ОБСӨЖ № 4. ОБСӨЖ тақырыбы

Орталық жүйке жүйесі және оның жастық ерекшеліктері.

1. 
   Жоғары жүйке әрекеті
   
2. 
   Нейрон1. Шеткі жүйке жүйесі
   
3. 
   Орталық жүйке жүйесі
   
4. 
   Аксон
   

Орталық жүйке жүйесі және оның жастық ерекшеліктеріне толық мәлімет беру.

Орталыќ нерв ж‰йке ж‰йесі орналасуына жєне ќызметіне байланысты орталыќ жєне шеткі нерв ж‰йесі болып бµлінеді.

Орталыќ бµліміне ж±лын мен ми, ал шеткі бµліміне ж±лыннан шыѓатын 31 ж±п ж±лын ми нервтері жєне мидан шыѓатын 12 ж±п ми нервтері .

Нерв ж‰йесініњ ќ±рылымдыќ бірлігі болып нейрон табылады. Адамда нерв клеткаларыныњ жалпы саны 50 милиардќа жетеді . Нейрон деп нерв торшасы мен оныњ µсінділерініњ жииынтыѓын айтады.

Нейрондар пішіні, кµлемі жаѓынан єр т‰рлі. Єрбір нейрон да денесі, ќысќа µсіндділері – дендриттер, ±зын µсінді аксон ждєне аксон ±штары – ттерминалдарын ажыратады.

Нейрон денесінде протоплазма, ядро басќа клеткаларѓа тє органоидтар жєне тек нейрондарда кездесетін тигроид (ќарала) заттар болады.

Нейрон µсінділерініњ ±зындыѓы 1 микроннан 1,5 метрге дейін болады.

Єр нейрондабір аксон, бірнеше дендрит болады. Аксонныњ нгейрон денесінен басталатын жері аксон тµмпешігі деп атлады.

Тµмпешігі тигроид заттар мен миелин ќабыѓы болмайды.

Аксон нерв импульстерін басќа клеткаларѓа –нерв, ет немесе секреторлыќ клеткаларѓа жеткізеді.

Сезімтал (сенсорлыќ ) нейрондар аксоны тітіркенішті шеткі рецепторлардан орталыќ нерв ж‰йесіне жеткізеді, ал ќозѓаѓыш (моторлыќ) нейрондар аксоны нерв импульстерін орталыќ нерв ж‰йесінен дене еттеріне жеткізеді. Орталыќ нерв ж‰йесі ішкі аѓзалармен де аксон арќылы байланысады.

Аксонныњ негізгі ќызметі нерв импулььсін µткізу . Импульстер аксон мембранасыныњ µтімділігініњ µзгеруіне байланысты электр потенциалыныњ туындауы нєтижесінде пайда болады да, аксон бойымен сомадан нерв ±шына дейін толќын сипатта таралады.

Аксон аяќтылар жерінде тарамданып, жіњішке тармаќтар- терминалдар т‰зеді де, єрбір терминал µздері жалѓасатын клеткалармен арнаулы жалѓамалар немесе синапс ќ±рады.

Дендриттер нерв клеткасы µсінділерініњ б±таќтана тармаќтануы нєтижесінде пайда болады. Олар басќа нейрондар єсерін синапс арнќылы ќабылдайды. Єрбір нерв клеткасыныњ дендриттерімен ж‰здеген немесе мыњдаѓан нецйрондар аксоныныњ терминалдары жалѓасады. Єрбір ќозѓан терминал медиатор бµледі де, дендрит мембранасыныњ µтімділігіне єсер етіп, оныњ электр потенциалын µзгертеді.

Нейрондар орталыќ нерв ж‰йесініњ функциональдыќ негізі болѓанымен, олар нерв ж‰йесіндегі барлыќ клеткалардыњ тек 10% ѓана ќ±ранйды. Негізгі бµлігін нейронедар аралыѓын толтырып т±ратын глияльдыќ клеткалар (нейроглия) ќ±рнайды.

Глияльдыќ клеткалар тµрт топќа бµлінеді: ми мен ж±лында орналасќан астроциттер, олигодендроциттер жєне микроглия мен шеткі нервтерде орналастын Шванн клеткатары.

Нейроглия келесі ќызмет атќарады: 1.Ќаннан нейрондарѓа керекті ќоректі заттарды алып, зат алмасу µнімдерін нейрондардан ќанѓа µткізеді.

2. Нейрондардыњ тіршілігіне, ќызметіне ќажетті жаѓдай жасайды, иондыќ ќ±рамын, медиаторлармен судыњ дењгейін бірќалыпты саќтайды.

3. Олигодендроциттер нейрондар аксоныныњ миелин ќабыѓын жасауѓа ќатысады.

4.Нейроглия нейрондар арасындаѓы ќарым-ќатынасты к‰шейтеді, есте саќтауды , уаќщытша байланыстардыњ пайда болуын жењілдетеді.

Нейрондар атќаратын ќызметінге ќарай сезімтал (афференттік), ќозѓалтќыш (эфференттік), жалѓаушы болып бµлінеді.
Бақылау сұрақтары:

1. Ж±лын мен ми айырмашылығы?

2. Аксонның қызметі?

3. Дендриттердің қызметі және маңызы?

4. Нейроглия деген не?
Қолданылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі:

1. 
   Х. Сәтпаева, Ж. Ніддібаева, Ә Өтепбергенов Адам физиологиясы. А. Білім 1995ж.
   
2. 
   Физиология человека Уч. Инс. Физ. Куль Н.В. Зимкина М. ФиС 1975г.
   
3. 
   Физиология мышечной деятельности Уч. Инс. Физ. Куль Я.М. Коца М. ФиС 1982г.
   
4. 
   В.Смирнов, В. Дубровский Физиология человека воспитания и спорта. М. 2002г.
   
5. 
   А. Солодков, Е. Сологуб Физиология человека. Уч. Инс. Физ. Куль М. 2001г.
   
6. 
   С. Ж. Бұғыбаева Адам физиолгиясы А. 2003ж.
   
7. 
   З. Алиакбараова Мектеп ижасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және мектеп гигиенасының негіздері. А. 1993ж.
   
8. 
   С. Жұмабаев Жас ерекшеліктер физиологиясы. 1997ж.
   
9. 
   М. Матюшонок, Г.Г. Турик, А:А: Крюкова Балалармен жасөспірімдер физиологиясы және гигүиенасы. А. Мектеп. 1986ж.
   

10. 
    Физиология человека Уч.для мед. Инс. Медицина 1984г.
    
11. 
    Физиология человека. В. 4 томах. М. Мир, т.1,2. 1985г. Т. 3,4,5. 1986г.
    
12. 
    Общии курс физиологии человека и животных М. 19991г.
    
13. 
    В. Флинин, В. Фомин. Возрастные основы физического воспитания. М. 1972г.
    
14. 
    Физиология человека. Медицина 2001г. 607 стр.
    
15. 
    Физиология человека. В. Смирнова М. Мед. 2001г. 668 стр.
    
16. 
    Физиология человека. В.М. Покровскии 2 том. М. Мед. 2001 г.
    

Шеткі және орталық жүйке жүйелерінің қүрылысы, қызметі және дамуы

1. 
   Жүйке жүйесінін манызы.
   
2. 
   Мидың бөлімдері, ми жарты шарларының қыртысы
   

4.Рефлекс түрлері. Кері байланыс.

5. 
   Ми сынарларынын дамуы.
   

Шеткі және орталық жүйке жүйелерінің қүрылысы, қызметі және дамуын анықтау.

Адамның жүйке жүйесі орталық жөне шеткі немесе перифериялық (лат. периферикус - шеттік) жүйке жүйесі болып бөлінеді (4-сурет).

0 рталық жүйке жүйесі ми мен жүлыннан түрады.
Орталык жүйке жүйесі ми мен жүлыннан түрады. Жұлын омыртқа өзегінде орналасқан,үзындығы'ересек адамда жарты метрге жуық, салмағы 37-38 г. Жүлынның жоғарғы жағы сопақша мимен жалғасады да төменгі үшы шашақтанып I жөне II бел омыртқа түсында бітеді. Жүлын арасы қосылып кеткен симметриялы оң және сол жақ екі
жарты болімдерден түрадыі (5-сурет). , Адамның жүлыны 31-33 сегменттен (лат. сегментум -болік, кесінді) түрады: 8 мойын, 12 кеуде, 5 бел, 5 сегізкөз жөне 1-3 қүйымшақ болімдері, Әрбір болімнен қос-қостан шыққан нерв түйіндері екі жүлын нервтеріне айналады (орталыққа тебетін немесе сезгіш және орталықтан тебетін немесе қозғаушы нервтер)_& Жүлын омыртқа жотасынан қысқалау болғандықтан аталған болімдер омыртқаның аттарына сөйкес келмейді. Жүлын нервтері жүлын езегінен шығып (І-жүптан баскасы) дененің терісін, аяқ-

4-сурет. Жуйке жүйесінің жалпы көрінісі:

1 - ми, 2 - жұльш, 3 - шеткі жүйке
жүйесі.

қолдарын, дене түлғасының еттерін нервпен қамтамасыз етеді. Әрбір болім дененің озіне төн жерлерін нервтеңдіреді.

Жүлын 10 жасқа келгенде екі есе үзарады. Оның осуі алғашқы жылы өте күшті, ал 2-3 жасқа келген баланың жүлыны 14 г болады (жаңа туған нөрестеде не бары 2,8 — 2,9 г), 4-6 жасқа келгенде жүльшның дамуьі.аяқталуға жақын деуге болады. Дегенмен оның толық жетілуі 20 жасқа жуықтағанда аяқталады. Осы мерзімде жүлын 8 есе кебейеді.

Жүлын жүйке жүйесінің маңызды бөлімдерінің бірі. Түрлі нерв әрекеттерінің бағытталуы мен реттелуі жүлын арқьшы іске асады. Себебі жүлың еткізгіштік қызмет атқарады да, оның бойымен дененің барлық жерінен миға нерв импульстері тасьшады, ал мидан бүкіл дененің еттерін қозғайтын нерв импульстері мүшелерге барып, олардың қызметін реттейді. Бүларға қоса, жүлында адамның қарапайым рефлекстерінің орталықтары орналасқан (айталық, тізе рефлексі). Адам омірі үшін маңызды зәр шығару, жыныс мүшесінің эрекциясы, эякуляция (шөуһет шығару) т. с. с. рефлекстер жүлынның қатысуымен орыңдалады. Дененің қаңқасының бұлшық еттерінің тонусын сақтайтын организм үшін аса маңызды рефлекстер де осы жұлыңдағы орталықтардың қатысуына байланысты. Жұлынның қозғаушы орталықтарынан үнемі келіп түратын нерв импульстеріне байланысты адам кеңістікте белгілі орын алып қозғала алады.

Ішкі мүшелердің вегетативтік рефлекстері де жұлын арқылы орындалады (жүрек-қан тамырлары, ас қорыту, зәр шығару т.б. рефлекстер).

Адамның миы | орталық жүйке жүйесінің ең негізгі маңызды бөдігі. Одан 12 жүп нервтер шығып, Миды көптеген ішкі мүшёлермен, беттің, мойынның еттерімен, тілмен, көзбен байланъістырады және сезім мүшелерінен келетін мәліметтерді жеткізеді. Бүларға I иіс, II көру, III көз қимылдатқыш, ІУ шығыршық, У үшкіл, УІ бұру, УІІ бет, УІІІ дыбыс, IX тіл-жүтқыншақ, X кезеген, XI қосымша, XII тіласты нервтері жатады.

Адамның миы ми сауытында орналасқан. Ми сопақша ми, көпір, мишық, ортаңғы ми, аралық ми жөне екі ми сыңарларынан түрады (6-сурет).

Жаңа туған сәбидің миының салмағы орта есеппен 360-390 г. Жаңа туған ер баланың миының салмағы қыздардың миынан салмақтылау болады. Алғашқы жылы мидың салмағы екі есе, 3 жаста үш есеұлғаяды. Бастауыш сынып оқушыларының миының салмағы 1250-1300 г, ересек адамда 1400-1450 г. Алғашқы 6-7 жылдың ішіңце баланың миыньщ салмағы ересек адамның миының салмағының 4/ 5 бөлігіндей болады. Мидың толық жетілуі 17-20 жаста байқалады. Адамның ақыл-ойы оның миының салмағымен тікелей байланысты емес. Дегенмен мидың физиологиялық қалыпты қызмет атқару қабілеті оның салмағы 900 грамнан төмендегенда жөне 2100 грамнан асқанда бүзылады.

Сопақша ми - жүлынның үстіңгі жағында орналасқан. Оның үзыңдығы 2,5-3 см, салмағы 7 г. Ол екі түрлі қызмет атқарады: рефлекторлық және өткізгіштік. Сопақша мида тыныс, қан айналыс, сору, шайнау, жүтыну, жөтел, түшкіру, сілекей шығару, қарын жөне қарынасты бездерінің сөлдерін шығаратын нерв орталықтары орналасқан жөне ІХ-ХІІ ми нервтерінің ядролары орналасқан.

Вароли копірі — сопақша мидың үстіңде орналасқан. Оның үзыңдығы 2,5 см. Ол үстіңгі жағыңда ортаңғы мимен, бүйір жақтарыңца мишықпен шекгеседі. Сопақша ми мен вароли копірін артқы ми деп те атайды. Мүның қызметі де сопақша ми төрізді: рефлекторлық және откізгіштік қызметтерін атқарады. Копірден У,УІ ми нервтері шығады және копір мен сопақша мидың арасынан VII, VIII ми нервтері шығады. Жаңа туған нәрестенің сопақша миы мен копірінің жалпы салмағы 8 г. 7 жасқа келгеңде артқы мидың дамуы аяқталуға жақындайды.

Сопақша мидың арт жағында м и ш ы қ орналасқан. Мишьгқ 3 белімнен тұрады: мишықтың қүрты деп аталатын ортаңғы белім жене мишықтың екі жарты шарлары. Мишықтың жарты шарларының үстіңгі сыртқы қабаты сұр затты мишықтьің қыртысынан түрады, оның қалыңдығы 1-2,5 мм. Мишықтың қыртысы 3 қабат болып орналасқан нейрондардан (нерв клеткаларынан) қүралған: I - сыртқы, молекулярлық; II - ортаңғы, ганлиялық; III - ішкі, түйіршік қабаттары. Мишықтың жарты щарларының қалған жері ақ заттан құралған. Ақ затында сұр заттың түйірлері -тісті, тығын пішінді және шар тәрізді ядролар орналасқан. Мишықтың қүртында сұр заттан қүралған екі ядро бар. л Ересек адамның мишығының салмағы 150 г, оның негізгі қызметі - белгілі бір қозғалысқа қатысатын бүлшық еттердің жиырылуының жылдамдығын үйлестіру арқылы барлық қозғалыстарды реттеу, яғни қозғалыстар кезінде бұлшық еттердің тонусын сақтау. Қорытып айтсақ, мишық - тонустық рефлекстердің жоғары дәрежелі реттеушісі болып есептеледі. Бүған қоса, мишық тыныс алуды, жүректің соғуын қимылдың түріне байланысты лайықтап отырады.

Ортаңғы ми вароли көпірінің үстіңгі жағында орналасқан. Мүндағы сүр заттар 4 төбешік түрінде шоғырланған: көзді қозғаушы жөне шығыршық нервтерінің, қызыл жөне қара субстанцияның ядролары бар. 4 томпешіктің алдыңғыларында алғашқы көру орталығы, артқы төмпешіктерінде - алғащқы дыбыс орталықтары орналасқан. Олардың қызметіне қарай бағдарлау реакциялары орындалады. Қара субстанция үйлестірілген жүтыну, шайнау, саусақтардың нөзік қимылдарын реттеуге қатысады. Қызыл ядрода еттің тонустары реттеледі.

Ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында а р а л ы қ ми орналасқан. Ол 2 томпешіктен және томпешік асты аймағынан түрады. Томпешіктерді

т а л а м у с, ал томпешік асты аймағын гипоталамус деп атайды. Таламус арқылы мидың барлық сезгіш жолдары отеді. Гипоталамус дененің жоғары дәрежелі вегетативтік орталығы болып саналады. Мүнда зат алмасуын, дененің температурасын, аштық және шөл сезімдерін, барлық ішкі мүшелердің қызметін реттеу орталықтары бар.₍Мүнда нейросекреттер түзіліп, ол нейросекреттер гипофиз безінде белсендіріледі. Сондықтан гипоталамус пен гипофиз зат алмасуын реттейтін біріккен орталық болып есептеледі. Гипоталамуста барлық ішкі секрециялық бездердің қызметін реттеуге қатысатын орталық та бар. Бүларға қоса, ол адамның ұйқысын жөне сергектігін реттеуге қатысады. Аралық мидың дамуы 13-15 жаста аяқталады.

Ми бағанасының ортаңғы болігін ретикулярлық формация (торлы құрылым) деп атайды. Ол әртүрлі пішінді және молшерлі, бір-бірімен шырмалып жатқан нейрондардан түрады. Микроскоппен қарағанда торға ұқсас болғандықтан оны торлы қүрылым деп те атайды. Торлы қүрылым негізінен орталық жүйке жүйесінің 3 боліміне әсер етеді: жүлын, мишық және үлкен ми сыңарлары.і Ол жүлынның белсенділігін арттырып немесе тежеп отырадьуТорлы қүрылымның әсерінен жүлынның байланыс жолдары жеңілденіп, өлсіз тітіркендіргіштің озіне жүлын рефлекстері толығынан және жақсы пайда болады. Ал тежеп өсер еткеңце жұлын рефлексі өлсіреп, нашарлап тітіркендіргіштің күшті өсерін қажет етеді. Ми сыңарларына белсенлендіріп әсер етуіне байланысты оның қозғыштығы томендеп, адам үйқыға кетеді. Торлы қүрьглымның әсеріне байланысты рецепторлардан келген арнайы мөліметтер ми сыңарларыңца талданып, дүрыс үғым пайда болады. Ми сыңарлары мен торлы қүрылым бір-бірімен байланысты қызмет атқарады. Тек қана торлы қүрылым ми сыңарларын белсенлендіріп қоймай, керісінше, ми сыңарларының қыртыстары да торлы қүрылымға белгілі шамада өсер етеді.

Торлы қүрылымның мишыққа өсері оның ми сыңарларына ететін әсерлеріне барабар. Оның жүльшға өсері 2-3 жаста өлі де болса толық қалыптаспағандықтан, жүлын рефлексінің пайда болуы жеңілденбейді де, керісінше, қиындалады, бірақ ми сыңарларына әсері ересек адамға ұқсайды. Торлы бөлімнің қызметі бастауыш сынып оқушыларында толық қалыптаспаған.

Қыртыс асты ядролар. Ми сыңарларының ақ заттарының ішіңде қыртыс асты ядроларының сүр заттары болады. Ол ядролардың ішінде ең маңыздысы — бозарған ядро, қауызды ядро және қүйрықты ядролар.

Бозарған ядро қозғалу кезінде көмекші қимылдарды қамтамасыз етеді және ортаңғы мидағы қызыл ядроны тежейді. Бұл ядроның қызметі күшейгенде қосымша қимылдар көбейіп, бұлшық еттің тонусы төмендеп кетеді. Мүндай жағдайда қоддың қажетсіз еріксіз тырбаңдаған қимылдары пайда болады, беті тыржияды т. с. с. қимылдар туады. Ондай еріксіз қимылдар, мысалы, хорея ауруымен ауырған адамдарда байқалады.

Бозарған ядроның қызметі нашарлағанда бүлшық еттің тонусы күшейіп, көмекші қимылдар мүлдем жойылады. Ондай адамның беті маска тәрізді болып, қимылдары икемсіз, бір-біріне сейкестелмейді.

Қүйрықты ядро мен қауызды ядро бозарған ядроның қызметін тежейді. Сондықтан бүлардың қызметі күшейгеңде бозарған ядроның қызметі төмеңдейді, ал қызыл ядроның қызметі күшейеді. Мүндайда паркинсон ауруындағы төрізді белгілер байқалады. Ал оның қызметі нашарлағанда хореяға үқсас кемшіліктер пайда болады.

2-3 жаста қыртыс асты ядроларының мөлшері ересек адамның мөлшерінің 40%-Ындай болады. Оның нейрондары бүл мерзімде әлі де болса дифференцияланып (нейрондардың белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуі) үлгермейді, аксондарының көпшілігінде миелин қабығы жетілмеген, сондықтан балалардың қимылдары өлі де болса ыңғайсыздау, дүрыс бағытталмаған. 4-6 жаста қыртыс асты ядролары ересек адамның 80%-ындай болады. 7-13 жаста оның аксондары толық миелинденіп, ересектердің ядроларына жуықтайды.

Үлкен мисыңарлары (ми жарты шарлары). Үлкен ми сыңарлары мидың ең үлкен, ең маңызды белімі. Адам миының барлық салмағының 80%-ын ми сыңарлары алып жатыр. Онда 17 миллиард нерв клеткалары бар, яғни орталық жүйке жүйесінің нейрондарының тең жартысы осы ми сыңарларында орналасқан. Ми сыңарлары қызметін жоғары жүйке өрекетіне жатқызады. Ол өзінен төмен орналасқан орталық жүйке жүйесінің барлық бөлімдерінің қызметін реттеп отырады. Бүған қоса, біздің санамыз, ойлау қабілетіміз осы ми сыңарларының қызметіне негізделген.

Қүрылысы жағынан ми сыңарлары бір-бірімен сүйелді дене арқылы жалғасқан екі жарты шардан түрады. Әрбір жарты шар 5 бөлімнен түрады: мандай, орталық, төбе, шүйде және самай.

Ми сыңарларының үстіңгі беті қатпарланған сайлардан түрады. Олар бір-бірінен қатпарланып бөлінген. Алдыңғы жөне артқы сайларды орталық немесе Роланд қатпары бөліп түрады. Аддыңғы орталық сай ортаңғы қатпардың артыңда, ал артқы орталық сай ортаңғы қатпардың алдында орна-ласқан. Ортаңғы сайдың алдыңғы жағында жоғары, ортаңғы және төменгі маңдай сайлары бар. Олар өздері аттас қатпарлармен бөлінген. Орталық сайдың артыңда төбе сайлары орналасқан. Адамның желкесінде қатпарлармен бөлінген бірнеше сайлар болады. Самай бөлігінде 3 қатпар бар: жоғарғы, ортаңғы және төменгі. Адамның самай бөлігін маңдай бөлігінен бөліп түратын терең қатпарды Сильвий қатпары немесе мидың бүйір жақ саңлауы дейді. Бүл аталған негізгі қатпарлар мен сайлардан басқа бірнешеуі бар. Олардың әрқайсысының өз аты болады.

Ми сыңарларының сыртында нейрондардың денесінен түратын қалыңдығы 2-4 мм сұр затты ми жарты шарларының қыртысы немесе м и қ ы р т ы с ы деп атайды. Ми жарты. шарларының қалған аумағы миелин қабығымен қапталған^йерв клеткаларының аксоңдарынан түрады.

Ми жарты шарлары мөлшерлері мен пішіні өртүрлі нейрондардан түрады. Ми қыртысының нейрондары 14 түрлі жөне оның қүрамыңда нейроглиялар да болады. Олар нейрондардың тірегі қызметін атқарады өрі оларды қоректендіреді. Нейроглиялардың саны нейроңдардан 10 есе артық болады.

Ми жарты шарларының жалпы көлемі 1700-1800 см², бірақ оның 2/3 болігі қатпарларында орналасқан, тек 1/3 белігі сайларының үстіңгі жағынан орын алады.

Ми жарты шарларының қыртысы 7 қабат нейрондардан түрады:

1. Молекулярлық қабат ми қыртысының ең үстіңгі
жағында орналасқан үсақ нейрондардан қүрылған.

2. Сыртқы түйіршікті қабат пішіні дөн, пирамида және

3. 
   Сыртқы пирамидалы қабат пирамида пішінді мөлшері әртүрлі нейрондар.
   
4. 
   Ішкі түйіршікті қабат тығыз орналасқан әртүрлі пішінді үсақ нейрондар.
   

6. 
   Көп пішінді клеткалар қабаты үш бүрышты, үршық тәрізді, көп бүрышты жөне жүлдыз пішінді клеткалардан түрады.
   
7. 
   Бүл қабат жіп тәрізді оте үзын нерв торшаларынан түрады, кейбіреулерінің дендриттері 1-ші қабаттағы нейрондарға өтіп кетеді.
   

1. Организмнің сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамның мінез-қүлқы, ойлау қабілеті, санасы, ақыл-ойы — бүлардың бәрі жоғары жүйке

2. Организмнің қызметтерін бір-бірімен байланыстыру, ішкі мүшелердің қызметтерін қажетті жағдайға қалыптастыру, келтіру, яғни үйлестіру. Бұлар теменгі

Бүдан бір ғасырдай оүрын ми жарты шарларының бірдей еместігі, әсіресе олардың қызметінің арасындағы айырмашылығы анықталған болатын. Мидың сол жағыңдағы сойлеу орталығы зақымдалса, адам еойлей алмай қалатынын Брок дөлелдеген. Осы аймақтың басқа бір нүктесіндегі нейрондар істен шыққаннан кейін адамда создің мағынасын түсіну қабілетінің бүзылғанын Вернике анықтады. Сол мәліметтерге байланысты мидың сол жақ жарты шарының ойлауға қатысы барлығы байқалды.

Мидың оң жақ жарты шарына немғүрайлы көзқарас туып, ол қосымша болік деген үғым пайда болды, бірақ кейіннен бүл пікірдің қате екендігі анықталды. Егер оң жақ жарты шар зақымдалса, көру қабілеті, кеңістікті аңғару сияқты қызметтер кеміген. Мидың оң жағының психикаға да қатысы бар.

Мидың оң жақ жарты шары кеңістікті қабылдау қызметін, ал сол жақ жарты шары сойлеу, ойлау қызметтерін атқаратынын Р. Сперри үсынды. Бүл қағида бойынша зерттеу жүмыстары жүргізіліп, коптеген ғылыми деректер жиналды. Сойтіп адамның миының жарты шарларына төн негізгі қызметтер анықталды.

1985 жылы В. Л. Бианки ғылыми зерттеулер жүмысының жөне арнайы клиникалық бақылаулардың нәтижесінде оң жақ жарты шар дедукция (лат. дедукция — жалпылықтан жекелікке шығару), яғни жалпылықтан жекелікке қарай бағытталған төртіппен талдауды басқарады. Ал сол жақ жарты шар индукция (лат. индукция — жекешеден жалпылыққа шығару) тәртібімен, яғни жеке-жеке талдаудан жалпьшауға көшеді, біріктіріп жинайды.

Бүл зандьшықтар да екі жарты шарлардың бірлескен қызметінің дүние танудағы маңызын көрсетеді. Адамзаттың тарихи дамуының нәтижесінде осындай үйлесімді дүние тану заңдылықтары қалыптасып, адамның сана-сезімі жетілдірілді. Сонымен бірге, мидың ойлау және сойлеу жүйелері жақсы дамыды.

Ми қыртысындағы қозуды әрекет потенциалы ретінде жазып алуға болады. Оны жазып алатын аспапты э л е к -троэнцефалограф дейді, ал жазылып алынған биопотенциалдың қисық сызығын электроэнцефа-лограмма (ЭЭГ) деп атайды. ЭЭГ-ны жазып алу үшін бастың зерттелетін түрлі нүктелеріне электродтарды орналастырып, ми қыртысының анықталатын белгілі бір бөлігінің кескінін келтіреді (7-сурет). ЭЭГ ми кыртысындағы нейрондардың электр белсеңділігінің қосыңдысы.

ЭЭГ-ның негізгі бес түрлі ырғағын бөледі: альфа, бета, гамма, дельта және тета ырғақтары.

Аталған негізгі ырғақтардан басқа адамның түрлі еңбектері кезіңде байқалатын басқа да ырғақтар болуы мүмкін.

Ми қыртысының қызметінің толық жетілуі оның ЭЭГ-сыңда айқын көрінеді. Баланың сергек кезіндегі ЭЭГ-сын тек 2-3 айдан кейін ғана жазып алуға болады. Оның өзі -баяу (2-5 гЦ), түрақсыз ырғақ. Тек 3 айдан кейін ырғақ түрақталады, бірақ жиілігі 5 гЦ-тен аспайды. Бүл болашақ альфа ырғағының қалыптаса бастаған кезі. Яғни 2 жасқа дейінгі баланың ЭЭГ-ның жиілігі үйқыда жатқан ересек адамның ырғағындай болады. 2-3 жастың арасында ми жарты шарларының қүрылысы мен қызметі жетіле бастайды: ми қыртысы жүлынды толығынан бақылауына алады. Сондықтан бала кеңістікте қозғала алады: жүреді, секіреді, жүгіреді. Ми қыртысының нервтік байланыстары көбейеді, 2-ші сигнал жүйесі күшті дамып, 3 жастағы баланың мыңға жуық сөз қоры жиналады. Бүл кезде баланың көңіл күйі еркін реттелмеген. Айталық, ол ренжігенде эмоциясы күшейеді, қонақта жүргенде жылай береді. ЭЭГ-сында жиілігі 6-9 гЦ альфа ырғағы қалыптасады.

4-6 жас арасыңда баланың сезім және қимыл-қозғалыс аймақтары қалыптасады, ал байланыс және қозғалыс аймақтарының дамуы ересек адамның 80% шамасында. Функциялық жетілуі төмендеу болғандықтан жүйке орталықтарының тежелуі - нашар, қозуы - тез, жайылады (иррадиацияланады):балатезқозады,әсіресе,ойнағанда; жаман ұйықтайды; үйықтап жатқанда мазасызданады т. с. с, өзінің көңіл күйіне ие бола алмайды: оның ішкі сезімін көзінен көруге болады. Баланың ЭЭГ-сында жиілігі 8-10 гЦ ересек адамның альфа ырғағы байқалады. Бірақ бүл ырғақ түрақты емес, арасыңда 4-7 гЦ жиіліктегі биоток кездеседі.

7-13 жаста ми қыртысының үшінші қабатындағы пирамида тәрізді клеткалары қалыптаспаған, байланыс бөлімінің нейрондары миелинденіп болмаған. Сондықтан ойлау қабілеті, санасы өлі толық жетілмейді. Ойлау қабілеті өлі де болса нақтылы тітіркендіргішке байланысты. Нақтьглы жағдайда, нақтьглы затқа сөйкес болып келеді. Осы жастардағы баланың сергек кезіндегі ЭЭГ-сында жиілігі 5 гЦ 25 %-дай тета ырғағы байқалады. Оның қозу мен тежелуді жинақтау қабілеті төмен болады, қозуы тежелуден басымырақ болып, оңай тез жайылады. Сондықтан бүл мезгілде баланың белсеңді зейіні 7-8 жаста 15-20 минөт, 8-10 жаста 20-25 минөттей ғана. Бастауыш сынып оқушылары тез қозады, үзіліс кезінде, түрлі ойындардан кейін тез қозып, үзаққа дейін тыныштала алмайды. Қозу мен тежелуі өлсіз болғандықтан 45 минөт бойы сабақта қозғалмай отыру балалар үшін жүйке жүйесінің көп қызметін қажет етеді. Сондықтан сабақ кезіңце мезгіл-мезгіл балалардың еңбегінщ түрін ауыстьфып, тежелуді болдырмауға тырысқан дүрыс.

Жалпы, 7-13 жас арасы баланың ми қыртыс қызметінің бірсыпыра жоғарылаған мерзімі. Бүл кезде ол көңіл-күйін, қимыл-қозғалысын толық бақылауына алады. Сондықтан баланың көзіне қарап, көңіл-күйін білу қиындайды, баланың қимылдары жылдам, ақыл-ойы, ойлау қабілеттері болады. Ойлау қабілеті тікелей сөз әсеріне байланысты дамиды.

13-18 жас арасында ми қыртысының үшінші қабаты толық қалыптасып үлгереді. Дегенмен байланыс бөлімінің миелинденуі әлі аяқталмайды, қыртыстағы нейрондардың серпімділігі әлі де болса төмен, қозу тежелуден басымырақ келеді. Сергек кезіңцегі ЭЭГ-сында 10%-дай тета ырғақтары болады. 13-16 жас арасында маңдай бөлімінің дамуы аяқталып, ЭЭГ-сы ересек адамдардікіндей. Баланың белсенді зейіні 30-40 минөттей. 17-18 жаста ми қыртысының қүрылымдық дамуы аяқталады, бірақ қызметінің дамуы одан өрі қарай жалғасады. Көпшілік ғалымдардың мәліметіне қарағанда, ми қыртысының қызметінің дамуы 50-60 жасқа дейін байқалады. Хі Шеткі жүйке жүйесі. Ш е т к і жүйке жүйесі ми мен жүлыннан шығып бүкіл мүшелерге, олардың үлпаларына, клеткаларына тараган нерв клеткалары мен нерв талшықтарынан түрады. Шеткі жүйке жүйесі с о м а т и к а л ы қ (тт.сома — дене; анималдық деп те атайды) жөне вегетативтік (ішкімүшелердінервтендіретін) жүйке жүйелеріне бөлінеді.