sociology respond the questions: how is the principle of the man consciousness formed, how does the man cognize the world, what information about the world becomes the knowledge, how are mental spaces created, then all attention in the linguoculturology is devoted to the man in the culture and to his language, and here it requires to answer a lot of questions, among them are the following ones: how does the man watch the world, what is the role of the metaphor, what is the role of the symbol in culture, what is the role of the phraseological units, which are kept in the language by the centuries, why are they so necessary for a man?

The linguoculturology studies the language as the phenomenon of the culture. It is a definite vision of the world through the prism of the national language, when the language appears as an exponent of the particular national mentality.

Among the linguistic disciplines, more “culture kept” are the historico-linguistic disciplines: social dialectology, ethnolinguistics, stylistics, phraseology, semantics, the theory of translation, etc.

The language is closely connected with the culture: it intergrows in it and expresses it.

Астана/Қазақстан

Адамзат бүгінгі күні әлем, дүние, қоршаған орта туралы барлық мағлұмат лингвистикалық каналдар арқылы беріліп, адам тілінде сақталатынына көзін жеткізеді. Орасан зор мағлұматты адамзат сөз арқылы меңгеріп, сөз арқылы түсіне алады. Өзінің дүниеге деген көзқарасын да сөз арқылы жеткізеді. Ол тілде сақталып ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады.

Тіл теориясы мен мәдениет теориясының тоғысуында пайда болған тіл білімі саласы лингвистикалық мәдениеттану (лингвокультурология) ғылымы тіл білімі мен мәдениеттанудың түйісуінен пайда болған, халық мәдениетінің тілдегі көрінісін зерттейтін сала. Лингвистикалық мәдениеттану ғылымының негізгі мақсаты — ата-бабалар рухани дүниесінің тілде қаншалықты көрініс тапқанын анықтау, зерттеу, талдау, көрсету, дәлелдеу.

Тіл – рухани күш десек, тіл және басқа да семиотикалық таңбалар арқылы адам кез келген құбылысты қабылдап, оған баға беріп өз көзқарасы мен ойын білідіре алады. Себебі, тіл адамды қоршаған ортадан, болмыстан, шындықтан, адам ойынан тыс болуы мүмкін емес. Адам дүниетанымының ерекше бір көрінісін Алла атымен байланысты қалыптасқан тілдік бірліктерден көруге болады. Мұсылман қауымының сенетін, сүйенетін, жалбарынатын жалғызы ол – Алла. Түрік және қазақ тілдерінде Алла атымен байлынысты қалыптасқан тілдік бірліктерді діндар немесе белгілі бір дәрежеде дінге сенуші адамдар ғана емес, әлеуметтік, жыныстық, діни ерекшеліктеріне қарамастан жас та, кәрі де қолданады.

Адам сиынуға жарар бір Алла бар деп есептейді. Адам ұғымынша басқа жаратылыстың бәрі Алланың құлы. Алла мінсіз. Оның адам ұғымындағы сипаты өте биік, аса зор.

Allah büyüktür [Аллах бүйүктүр!] (Құдай үлкен), Allah bir [Аллах бир] (Құдай жалғыз) тіркестері адам санасында неше ғасыр бұрын қалыптасса да, күні бүгінге дейін ескірмей қолданып келе жатыр.