Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Теректің құрамындағы полифенолды қосылыстардың антиоксиданттық белсенділігін зерттеу Бағыты: Денсаулық сақтау Қазақстан 2030-стратегиясын іске асырудың негізі Секция: химия

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Abstract(ағыл.)....................................................................................................4

Шартты белгілер мен қысқартулар….............................................................5

Кіріспе................................................................................................................6

1.Липидтер. Липидтердің жіктелуі....................................................................8

2. Липидтік қос қабаттың асқын тотығуы.........................................................9

2.1. Бос радикалдар...................................................................................11

2.2. Оттектің активті формалары.............................................................11

3. Антиоксиданттар жайлы түсінік...................................................................12

3.1.Антиоксидантты қорғаныш...............................................................13

3.2. Маңызды антиоксиданттар...............................................................14

4.Терекке сипаттама. ..........................................................................................15

4.1 Теректің түрлері..................................................................................16

4.2 Таралуы................................................................................................18

4.3 Қолданылауы және мәні.....................................................................18

5.Цистанхеге сипаттама......................................................................................19

5.1 Биологиялық сипаттамасы.................................................................19

5.2 Қолданылуы………………………………………………….............19

5.3 Түрлері..................................................................................................19

1. Антиоксиданттық белсенділікті анықтау тәсілдері....................................22

1.1Фолин -Чокалтеу реактивін қолдана отырып полифенолды қосылыстардың жалпы үлесін анықтау............................................................22

1.2 (1,1-дифенил-2-пикрилгидразил)-радикалын

ингибидрлеу әдісі......................................................................................22

1.3 FRAP әдісін қолданып антиоксиданттық потенцалды есептеу барысы..................................................................................................................23

2. АБА зерттеу нәтижелерін талқылау.............................................................23

III. Қорытынды……….....................................................................................26

IV. Қолданылған әдебиеттер...........................................................................27

Абстракт

Жұмыстың мақсаты:

Оптимальді антиоксиданттар ретінде эндемиктік өсімдіктерді қарастыру барысында терек және цистанхе өсімдігі сығындыларының антиоксиданттық потенциалын анықтау.

Терек және цистанхе өсімдіктері антиоксиданттарға бай; олардың негізінде қалдықсыз технология саласында дәрілік препараттар шығару.

Бұл жұмысты атқару алдында біз тотығу – тотықсыздану реакциялары және антиоксиданттар жайлы мәліметтермен таныстық. Тәжірибелік бөлімі «Астана Медициналық университетінің» биохимия зертханасында жүргізілді.

1.Терек пен цистанхе сығындылары құрамындағы полифенол және флавоноид класстары қосылыстарының сандық мөлшерін анықтау.

2.Сығынды құрамындағы қосылыстардың антирадикалдық белсендігін анықтау.

Әдістеме:

Біз жұмыс барысында реактивтердің химиялық қасиеттеріне сүйене отырып, түрлі реакцияларды жасадық. Сондай- ақ реакция кинетикасын да зерттедік.

Өсімдік сығындыларындағы антиоксиданттардың белсенділігін антирадикалдық әдістер негізінде қарастыру.

Терек және цистанхе өсімдіктеріндегі полифенол қосылыстарының жалпы мөлшері үлкен, сондықтан оларды биологиялық белсенді қосылыстардың көзі ретінде қолдануға болады.

Еліміздің фармацевтикалық өндірісіндегі дәрілік препараттарды, негізінен алғанда антиоксиданнтық белсенділігі жоғары препараттар өндірісіндегі технология бағдарламасымен әзірлеп шығаруға болады.

To find antioxidant potential of the extracts of populus and cistanche

Thans to the populus and cistanche are rich in andtioxydants, we let out medicinal preparation in their basis7

Before doing this work we knew about reductive-oxidative reactions and we have acquainted ourselves with the information about antioxidants. We carried out the experimental part of our work in biochemical laboratory of “Medical Academy of Astana”.

Stages of the research:

1.To find numerical values of polyphenols which are situated in the composition of extracts of populus and cistanche .

2.To discover antiradical activity of extracts.

Methods

During this work, we made various reactions by the chemical properties of reagents. Also, we analyzed kinetics of the reactions.

To consider antioxydant activity being in extracts of plants by the method of antiradical bases

It is known that in the part of a populus and cistanche there is a considerable quantity of polyphenols, therefore they can be used as a kind of biological active substances

In the farm-industry of our country it is possible to develop medical preparations by the method of reproduction as well as high antioxydant active substances

АО – антиоксидант

Қазір өсімдіктердің алуан түрлерінің ішінен бағалы биологиялық активті заттардың, әсіресе фенолды қосылыстардың өндірістік тиімді көзі бола алатын түрлерін табу үлкен мәселе болып отыр. Себебі флавонолдардың биологиялық әсері зор, олар қабынуға, язваға қарсы қолданылады. Капиллярлар жүйесін бекітеді. Олардың гепопротекторлық және гипоазотемиялық активтілігі анықталды. Алкалоидтар тобының да фитотерапиялық әсері өте зор болып келеді. Олар аз концентрацияның өзінде көптеген ауруларды басатын қасиеті бар. Осындай препараттардың ерекшелігі – табиғи болып келуі, яғни оларды синтездеуге келмейді.

Біздің ағзамыз әрқашан соңына дейін тотықпаған зат алмасу өнімдерінің әсеріне тап болады. Сол соңына дейін тотықпаған өнімдер «Бос радикалдар» деп аталады.

Соңғы онжылдықта антиоксиданттар деген заттар тобы кеңінен зерттеліп келеді.Олардың қасиеттері мен жұмыс механизмі өз практикасында олармен кездесетін физиктерді, химиктерді және биологтарды, сонымен қатар фармацевтерді қызықтырады. Ғылыми деректер мен мағлұматтар бойынша жасуша мембранасының липидтік қабатының бос радикалдармен тотығуын антиоксиданттар тежей алатыны дәлелденді. Бұл процестердің организмде түрлі патологияның етек алуына, соның ішінде атеросклероз, жүрек- қан тамырлары және канцерогенез ауруларының пайда болуына, тез қартаюға, иммунитеттің төмендеуіне және т.б әр түрлі аурулардың пайда болуына әсер етеді.

Қазіргі таңда липидтердің пероксидті тотығуы адам организмінде түрлі патологияның, мысалы стресстің, миокард инфарктының,сәулелі аурудың, зиянды әсер еткіш қатерлі ісік ауруларының, гипо- және гипероксидті жағдайдлардың, интоксикацияның, терминалды жағдайдың пайда болуына әсер етеді. Ю.А Владимиров, Ф.Е. Меерсон, В.А. Барабой, Е.Н. Баглей, Я.И. Серкиз, Н.Ж. Орманов, В.Г. Корпачев, С.С Лиходий және тағы басқа ғалымдар осы салада көптеген еңбек сіңірді.

Бос радикалды реакциялардың пайда болуын реакцияға түсу қабілеті жоғары оттектің метоболиттері (супероксидті анион-радикал, сутектің асқын тотығы, гидроксил радикал және т.б.) туғызатындықтан, липидтердің пероксидті тотығу процесінің көрсеткішін төмендететін табиғи және синтетикалық антиоксиданттарға үлкен рөл бөлінеді.

Оптимальді антиоксиданттар ретінде эндемиктік өсімдіктерді қарастыру барысында терек және цистанхе өсімдігі сығындыларының антиоксиданттық потенциалын анықтау.

Терек және цистанхе өсімдіктері антиоксиданттарға бай; олардың негізінде қалдықсыз технология саласында дәрілік препараттар шығару.

Бұл жұмысты атқару алдында біз тотығу – тотықсыздану реакциялары және антиоксиданттар жайлы мәліметтермен таныстық. Тәжірибелік бөлімі «Астана Медициналық университетінің» биохимия зертханасында жүргізілді.

1.Терек пен цистанхе сығындылары құрамындағы полифенол және флавоноид класстары қосылыстарының сандық мөлшерін анықтау.

2.Сығынды құрамындағы қосылыстардың антирадикалдық белсендігін анықтау.

Әдістеме:

Біз жұмыс барысында реактивтердің химиялық қасиеттеріне сүйене отырып, түрлі реакцияларды жасадық. Сондай- ақ реакция кинетикасын да зерттедік.

Өсімдік сығындыларындағы антиоксиданттардың белсенділігін антирадикалдық әдістер негізінде қарастыру.

Терек және цистанхе өсімдіктеріндегі полифенол қосылыстарының жалпы мөлшері үлкен, сондықтан оларды биологиялық белсенді қосылыстардың көзі ретінде қолдануға болады.

Еліміздің фармацевтикалық өндірісіндегі дәрілік препараттарды, негізінен алғанда антиоксиданнтық белсенділігі жоғары препараттар өндірісіндегі технология бағдарламасымен әзірлеп шығаруға болады.

1. 
   Липидтер.
   

Мембраналарға оттектің кейбір түрлерінің жағымсыз әсері туралы айтылған соң, мембрана қабатын қорғап қалу шараларын іздестіру үшін алдымен мембрана құрылысымен таныстырып кеткенді жөн көрдім.

Липидтер үшін бұған дейін қолданылған: «полярлы емес органикалық еріткіштерде (бензол, ацетон, хлороформ) жақсы еритін және практика жүзінде суда ерімейтін органикалық қосылыстардың тобы»,- деген анықтама нақты емес. Біріншіден, химиялық қосылыстар классының нақты мінездемесінің орнына қолданылатын бұндай анықтама липидтердің физикалық қасиеттері туралы ғана баяндайды. Екіншіден, қазіргі кезде қосылыстардың жеткілікті полярлы емес еріткіштерде немесе керісінше, суда жақсы еритіндігі белгілі, соған қарамастан олар липидтерге жатады. Қазіргі таңдағы органикалық химияда «липидтер» терминінің анықтамасы, биосинтетикалық туыстық қосылыстар түсінігіне негізделген , яғни липидтерге май қышқылдарын және оның туындыларын жатқызады.
Биомембраналардың негізгі құрылымы липидтік қос қабат болып табылады.

Липидтер деп жануар және өсімдік ұлпаларында кездесетін, полярсыз органикалық еріткіштерде (эфир, бензол және т.б.) жақсы еритін, өзінше ерекшелітері бар қосылыстар класын атаймыз.

Липидтер организмде бірқатар маңызды функцияларды атқарады. «Энергетикалық отынның» сақталып және тасымалданатын формасы болып табылады. Және де жоғарыда айтылып өткендей, липидтер жасуша биомембраналарының құраушы компоненттері болып табылады.

Липид молекуласында полярлы (гидрофильді) және полярсыз (гидрофобты) топтар болады. Осылайша, липидтер бифильді қосылыстарға жатады, бұл қасиет оларға фазалар шектесу бетінде әрекет етуге мүмкіндік береді.

Липидтер құрылысының әркелкі болуына қарамастан, молекулалары негізінен органикалық қосылыстардың екі класы- спирттер мен май қышқылдарынан тұрады. Липидтер құрамына спирттердің келесі түрлері кіруі мүмкін:
● жоғары біратомды спирттер (цетил спирті СН₃(СН₂)₁₄СН₂ОН)

● үш атомды спирт- глицерин СН₂ОН-СНОН-СН₂ОН

● екі атомды спирт – сфингозин
Липидтер құрамына кіретін биологиялық маңызы зор май қышқылдарына тармақталынбаған, тізбектегі көміртек атомының саны жұп болатын жоғары монокарбон қышқылдары жатады. Табиғи қышқылдарда С саны 4-22 аралығында, көбіне 16 немесе 18-ге тең болады. Қышқылдар қаныққан және қанықпаған бола алады.



1 – сурет.Стeарин қышқылының формуласы
Қанықпаған табиғи май қышқылдары цис-конфигурацияда болатын бір немесе одан көп қос байланыстардан тұрады. Әдетте карбоксил тобына ең жақын жатқан қос байланыс 9 және 10 көміртек атомдары арасында орналасады. Егер қос байланыстар саны бірнешеу болса, олар метилен –СН₂- тобымен ажыратылып тұрады [1].


2-сурет. Олеин қышқылының формуласы
2.Липидтік қос қабаттың асқын тотығу процесі
Жоғарыда атап кеткеніміздей, жасуша мембраналары липидтік қосқабаттан құралады. Бұл жерде липидтер өзара ассоциацияланып, қос қабат түзеді (3-сурет).



3 - сурет. Липидтік қос қабаттың түзілуі
Гидрофобты бастары арқасында бұл қос қабаттар таңдамалы өткізгіштік қасиетке ие келеді. Сонымен липидтердің ағзамыздағы ролі өте зор екендігіне көзіміз жетіп отыр. Липидтік қос қабаттар «жасуша лабораториясына» бөгде заттардың кіріп кетуінен сақтап тұрады. Алайда бұл қорғаныш қабатының өзі де бүлінуі мүмкін және бұл құбылыс жоғарыда қарастырылған ОАФ әсерінен жүріп, липидтердің аса тотығу процесі деген атқа ие болған.

Липидтердің асқын тотығу құбылысы туралы зерттеулерді алғаш болып швейцариялық ғалым де Сосше 1800 жылдар шамасында жүргізді. Сынап монометрін қолдана отырып де Сосше ауада ашық ұсталған жер жаңғағы майының көлемі бір жыл ішінде жүз елу есеге артқанын байқаған. Майдың кейбір компоненттерінің оттекпен реакцияға түсетіні анық болса да, 1900 жылдары таза көмірсутектер өсімдік майынан бөлініп алынғаннан кейін ғана құбылыс механизмі түсіндіріле басталды. 1920 жылы линоль қышқылы олеиннен, ал линолеин қышқылы линольден тотығу реакциясына жылдамырақ түсетіндігі анықталды. Тотығу механизмін жүйелі түрде зерттеу нәтижесінде Стефенс циклогексеннің перокси туындысын синдездеп алды.

1939 жылы Грейг перокситуындылардың көмірсутектер тотығу реакциясының негізгі өнімі екенін көрсетті. Он жылдан соң Болланд линоль қышқылының (жануарларда ең көп кездесетін қанықпаған май қышқылы) тотығуындағы тізбектегі 9 және 13 орында пероксид топтары түзілетінін анықтаған. Кейін кинетикалық және термодинамикалық зерттеулер нәтижесінде көмірсутектердің автототығу процесінің механизмі ашылды [9].

100ºC температурадан төмен жағдайда сұйық фазадағы органикалық қосылыстардың автототығуын келесі реакция арқылы бейнелеуге болады:

R-H +O₂→ROOH (1)
Мұндағы R-H – көмірсутектер немесе альдегид молекуласы

RООH–сәйкесінше түзілген пероксид немесе пероксоқышқыл

Реакция механизмі радикалды тізбекті реакцияларға сәйкес келеді, себебі реакция жарық әсерінен және бос радикалдарға оңай ыдырайтын қосылыстар әсерінен катализденеді.

Липидтердің пероксидті тотығу процесінің активтену энергиясы төмен болады және процесс төрт сатыдан тұрады [2]:

• инициирлеу сатысы

• тізбектің жалғасуы

• тізбектің тармақталуы

• тізбектің үзілуі

Реакцияны келесі факторлар катализдей алады:

• химиялық инициаторлар

• жарық, жылу

• сәулелену

ОАФ әсерінен липидтердің тотығуы кезінде алғашында біріншілік тотығу өнімдері түзіледі: LOO• (перокси радикалдары), LO• (алкокси радикалдары), L• (алкильді радикалдар). Терең тотығу жағдайында екіншілік тотығу өнімдері түзіледі және бұл қосылыстардың тұрақтылықтары жоғары болып келеді: альдегидтер, кетондар, кіші молекулалық қышқылдар. Тотығу өнімдері ОАФ-мен қоса жасуша биомембраналарын зақымдайды, ДНҚ және РНҚ молекулаларының құрылысын бұзады, метаболизмнің қалыпты өтуіне кедергі келтіреді.

2.1.Бос радикалдар
Бос радикалдар дегеніміз - сыртқы орбиталь қабатында жұптаспаған электрондары бар және реакцияға түсу қабілеті жоғары молекулалар.Радикалдарды ЭПР, хемилюминесценция, ингибиторларды қолдану арқылы зерттеуге болады.

Осындай жұптаспаған электрондарды белсенділігі төменірек немесе белсенділігі мүлдем жоқ заттар жасау арқылы қосатын қосылыстарды антиоксиданттар дейміз.

Активті радикалдар әсерінен биомакромолекулаларды сақтайтындай жасушада бірнеше қорғаныс амалдары болады.

Демалу процесін

О₂+АН₂+АДФ+Н₃РО₄→А+ Н₂О+АТФ (2)

Мұндағы АН2 –субстрат

А- тотығу өнімі
Пайдалы жұмыс кезіндегі механизм реакциясын

АТФ → АДФ+ Н₃РО₄+ жұмыс (3)

теңдеуімен өрнектейтін болсақ, тыныштық күйінде (3) реакция аз жүретінін, сондықтан (2) реакциядағы О₂–ге деген сұраныс та төмендейтінін көреміз. Олай болса О₂ мөлшерінің шамадан артып кетпеуі үшін капиллярлар тарылып, О₂ тасымалы да бәсеңдейді.

Физиологиялық қорғаумен қатар, жасуша ішінде биохимиялық қорғаныс әрекеттері де болады. Бұған демалу және АТФ синтезі арасындағы қабысудың әлсізденуін келтіруге болады.

АДФ-ті фосфорлеу мен демалу процесі арасындағы қабысу механизмі:
демалу →∆μ Н⁺ → АТФ синтезі (4)
тыныштық күйде (3) реакция аз жүретіндіктен АДФ концентрациясы АТФ синтезін лимиттеуші фактор болып табылады. Ал бұл өз кезегінде ∆μ Н+ шамасын тым арттырып , демалудың қарқынды жүруін тежейді [3].

Қандай да қорғаныс амалдары болмағанымен жасушада аз мөлшерде ОАФ пайда болып отырады. Осы кезде оларды бейтараптап отыратын жасуша ферменттері іске қосылады. Кейбір ағза ферменттерінің жұмысымен келесі реакция теңдеулері арқылы танысуға болады [4]:

Биологиялық мембраналардың липидтік қос қабатының тотығу процесі адам ағзасында әр түрлі патологияларға бастама болады. Қазіргі таңда осы зиянды реакциялар тізбегін тежеу үшін антиоксиданттық белсенділігі айқын байқалатын флавоноидтар класының қосылыстарын қолдану кеңінен етек алуда. Белсенділігі жоғары, өзіндік құны төмен болып келетін флаван туындыларын республикамыздың фармацевтикалық өндіріске ендіру - актуалды мәселелер қатарына жатады.

Антоцианидтер көбінесе гүл жапырақтарында (антоцианидиндердің гликозидтері) кездеседі. Олар көп жағдайда гүлдердің қызыл, ал қызыл, қызғылт, ақшыл көк және көк түстерін береді [5].

3.1 Антиоксидантты қорғаныш

Аталған заттар концентрациясын төмендететін қосылыстар антиоксиданттар функциясын атқарады. Антиоксиданттар эндогенді және экзогенді болып екіге бөлінеді.

Осыған байланысты ағзада қорғаныс қызметін атқаратын эндогенді антиоксиданттар да гидрофильді және гидрофобты болып бөлінеді.

Гидрофильді эндогенді антиоксиданттар:

СОД ферменті – О^2— концентрациясын азайтады, соның есебінен Fe³⁺- катионы Fe²⁺- катионына тотықсыздануы азая түседі.

Каталаза және глутатионпероксидаза ферменттері Н₂О₂-ні жояды.

Комплексондар – Fe иондарын байлап қалатын қосылыстар.

Гидрофобты эндогенді антиоксиданттар:

«Липидті антиоксиданттар» - фенолдың туындылары (Витамин Е, убихинон, т.б.)

Fe²⁺-пен полярлы комплекстер түзетін қосылыстар, олар полярлы болғандықтан май қабатына кірмей Fe²⁺-ті ұстап қалады.

Ағзаның қорғаныштық қызметін атқарушы эндогенді антиоксиданттар патология терең етек алғанда тотығу процесіне әлсіз қарсылық білдіреді. Мұндай жағдайда ағза антиоксиданттардың көп мөлшерін қажет етеді. Антиоксиданттық қасиет көрсететін ағзада синтезделмейтін қосылыстар – экзогенді антиоксиданттар деп аталады. Липидтердің пероксидті тотығу процесі ашылып зерттелгеннен бері ғалымдар экзогенді антиоксиданттардың түр-түрін ашты. Белсенді зерттеуде экзогенді антиоксиданттарға келесі талаптар қойылады:

• 
  ағзаға улы әсері болмау;
  
• 
  өзіндік құны барынша төмен болу;
  
• 
  тотығу процесін тез арада тежеу.
  

Фенолдар (гидроксибензолдар) – ерекше қасиетке ие органикалық заттар классы. Фенолдарға ароматты сақинамен байланысқан бір немесе бірнеше ОН- топтан тұратын қосылыстар жатады. Фенол және оның туындылары жануар мен өсімдік жасушаларында антиоксиданттық қасиет көрсетеді, тағам өндірісінде консерванттар ретінде қолданылады.

Антиоксиданттарды практикада кеңінен қолданады.Тотығу процестері тағам өнімдерінің бұзылуына(майлардың құртылуына, витаминдердің бұзылуына) әкеледі,механикалық беріктіктің әлсіреуіне және полимерлердің түстерінің өзгеруіне(каучук, пластмассалар және т.б.) әкеледі.Құрамында майлары мен витаминдері бар тағам өнімдерінің тұрақтылығын арттыру үшін табиғи- альфа-токоферол(Е витамині), нордигидрогваярет қышқылы және т.б., синтетикалық-галл қышқылының пропил және додецил эфирлері, бутилокситолуол,ионол және тағы да басқа заттар қолданылады.[6]

H2O-ға дейін тотығады O2 O2 супероксид радикал Органикалық заттардың жартылай тотығуы

НАДФН +2O₂→ НАДФ⁺ + 2О₂^•- +H⁺ (7)

O₂^•- радикалының тағдыры қалыпты жағдайда ағзада келесі

реакциямен шешіледі:

2O₂^•- +2H⁺→ H₂O₂→ H₂O +1/2O₂ (8)

O₂^•- радикалының сутектің асқын тотығына айналу реакциясында катализатор рөлін супероксиддисмутаза(СОД)ферменті атқарады.

H₂O₂ – фагоцит-жасушалар үшін керек қосылыс.Фагоциттер одан бактериялар жасушаларын құртатын гипохлорид-анионды синтездейді:

H₂O₂ +Cl^-→ H₂O + ClO^- (9)

Cl^- ағзада тұздар күйінде болады.

H₂O₂-нің артық мөлшері келесі реакциялар арқылы ағзадан шығарылады:

СОД-тың активтілігінің төмендеуі,Fe-ді қан плазмасында ұстап тұратын ферментті жүйелердің бұзылуы патологияны туғызады.Осы жағдайда O₂ ағза үшін зиянды реакцияларға түседі:

Fe²⁺ + H₂O₂→ Fe³⁺ +OH^- + HO^• (11)

Fe²⁺ + ClO^- + H⁺→ Fe³⁺ + Cl^- + HO^• (12)

Фагоцит жасушаларында өтетін (11),(12) реакциялар нәтижесінде өте активті, әрі ағзадағы органикалық полимолекулалар үшін өте қауіпті HO^-

Гидроксил-радикалы түзіледі.[7],[8],[9],[10]

• 
  Бальзам иісті терек (P. Balsamifera, немесе P. Tacamahaca) Құзды тауларда және Жаңа Англиядан Солтүстік Дакотаға дейін, Лабрадордан Чукоткаға дейін өсіп жетіледі. Ол Канаданың солтүстік-батысының көгалдысында өзен бойында жиі кездесіп жатады және америкалық Субарктиканың ең ірі ағашы болып табылады. Оның биіктігі 27 м-ге дейін; жапырақтары қалың, жұмыртқа тәріздес, ұзындығы 13 см дейін, төменгі жағы ақ болып келеді.
  
• 
  Ірі жапырақты терек (P. Candicans, немесе P. Balsamifera var. Subcordata) оңтүстікте Мичиган, Нью-Йорк және Мэн штаттарына дейін жетіп Онтарио (Канада), Квебек, Ньюфаундленд шеткі аймақтарына дейін өсіп жетіледі. АҚШ-тың сотүстік-шығысында оны декоративтік (сәнді) тұқым ретінде жиі өсіреді. Бұл бальзамиісті теректі теректің түрі немесе гибриді болар, өйткені олар өте ұқсас келген. Дельта тәрізді терек (P. Deltoides) Техаса мен Флоридаға дейін жетіп, Жаңа Англияның батысынан бет алып, Саскачевна (Канада) өңтүстігіне дейін өсіп жетіледі. Әдетте өзенді бойлай өседі. Биіктігі бойынша 27 метрге дейін жетеді. Жапырақтары үшбұрыш, ұзындығы 7-15 см, ірі дөңгеленіп келген тістері бар, қалемшесі тығыздалған. Жас бұтақтары сары. Бұл ағаш алғашқы еуропалық колонисттерді оңай өңделетін ағаш және салқынмен және отынмен қамтамасыз етті.
  
• 
  Түкті терек (P. Trichocarpa) Аляскадан Мексиканың солтүстігіне дейін таралған. Оның биіктігі 68 м жетеді: бұл АҚШ солтүстік-батысының тынық мұхитының ең ірі жапырақты ағашы болып келеді. Ұшар басындағы үшкірленіп келген ұзындығы 12-25 см кең жұмыртқа тәрізді жапырақтар, ал төменгі жағында тегіс жапырақтар. Олардың шеттері ұсақ тісті және қалемше қимасында дөңгелектеу.
  
• 
  Саржент Терегі (P. Sargentii) – АҚШ және Канадада өсетін Құзды Таулардың шығыс қиыры мен Ұлы жазықтықтың ірі ағышы. Оның биіктігі 27 метрге дейін барады. Бұл түрі дельта тәрізді терекке ұқсап келген, анағұрлым ақшыл жас бұтақтары және мамық бүршіктерімен ерекшеленеді. Оның ірі тісті жапырақтарының ені олардың ұзындықтарынан көп болып келеді, ал жапырақты телімшенің негізінде кішкентай бездері бар.
  
• 
  Ақ немесе күміс түсті терек (P. Alba), қара терек (P. Nigra), және оның белгілі түрі – пирамида тәрізді терек (var. Italica) – АҚШ және Канаданың шығысында қоласты болған еуроазиаттық түрлері. Ақ терек 27 м астам биіктікке жетеді. Оның түсіп кеткен жұмыртқа тәріздес жапырақтарының ұзындығы 12 см-ге дейін дөңгелек-тістері бар. Олардың ішкі жағы ақ немесе сұр. Қара теректің биіктігі 27 м дейін; оның жапырақтары үшбұрыш, ұзындығы 10 см дейін, беті ашық-жасыл түсті. Пирамида тәрізді теректің ерекше сипаты – ағаш басының тар діңгек тәрізді формасы, яғни түрі. Бірнеше «дірілдеген» жапырақтары бар теректер «тау терек» бей ресми тобына бөлінеді: олардың жапырақтарының қалемшесі жұқа, және өте икемді, сондықтан ауаның әрбір қозғалысы кезінде жеңіл қағаз тәріздес жапырақ тілімшесі қозғалып кетеді.
  
• 
  Тау терек, немесе дірілдеген терек (P. Tremula), – Еуразия солтүстігінің орман текті. Ағаштың биіктігі 15-18 метрге дейін жетеді; жапырақтары жұмыр тістес келген. Тау тәріздес терек (P. Tremuloides) барлық амеркандық ағаштардың ішінде ең кең ареалға (кеңістік) ие және Лабрадордан Юконға дейін кездеседі, оңтүстікте Кентуккиге дейін жетеді, ал таулар бойынша – Мексикаға дейін өседі. Бұл ағаш әдетте Канаданың барлық қиыр шеттерінде бар. Ол, әдетте, ұсақ, бірақ 30 метр биіктікке дейін жетуі мүмкін. Жапырақтары жұмыс келеді, ұсақ тісті. Қысқы бүршіктері жылтыр. Жас өркендерінің қабығы сары-жасыл немесе ақшыл келген, ал кәрі талдардың қабығы қоңырдан қара түске дейін болады. Бұл түрі табиғи ағаш жаңаруы үшін маңызды: ол шағынды мен ысқа алғашқы болып қоныстанады және ол жылдам өседі және өзінің көктеу шымылдығымен анағұрлым ұзақ мерзімді басым-тектерді қорғап тұрады.
  
• 
  Ірі тістес терек (P. Grandidentata), ол да тау теректі топқа жатады – биік (23 метрге дейін) тік ағаш. Алдыңғы түрге қарағанда оның ареалы тарлау келген: Жаңа Шотландиядан Манитоба (Канада) оңтүстік-шығысына дейін, ал оңтүстігінде – Теннесси және Солтүстік Каролинаға дейін өседі. Тау теректі және ірі тістес теректер аралас ағаштарды жасайды, бірақ алғашқысы анағұрлым ірі және қалың ірі тістес жапырақтарымен ерекшеленеді. Осы үш «тау теректің» барлығында жылауық түрлері кең тараған. Барлық теректер вегетитивті (өсіп-өну) көбейеді (тамырлы атпа бұтақ, қалемше, тікенек), су және топырақ қорғанышы ретінде кең қолданылады, ал кейбір түрлері – декоративті (сәнді) және көгалдандыруға қолданылады. Теректің ағашы біркелкі-жұмсақ, ашық түсті, жеңіл, берік емес болады (әсіресе соққыға беріктілігі төмен). Негізінде жәшіктер мен орам тор, жиһаздың ішкі бөліктері, ағаш ыдыс, астау, майды және басқа да азық-түлік тауарларын орауға арналған кеспек дайындауға, қағаз, жоңқа мен сіріңке өндіруге пайдаланылады.
  

1-БАЛЬЗАМ ИІСТІ ТЕРЕК - тегі Солтүстік Американың солтүстігінен. Бұл ағаштың жапырақтары кең және қорапты тұқымдарда өнетін ұсақ ұрықты.

2-ДЕЛЬТА ТӘРІЗДІ ТЕРЕК – Канаданың оңтүстігінен АҚШ-тың барлық шығысы бойынша тараған, жылдам өсетін ағаш.

Табиғатта көптеген түрлері жақсы ылғалданған байрайлар мен өзеннің аңғарлары бойынша өсіп жетіледі. Осина (тау терегі) (Populus tremula) сонымен бірге бұрыңғы емен және шырша ормандарының орнына және сортаңға қоныстанады. Түрлі жапырақты терек (Populus heterophylla) құм төбелерде жиі кездестіруге болады. Теректер кез келген топырақта жақсы өседі. Теректер топырақтың құндылығы мен ауаландырылуына талапшыл келеді, батпақтану мен саздануға төзбейді. Теректердің жылдам өсімі 40-60 жылға дейін жалғасады, сосын баяулайды. Кейбір түрлері 120-150 жылға дейін өмір сүреді, бірақ өсімдіктер әдетте саңырауқұлақ дерттеріне ерте шалдығады.

Теректердің ағашы жеңіл, ақ, жұмсақ, оңай өңделеді және техникалық мақсаттарда өте кең таралады:қағазға арналған шикізат, жасанды жібек алу үшін, сіріңке шырпысы, фанера, қарапайым жиһаз, полиматериалдар, ыдыстар, қашалған кеме және көптеген басқа заттарды дайындау. Ағаш сондай-ақ сапасы төмен отын мен ағаш көмірін алуға жіберіледі, өйткені терек ағашының жылу бергіштігі мысалы, қайың ағаштарына қарағанда 1,5 есе төмен. Орманы аз оңтүстік аудандарында ағаш ғимараттардың құрылысына жұмсалады. Терек ағашы сондай-ақ ұзақ уақыт бойы темір жолдар құрылысында шпал ретінде қолданылып келді. Бүршіктен сия көк түсті, ал жапырақтарынан – сары түс алады. Жапырақтары бар балауса бұтақ малға арналған бұтақты азық болып келеді. Қыстың күні терек діңінің салыстырмалы тік жайы байқалады, бұл теректің көшелерді абаттандыруға оны кең қолдануына негіз болып отыр. Терек жылдам өседі, және жұмсақ ағашты жасайды. Салыстырмалы түрдегі жедел өсімі және биомассаның пайда болуына байланысты терек талмен қатар жылуды (өртеу) алу мен жанар-жағармай (этанол) өндірісі үшін қалпына келетін энергия көзі ретінде белсенді қолданылады. Бертін келгі зерттеулер, теректердің өсімін бұдан да артық жылдамдатуға эндофиттердің кейбір түрлері қабелітті екендігін көрсетіп отыр. Қазіргі кезде АҚШ, Канада, ЕС және Қытайда топырақтың санациясы (түзету) үшін ауыр металлдардың жиналуы мен игерілуі және зиынкестерге тұрақтылық, ағаш сапасын арттыру мақсатында генетикалық жетілдірілген теректің далалық сынамалары жүргізіліп жатыр. Американдық бальзам иісті теректің (Populus balsamifera) геномасының толық мағынасын ашуының арқасында 2004 жылы мысалы, ағаштың генетикалық жетілдірілген сұрыптарының тұрақтылығын зерделеу бойынша зерттеудің басқа түрлері мүмкін болды.

Цистанхе өсімдігінің таралған жерлері – Азияның шөлді, жартылай шөлді және жазық жерлері, Солтүстік Африка, Пиреней жартыаралы.

Көпжылдық шөптесін өсімдіктер жуан сабақты қабықшамен қапталады. Гүлдері гүлшоғырға жинақталған. Осындай түрге жататын өсімдіктер басқа өсімдіктер тамырын, бұтақтарын және бұтақшаларын зақымдайды. Нәтижесінде, хлорофилл бөлінбейді; өсімдіктер қоректік заттар мен суды тек қана тамыры арқылы алады.

Цистанхенің бірқатар түрін қытайдың дәстүрлі медицинасында, Орталық Азияның медицинасында қолданады.

Cistanche ambigua —күмәндi цистанхе

Cistanche fissa — тiлулi цистанхе

Cistanche flava — сары цистанхе

Cistanche jodostoma

Cistanche mongolica

Cistanche phelypaea

Cistanche ridgewayana

Cistanche salsa — сортаңды цистанхе

Cistanche speciosa

Cistanche stenostachya

Cistanche trivalvis

Cistanche tubulosa

СССР-дің бұрынғы аумағында цистанхенің 7 түрі, көбінесе Орталық Азия және Закавказье елдерінде кездеседі. Қазақстан аумағында цистанхенің үш түрі: (жүзгін түбiрлерiнде) сары, (сексеуiл түбiрлерiнде) күмәндi және (сексеуіл түбірлерінде, сораң, Kalidiumнiң түбiрлерiнде, сирек жүзгінде) сортаңды цистанхе. Ресейдің Астрахань ауданында сортаңды цистанхе кездеседі.

Сортаңды цистанхе – көпжылдық, көп немесе аз түкті, биіктігі 10-40 см-дей өсімдік. Сағағы жуан, орталық бөлімінде қалыңдығы 5-20 мм, қабығымен отырғызылған. Гүлдеуі қысқацилиндірлі, кейде қатты қысқартылған, ұзындығы 5-25 см, ені 5-8 см, қою. Гүлдері отырылған немесе жартылай отырылған, күл тажының ұзындығы 25-35 мм , доғал – қоңыраулы, еңкейiңкі, ақшыл сары түтікшелі және күлгiн иiнді келеді.

Сәуір-мамыр айларында гүлдейді.

Көктемде жас бұтақшаларын алып тастайды (қияды). Гүлшоғырын қияды. Құрғатады.

Күнде, сазда, кейде борды, әкты топырақта, жазықтықтарда, жартылай щөлдерде өседі. Марево туыстық түрлерінде паразиттік етеді. (Chenopodiaceae Vent.)

Өсімдіктің құрамында көмірсулар, янтарь қышқылы, иридоидтар, стероидтар, фенолдар, лигнандар бар.

Өсімдіктің жер асты бөлігін дәрілік қасиетіне байланысты қолданады.

Цистанхе бүйрек аурулары (нефрит, пиелонефрит, цистит), жыныс жолдары аурулары, бедеулік, несеп түтігі, несеп жолдарының аурулары үшін жақсы әсерін тигізеді.

Жергілікті жерге қолданғанда қан айналымын реттейді, терінің ісінуін, ауруды басады.

Қытай медицинасындағы қолданысы:

1.Импотенция, бедеулік, арқа және тізе сынуы, Ян бүйректерінің жетіспеуінен сіңір және сүйектің әлсіреуі, Цзин квинтэссенциясының және қанның азаюы .

2 Іштің қатуы, құрғауы.

• 
  Аналитикалық таразы
  
• 
  Су банясы- термостат WB-4 MS
  
• 
  Спектрофотометр PD-303 APРEL(Япония)
  
• 
  Центрифуга
  
• 
  Кептіргіш шкаф
  

Реактивтер:

• 
  Дистильденген су
  
• 
  Фолин – Чокалтеу реактиві
  
• 
  Метанол
  
• 
  Натрий карбонаты
  

Сығындының 1мл-не Фолин – Чокалтеу реактивінен 5мл және натрий карбонатынан 4мл қосылады. Жарты сағаттан соң, оптикалық тығыздығы 765 нм толқын ұзындығында өлшенеді.

Реактивтер: 6*10^-5 M радикалдың этанолды ерітіндісі.

Жұмыс барысы: Зерттелетін үлгінің белгілі концентрация диапазонындағы аликвотына (0,1мл) 6*10^-5 M радикалдың этанолдағы ерітіндісінен 3мл құяды.Ерітінді қоспасын жақсылап шайқап, қараңғы жерде 30 минутқа қояды. Оптикалық тығыздығының өзгерісін 520 нм толқын ұзындығында өлшейді.

Нәтижелерді есептеу:

Антирадикалдық белсенділікті (АРБ) келесі формула арқылы есептейді:

Мұндағы А_контр және А_зерт –сәйкесінше бақылау және антиоксидант қосылған ерітінділердің оптикалық тығыздықтары.

• 
  Фосфатты буфер (рН>7)
  
• 
  Калий гексацианофератының сулы ерітіндісі
  
• 
  Үшхлорсірке қышқылының сулы ерітіндісі
  
• 
  Дистильденген су
  
• 
  Темір хлоридінің сулы ерітіндісі
  

Зерттелетін үлгінің 0,01-1,0 мг/мл концентрация диапазонындағы аликвотына (1,0мл) 2,5 мл фосфатты буферінен құяды. Үстіне 2,5 мл калийдің гексацианофератының ерітіндісін қосады. Реакциялық қоспа 20 минут бойы 50 ºC температурасында инкубирленеді. Реакция үшхлорсірке қышқылын қосу арқылы тоқтатылады. Ерітіндінің жоғарғы қабатының 2,5 мл-не 2,5 мл дист су ,0,5 мл темір хлориді қосылады. Оптикалық тығыздығын 710 нм толқын ұзындығында өлшейді.

1. 
   Фолин – Чокалтеу реактиві арқылы полифенолды қосылыстардың жалпы мөлшерін анықтау. (Галл қышқылы эквиваленті бойынша)
   

2) Сығындының антирадикалдық белсенділігін анықтау (DPPH - радикал арқылы)

ІС50 көрсеткіші бойынша

Терек	Цистанхе	ВНА
0,67	12,9	0,09

12 - суретте зерттелетін заттардың оптикалық тығыздығының концентрацияға тәуелділігі көрсетілген. Оптикалық тығыздықтық мәнінің өсуі үлгідегі тотықсыздандырғыштық потенциалының артатындығын көрсетеді.

Пайда болған графикалық тәуелділіктен көріп отырғанымыздай FRAP – тың тотықсыздандырғыштық потенциалының үлкен мәні пиностробин және оксим пиностробинда байқалады.

Өткізілген зерттеу жұмыстарының қорытындыларына сүйеніп, терек бүршігінің сығындыларының тотықсыздандырғыштық потенциалының темір иондарына қарағанда жоғарылығы, олардың жоғары антиоксиданттық белсенділігін көрсетеді.

1. 
   Ғылыми жоба барысында АОБ-ті анықтаудың антирадикалдық және
   

3) DPPH моделінде жоғары антирадикалдық белсенділік танытты. FRAP әдісінде терек сығындысы құрамында Fe³⁺ катионын тотықсыыздандыра алатын антиоксиданттарға бай екендігі анықталды. Қорытындылай келе, зерттеу объектісі ретінде алынған өсімдіктер потенциалды антиоксиданттар болып табылады және өндірістік болашағы зор болып келеді.

1. 
   А.М.Ким «Органическая химия» (учебное пособие), Новосибирск-2004.
   
2. 
   Н.А.Тюкавкина, Ю.И.Бауков. «Биоорганическая химия» (учебное пособие), Москва-2006.
   
3. 
   Скулачев В.П., «Мембранные преобразователи энергии», Высшая школа, Москва-1989
   
4. 
   Уайт А,. Хендлер Ф., Смит Э., Хилл Р., Леман И., « Основы биохимии», Москва, Мир-1981
   
5. 
   А.С.Зейнульдина, А.Ж.Назарова, А.Т.Казбекова, Т.С.Сейтембетов, А.Ж.Сейтембетова, Р.Н.Сорокин, Б.И.Тулеуов, С.М.Адекенов, «Изучение зависимости антиоксидантного действия экстрактов некоторых видов растений Казахстана от их химического состава», « Қарағанды университетінің хабаршысы», № 2(50)/2008 серия химия 65-бет
   
6. 
   Пивоваренко В.Г. и др. Синтез и антиоксидантная активность изофлавонов, содержащих гидрофильные и липофильные заместители \\ Химико-фарм. журнал. 1997.№1.С.14-17.
   
7. 
   В.Г.Зайцев. Модельные системы перекисного окисления липидов и их применение для оценки антиоксидантного действия лекарственных препаратов// Диссертация на соискание ученой степени, Волгоград-2001.139 с
   
8. 
   А.Байбек, А.Мусабекова, Т.С.Сейтембетов «Флавоноидтардың антиоксиданттық қасиеттерінің құрылысынан тәуелділігі»,«Білім және ғылым-2007» , Астана-2007
   
9. 
   Wayner D.D, Burton G.W., Ingold K.U., Locke S. Quantitative measurement of the total, peroxyl radical- trapping antioxidant capability of human blood plasma by controlled peroxidation. The important contribution made by plasma proteins// FEBS Letters. 1985.V.187.P. 33-37.
   
10. 
    Assel Baibek, Aliya S. Mussabekova, Talgat S. Setembetov Study of antioxidant activity of some plant extracts; II International conference on natural products: chemistry, technology and medicinal perspectives, Almaty-2007,p 156