Ќазаќстан Республикасы Білім жєне ѓылым министрлігі

Гистология пәні бойынша дайындалған силлабус

050113 “Биология”, 050607 “Биология”. Мамандықтарының оқу бағдарламалары негізінде дайындалған.

Жұмыстық бағдарламада оқу жұмыстарының түрлері бойынша сағаттар көрсетілген:

ПС – практикалық сабақтар , ОБСӨЖ – оқытушының бақылауындағы студенттердің өзіндік жұмысы , СӨЖ – студенттердің өзіндік жұмысы.

Оқытудың мұндай бағдарламасы ( Sillabus ) , семестрдің басында әрбір студентке беріліп , студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына , шығармашылық және зерттеушілік қабілеттері ашылып , одан әрі дамуына септігін тигізеді деп күтілуде.

СӨЖ-де зерттеліп отырған материалды студент өз бетімен меңгеруі мен үйге берілген тапсырманы орындау көзделеді. ОБСӨЖ- материалды сабақ үстінде оқытушының көмегімен оқып меңгеру ( office hours ). Оқу материалы барлық оқыту формаларының өрімделуімен ерекшеленеді .

Дәрістің қысқаша жазбасы студенке қайсы бір тақырыптан қарастырылуда неге назар аудару керектігіне бағыт береді , санасына негізгі ұғымдармен терминдерді енгізеді.

Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет.

Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге аудиториялардан тыс өзіндік жұмысты , үй тапсырмасын орындауға арналған.

Тестік тапсырмалар студентке кредиттерді тпсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды тапсыруға , сынақ емтиханды алуға арналған.
2. Оқу процесіндегі пәннің орны, мақсаты мен міндеттері.

Пәннің мақсаты мен міндеттері:

1. Маќсаты: Гистология пєнініњ маќсаты жануарлар мен адамдардаѓы ±лпалар ж‰йелерініњ ќ±рылыстарындаѓы, ќызметтеріндегі ерекшеліктерімен жєне дамуымен таныстыру.

2. Міндеті: Гистология пєнініњ міндеттері ±лпалардыњ ќызметтері мен ќ±рылыстарыныњ бірлігін олардыњ ерекшеліктерін ќарастыру жєне ±лпалардыњ ќалыпты жєне потологиялыќ жаѓдайындаѓы ќызметтері туралы, ±лпалардыњ онто жєне филогенезде дамуын т‰сіндіріп, салыстырмалы жєне эксперементальды гистологияѓа кµп кµњіл бµлдіру.


3. Жұмыстық бағдарламасының басқа

пәндерімен келісім хаттамасы.

№ р/н	Пререквизиттер (пәннің алдында міндетті түрде игерілуге қажетті пәндер)	Постреквизиттер (пәннен кейін өтілетін,осы пәнге сүйенетін пәндер)	Кафедра	Кафедра қабылдаған шешім, хаттаманың реті мен күні.
	Тіпшілік танудың барлық саласы ерекше атайтын болсақ, анатомия, цитология, эмбриология және биохимиямен физика, математика, информатика	Адам және жануарлар физиологиясы, потологиялық анатомия, химия	Биология	Бекітемін кафедра меңгерушісі а.ш.ғ.к Дошманов Е.Қ.

4. 
   Жұмыс оқу жоспарынан көшірме.
   

1. 
   Сабаққа кешікпеу керек
   
2. 
   Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы телефонды өшіріп қою.
   
3. 
   Сабаққа іскер киіммен келу керек.
   
4. 
   Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.
   
5. 
   Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтіледі.
   
6. 
   Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендейді.
   

7. 
   Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып бойынша бөліну кестесі.
   

Лектор: Итбанова Д.Б

Кафедрада болу уақыты 9⁰⁰ -18⁰⁰.

1. 
   Курсты өткізу уақыты және орны.
   

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.

«Жаратылыстану» факультеті

«Биология» кафедрасы.
Гистология пәні бойынша

050113 “Биология”, 050607 “Биология” мамандықтарының студенттері үшін

Жетісай 2005ж.

1. 
   Гистология пєнініњ маќсаты, міндеттері.
   
2. 
   Гистология ±лпаларды зерттейтін ѓылым саласы ретінде микроскопты ойлап тапќанѓа дейінгі кезењі.
   
3. 
   Гистология саласыныњ дамуындаѓы жања дєуір микроскоптыњ шыѓуы
   
4. 
   Электрондыќ микроскопты пайдалану кезењі.
   
5. 
   Гистология пєнініњ басќа пєндермен байланысы.
   

Алѓашќы ойлап табылѓан микроскоптар ѓылыми – зерттеу ќ±ралы ретінде ќолданылмады. Аѓылшын математигі, физигі єрі механигі Роберт Гук 1665 жылы µзі жасаѓан микроскоппен тоз аѓашыныњ ќ±рылысын зерттеп, жеке ±яшыќтардан т±ратынын аныќтаѓан. Осы ±яшыќтарды Р. Гук “клетка ” деп атады (гректіњ “китос”-ќуыс деген сµзінен шыќќан). Сонымен Р.Гук “клетка” терминді алѓаш ќолданѓан ѓалым.

XVII ѓасырдаѓы микроскоптыњ ќ±рылысы єлі де тым ќарапайым болады. Ал XVIII ѓасырда микроскоптыњ ќ±рылысына біршама жањалыќтар енгізілді- штативті азды – кµпті жетілдірілді. Б±ныњ себебі ХVIII ѓасырда ѓ±мыр кешкен ѓалымдар микроскопќа аз кµњіл бµлді, к‰нделікті ѓылыми ж±мысќа ќолдана бермеді.

ХІХ ѓасырдыњ басында микроскопиялыќ зерттеулердіњ кењ таралуы клеткалыќ ќ±рылыстыњ µсімдіктерге ѓана емес, жануарлар организміне де тєн екенін кµрсетті.

ХІХ ѓасырдыњ ортасынан бастап гистология жедел дамыды. Клеткалыќ теорияныњ негізінде т‰рлі органдар мен ±лпалар ќ±рамы жєне олардыњ гистогенезі т‰бегейлі зерттелді. Осымен бірге Европада Гассельдіњ, Келликердіњ, Лейдигтіі жєне басќалардыњ алѓашќы гистология жµніндегі оќулыќтары шыќты.

Микрокоппен зерттеу єдістері мен оныњ техникасыныњ жетілуі ХІХ ѓасырдыњ екінші жартысында гистологияныњ жедел дамуына жаѓдай жасады. Осы кезде жаќсартылѓан иммерциялыњ обьективтер тєжірибеге енгізіліп, микроскоптыњ ‰лкейтіп кµрсету м‰мкіндігі артты, жања фиксаторлар - формалин ( Блум 1893 ж), Хром ќышќылы (Ганновер 1840) жєне пикрин ќышќылы (Ранвье 1865) т.б. ќолданыла бастады. ХІХ ѓасырдыњ екінші жартысындаѓы елеулі жањалыќ микротомныњ шыѓуы, оны Я. Пуркиненіњ шєкірті А. Ошац жасап шыѓарѓан. Осы ќ±ралдыњ гистология тєжірибесіне енуі клеткалар мен ±лпалардыњ нєзік ќ±рылысын зерттеуге м‰мкіндік берді.

Шет елдерде гистологияныњ µркендеуіне орай, б±л сала ресейдеде дами бастады. ХІХ – ѓасырдыњ екінші жартысынан бастап, Санкт –Петербургте ( 1864), Мєскеуде (1866), Харьков (1867), Ќазан (1871), Томск (1883) университеттерінде жєне Санкт – Петербургтіњ Дєрігерлік – хирургиялыќ академисында (1869) гистология кафедралары ашылды.

Соњѓы кезде электрондыќ микроскоп кењ ќолданылып ж‰р. Электронды микроскопты 1931 жылы Девиссон мен Калбек Германияда шыѓарѓан. 1950 жылы алѓаш рет ультра ж±ќа кесінділер алынѓан. Электронды микроскопќа препарат дайындайтын ќ±ралды ультрамикротом деп атайды. Электронды микроскоптыњ кµрсету м‰мкіндігі µте жоѓары. Электронды микроскоп жарыќ микроскопына ќараѓанда клетканы 100000 есе артыќ ‰лкейтеді. Ќазіргі электронды микроскоптыњ кµрсеткіштік м‰мкіндігі 0,1 – 0,3 нм – ге дейін жетеді.

Ќазаќстан ѓалымдарынан: академик Ф. М±хамедѓалиев, Ќазаќстан ¦ЃА – ныњ корреспонденті м‰шелері Т. Масенов, А.М. Мырзамадиев, А. Раќышев, профессор Г. М±саѓалиева, биология ѓылымдарыныњ докторы, профессор М. Н±рышев т.б гистология мен цитологияныњ дамуына белгілі дєрежеде µздерініњ ‰лестерін ќосты.

Гистология кµптеген биологиялыќ пєндермен, жалпы жєне салыстырмалы анатомиямен, эмбриологиямен, физиологиямен, биохимиямен, зоологиямен таѓы басќа пєндермен тыѓыз байланысты.
Ќолданылатын єдебиеттер тізімі:

Негізгі

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

1. 
   М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
   
2. 
   И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
   
3. 
   Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
   

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

1. 
   Гаметогенез
   
2. 
   Сперматогенез
   
3. 
   овогенез
   

Гаметагенездің кейінгі кезеңдері ұрықтың жынысына байланысты түрліше жүреді. Га метагенез сперматогенез және овогенезге бөлінеді.

2. 
   Аталық гаметалардың даму циклін сперматогенез дейді. Сперматогенез аталық жыныс безінің ирек каналшықтарында жүреді және төрт дәуірге бөлінеді. 1) көбею, 2) өсу, 3) пісіп - же тілу, 4) қалыптасу немесе спермиогенез. Көбеюші аталық жыныс клеткаларын сперматогонийлер деп атайды. Көбею дәуірінде сперматогонийлер митоздық тәсілмен жедел бөлінеді. Осының нәтижесінде олардың саны көбейеді. Бірінші рет бөлінгеннен кейін өсу дәуірі басталады. Өсу дәуіріндегі аталық жыныс клеткалары алғашқы сперматоциттер немесе І ретті сперматоциттер деп аталады. Өсу дәуірінде сперматогонийлер өсіп, үлкендігі орташа есеппен төрт есе үлкейеді. Пісіп – жетілу дәуірін жыныс клеткаларының диплоидтық күйінен гаплоидтық күйіне ауысу деп қарастыру орынды. Пісіп – же тілу дәуірінен кейін дамудың соңғы кезеңі қалыптасу дәуірі (спермиогенез) басталады, осы кезде сперматидалар сперматозоидтарға айналады.
   

Көбею дәуірінде оогонийлер митоздық жолмен бөлінеді, осының нәтижесінде клеткалардың саны көбейеді. Оогонийлер сперматогоний сияқты қоректік заттарды жеңіл сіңіреді. Адамның аналық жыныс клеталарның көбею дәәуірі эмбриогенез кезінде жүреді. Эмбриогенездің соңғы кезінде алғашқы фолликулалардың пайда болуы мен оогонийлердің көбеюі аяқталады, осыдан кейін олар І ретті ооциттерге немесе алғашқы ооциттерге айналады. Өсу дәуірінде бірен – саран алғашқы фолликулдар ғана өседі. Олар үлейіп Грааф көпіршігіне айналады. Фолликулдың өсуі мен бірге І ретті ооциттің көлеміде бірнеше есе өседі, центросомасы жойылады, ядросы хроматинінен ажырайды, цитоплазмада сарыуыз жиналады, ооцит қабықшамен қапталады.

І ретті ооцитті сыртқы жағынан фолликулдық клеткалардың қабаты қаптайды. Сары уыздың жиналуына байланысты аналық жыныс клеткасының өсу дәуірі аталық жыныс клеткасына қарағанда ұзаққа созылады. Пісіп жетлу дәуірінде І ретті ооцит екі рет бөлінеді: редукциялық және эквациялық. Осы бөлінулердің нәтижесінде бірғана жыныс клеткасы пайда болады. Бірнші бөлуінде бір клеткаға Цитоплазманың аздаған бөлігі, ал екіншісіндебарлығына дер лік келеді.

Аналық жыныс клеткасының дамуында қалыптасу дәуірі болмайды. Жұмыртқаның қалыптасуы оның өсу процесі кезінде жүреді. Сперматогони мен оогоний дамуының нәтижесінде хромасмалардың гаплоидтық саны бар аналық және аталық гометалар пайда болады.

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

4. 
   М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
   
5. 
   И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
   
6. 
   Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
   

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

Жоспар:

1. 
   Аталық жыныс бездері
   
2. 
   Аналық жыныс бездері.
   
3. 
   Ұрықтану
   

Бірінші фаза - жыныс клеткаларының бір - біріне жақындап жанасуы, екінші фаза спермотозоидтың, жұмыртқа клеткасына оның қабықша арқылы енуі. Сүтқоректілерде жұмыртқа клеткасына бір ғана спермотозоид енеді. Мұндай құбылысты моноспермия деп атайды. Омыртқасыз жануарларда, балықтарда, құйрықты қосмекенділерде, бауырмен жорғалаушыларда және құстарда полиспермия болуы мүмкін. Бірақ ұрықтануды бір ғана спермотозоид қамтамасыз етеді. Артық қалған спермотозоидтар мен ұрықтанбаған жұмыртқа клеткалары жұмыртқа өзегінде немесе жатырда өліп қалады, содан кейін оларды лейкоцит тер фагоцитоздайды. Ооплазмаға спермотозойдтың басы, мойны, және құйрық бөлімі енеді. Ал кейбір жануарларда, мысалы, молюскаларда спермотозоид толықтай енеді.

Спермотозоид енгеннен кейін ооплазманың шет жағының цитоплазмасы тығыздалып ұрықтану қабықшасы пайда болады. Үшінші фаза – аталық және аналық пронуклеустің түзілуі және кейін олардың қосылуы. Спермотозойд жұмыртқа клеткасына енгеннен кейін жұмыртқа клеткасындағы мейоз процесі аяқталғанға дейін және бағыттаушы денешіктермен хромосомалардың бір жиыны шығып кеткенге дейін оның ядросы өзгермейді. Мейоз аяқталған соң спермотозоидтың ядросы ісіне бастайды және хромосомалардың жарты жиыны бар ядроның өз пішініне ие болады. Осындай өзгерістер жұмыртқа клеткасының ядросында да жүреді және аналық про нуклеус пайда болады. Кейін екі про нуклеус жұмыртқа клеткасының центріне қарай жылжып, бір - біріне қарай жақындап келеді. Спермотозоидтың центриольдары екі еселеніп, жұмыртқа клеткасының бөліну полюстеріне ажырайды, олардың арасында митоздық ұршық пайда болады, пронуклеустердің мембраналары жеке көпіршіктерге бөлінеді, аталық және аналық пронуклеустардың хромосомалары жұмыртқа клеткасының центрі не жиналады. Осыдан кейін әкесі мен анасынан келген хромосомалар экваторға жиналып, жұмыртқа клеткасының бірінші бөлінуі жүреді. Егер ұрықтану кезінде спермотозойдтың Х – хромосомасы жұмыртқа клеткасына түссе, онда болашақ организм ұрғашы жынысты, ал егер У - хромосома енсе, еркек жынысты болады.

Ќолданылатын єдебиеттер тізімі:

Негізгі

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

7. 
   М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
   
8. 
   И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
   
9. 
   Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
   

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

1.Жұмыртқа клеткаларының бөлшектенуі

2. Гаструляция

3. 
   Мезодерманың пайда болуы.
   
4. 
   Нейруляция.
   
5. 
   Ұрықтық жапырақтардың туындысы.
   

Түрлі омыртқалылар ұрығының бөлшектенуі түрліше жүреді, олйа болу себебі жұмыртқа клеткасындағы сары уыздың саны мен орна ласуна байланысты. Сарыуыз жоқ немесе аз я орташа болса, ұрықтанған жұмыртқа клеткасы толықтай бөлшектенеді, ал сарыуы көп болған жағдайда зиготаның сарыуызы жоқ бөлігі ғана бөлшектенеді. Осыған байланысты бөлшектенудің екі түрін ажыратады: толық және толық емес бөлшектену деп. Толықтай бөлшектенетін жұмыртқа клеткасын голобласталық, ал жартылай бөлшектенетінін меробласталық деп атайды.

Жұмыртқа клеткасының толық бөлшектенуі бір қалыпты (ланцетниктерде) жәен бір қалыпты емес (кейбір дөңгелек ауыздар, шеміршекті балықтар, қосмекенділер) болып бөлінеді. Бұлай болып бөлінуі жұміртқа клеткасының сарыуызның саны мен орналасуына байланысты.

Жұмыртқа клеткасының жартылай бөлінуі беткі және диск тәрізді болуы мүмкін. Бөлшектенудің бағытына қарай радиальдік, спиральдік, билареральдық бөлшектену болып бөлінеді.

Радиальдық бөлшектену омыртқалыларға, тікен терілілерге, губкаларға тән. Билатеральдық бөлшектену тарақтыларда, қабықтыларда және басхордалыларда байқалады.

Спиральдық бөлшектену немертиндерде, сақиналы құрттарда және моллюсклердің көпшілігінде кездеседі. Бөлшектенудің нәтижесінде ортасы қуыс көп клеткалы бірқабатты ұрық пайда болады. Мұндай ұрықты бластула дейді. Бластуланың қабырғасын құраушы клеткалардың қабатын бластодерма (қоймалжың массаға толы) ал бластуланың қуысын – бластоцель немесе дененің алғашқы қуысы дейді. Кейбір жануарларда бөлшектену моруланың түзілуіне әкеліп соғады. Морула ішінде қуысы жоқ шар тәрізді ұрық.

Гаструланың пайда болуына әкеліп соғатын процесті гаструляция (гаструлалану) дейді, ал осы процесс кезінде түзілетін клеткалық қабаттарды - ұрықтық жапырақшалар деп атайды. Сыртқы жапырақшаны эктодерма, ішкісін энтодерма дейді. Гаструла стадиясында алғашқы ішек немесе архентерон түзіледі. Омыртқалы жануарларда гаструлалану кезінде кезінде үшінші, орта жапырақша – мезодерма пайда болады. Осы ұрықтың жапырақшалардан даму барысында ұлпалар мен органдарды қалыптастыратын ұрықтық бастамалар пайда болады.

Эктодерма даму процесі кезінде нерв түтігі, ганглиялық пластинка, плакодалар (эктодерманың қалыңдауы), терінің эктодермасы және ұрықтан тыс эктодерма сияқты эмбриондық бастамаларды береді. Осы эмбриондық бастамалардан мына ұлпалар мен орган дар пайда болады. Ганглиялық пластинкадан дене және вегетативтік нерв жүйесінің ганглияларының макроглиясы мен нейрондар, нервтердің макроглиясы, берек үсті бездердің милы қабаты, эктомезенхима т.б.пайда болады. Плакодалардан кейбір ганглиялардың макроглиясы мен нейрондарды, тепе-теңдік, есту органдары мен көз бұршағы дамиды. Тері эктодермасы тері эпидермасының және туындыларының (тері бездері, шаш, тырнақ, т.б.) ауызқуысының кіреберсінің, қынаптың, тікішектің кілегей қабықшасының эпителийін, тіс эмалінің бастамасын береді. Ұрықтан тыс эктодермадан амионның, хоринның, кінік бауының эпителийі, ал бауыр мен жорғалаушылар мен құстардың серозалық қабықшасының эпителийі пайда болады.

Энтодермадан ішек пен сарыуыз энтодермасы түзіледі. Ішак энтодермасынан асқорыту жолымен бездердің эпителийі және тыныс алу органдарының эпителийі дамиды. Сарыауыз энтодермасынан сарыауыз қапшығының эпителийі жіктеледі.

Ќолданылатын єдебиеттер тізімі:

Негізгі

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

10. 
    М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
    
11. 
    И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
    
12. 
    Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
    

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

Жоспар:

2. Сүтқоректілердің дамуы.

Ланцетниктердің личинкалық кезеңі үш айға созылады. Осы Мерзімде органдардың дамуы мен ұлпалардыңжіктелуі аяқталады. Личинкадан бірте – бірте ересек жануар пайда болады.

Жоғары сатыдағы сүтқоректілердің жұмыртқасында сарыуыз кірінділері жоқ друге болады және онда дамудың бастапқы кезеңінде жеткілікті не органикалық, не бейорганикалық заттар болмайды. Ұрық өзінің дамуына қажеттің бәрін ана организмінен алады. Сүтқоректілердің көпшілігінде бөлшектенудің нәтижесінде морула пайда болады.

Бөлшектенудің бірінші бөлінулерінен бастап бластомерлердің екі түрі байқалады: ұсақ ақшыл және Ірі күңгірт бластомерлер. Күңгірт бластомерлерді ақшыл бластомерлер қаптап өседі. Ішкі күңгірт бластомерлерден эмбриобласт қалыптасады.

Банан ұрықтың денсі, амнион мен сарыуыз қапшығы түзіледі. Бетіндегі ақшыл бластомерлерді трофобласт (қоректендіруші бас тама) деп атайды. Бұл клеткалар жатырдың кілегей қабықшасымен тікелей байланысып, ұрықтың қорктенуін қамтамасыз етеді.

Сүтқоректілердің моруласы бірнеше рет бөлшектенгеннен кейін бластоцискіге – бластодермалық немесе ұрықтық көпіршікке айналады. Бластоцистының қабырғасы клеткалардың бір қабатынан тұрады. Қуысы сұйыққа толады. Бластоцист қабырғасының бір участогіне эмбриобластының клеткалары жабысып ұрықтық түйінді құрайды. Кейін ол ұрық қалқаншасына айналады. Эмбриобласт жанасатын трофобластының участогын Раубер қабаты деп атайды. Гаструланудың бірінші фазасы басталады: бір қабатты ұрық қалқаншасы деляминация арқылы екі қабатты болады. Ұрық түйіні экто және эндобластдан тұратын ұрық қалқаншасына айналады. Ұрық қалқаншасында алғашқы жолақ Гензен түйіні қалыптасады, яғни ұрық денесі түзіледі. Келешек эмбрионның клеткалары биохимиялық жағынан трофобластының клеткаларынан өзге болады. Сонымен плаценталы сүтқоректілердің гаструлануының бірінші және екінші кезеңі құстардікіне ұқсас жүреді. Гаструлаланудың соңында үш қабатты ұрық пайда болады және жота органдарының комплексі қалыптасады. Негізгі эмбриондық бастамалардың (нерв түтігінің пайда болуы, мезодерманың жіктелуі мен сегменттерге бөліну т.т) оқшаулану процестері негізінде басқа омыртқалылардағыдай жүреді.

Ќолданылатын єдебиеттер тізімі:

Негізгі

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

13. 
    М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
    
14. 
    И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
    
15. 
    Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
    

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

1. 
   ¦лпалар, оныњ жіктелуі.
   
2. 
   Эпителиалдыќ ±лпа, оѓан тєн белгілер.
   
3. 
   Эпителий ±лпасыныњ жіктелуі.
   

¦лпалардыњ осы тµрт типін А.А. Заварзин екі топќа біріктіруді ±сынѓан: 1. Жалпы мањызды ±лпалар. Б±ѓан эпительиалдыќ ±лпалар мен дєнекер ±лпалары жатады. 2. Маманданѓан ±лпалар (б±лшыќ ет ±лпасы мен нерв ±лпасы). Эволюция процесінде алдымен жалпы мањызды ±лпалар пайда болѓан, “мамандалѓан ±лпалар” филогенетикалыќ дамудыњ кейінгі кезењінде бµлініп шыќќан. Єрбір ±лпаныњ ќ±рамында дамудыњ єрт‰рлі кезењдеріндегі клеткалыќ элементтер кездеседі.

Шала жіктелген клеткаларды А.А Заварзин камбиялыќ клеткалар деп атаѓан. Камбиялыќ элементтерден жоѓары дєрежеде жіктелген, мамандалѓан элементтер пайда болады. Камбиялыќ клеткалар кµбейе алатын болса, мамандалѓан клеткалар ондай ќабілетінен айрылѓан.

Эпителиалдыќ ±лпа, оѓан тєн белгілер.

Эпителиалдыќ ±лпаны шекаралыќ ±лпа депте атайды. Эпителий деген термин гректіњ екі сµзінен ќ±ралѓан “Эпи” – ‰сті жєне “телий”- еміздікше яѓни еміздікшелерді жауып т±рады деген ±ѓымды білдіреді. Дєнекер ±лпалар еміздікшелерініњ ‰стінде орналасќан ±лпаны эпителий деп атап, б±л терминді алѓаш рет Рюйеш ќолданѓан.Эпителий дененіњ барлыќ сыртќы беті мен серозалыќ ќабыќшаларды ќаптайды жєне организмніњ кµптеген бездерін ќ±райды. Эпителиалдыќ ±лпа клеткалардан – эпителиоциттерден т±рады. Эпителийге мына тµмендегі белгілер тєн:

1. Эпителий – организмді сыртќы немесе ішкі ортадан бµліп т±ратын жєне олармен байланысты ќамтамасыз ететін шекаралыќ ±лпа.

2.Эпителийдіњ клеткалары ќабат ќ±рап орналасады.

3.Эпителиалдыќ ±лпаныњ негізгі массасын клеткалар ќ±райды.

4.Эпителий ‰немі сыртќы ортаныњ єсерінде болады, соѓан байланысты олардыњ регенерациялыќ (ќалпына келу) ќабілеті жоѓары.

5.Эпителиалдыќ клеткалардыњ ќ±рылысы полярлы келеді. Базальдыќ жєне апикальыќ бµліктері ќ±рылысымен ќызметі жаѓынан бірдей болмайды. Мысалы, ішектіњ эпителиалдыќ клеткаларыныњ апикалыќ бетінде микроб‰рлер болады, ішкі торлы аппарат ядроныњ ‰стіњгі аймаѓында орналасќан, ал клеткалардыњ базалдыќ бµліктерінде микроб‰рлер мен торла аппараттыњ элеметтері болмайды. Эпителий клеткаларыныњ полярлы болуы олардыа шекарада орналасуына байланысты.

6. 
   Эпителий базальдыќ мембрананыњ ‰стінде жатады. Базальдыќ мембрана эпителий –клеткалары мен оныњ астындаѓы дєнекер клеткаларыныњ тіршілік єрекеттерініњ єсерінен пайда болады жєне осы екі ±лпаны, бір жаѓынан, бірін – бірінен бµліп, екінші жаѓынан, оларды біріктіріп, бірт±тас комплекс ќ±райды. Эпителийдіњ ќоректенуі базальдыќ мембрана арќылы диффузиялыќ жолмен ќамтамасыз етіледі.
   
7. 
   Эпителийде нерв талшыќтары кµп болады, ал ќан мен лимфа тамырлары болмайды. Эпителийдіњ негізгі ќызметі µзініњ астында орналасќан дєнекер ±лпасын ќоѓау. Сонымен бірге кейбір жаѓдайларда белгілі эпителиалдыќ клеткалар секрет бµлу жєне сіњіру функцияларын да атќарады.
   

Эпителийдің құрылыс еркшелігіне негізделген. Бұл жіктелу бойынша эпителийлерді бір қабатты және көп қабатты деп бөледі. Бір қабатты эпителий бір қатарлы және көп қатарлы болып бөлінеді. Эпителийлерді клеткаларының пішініне қарай жалпақ, куб пішінді, цилиндр тәрізді деп ажыратады.

Жануарлардың көпшілігінде эпителидің мына типтерін ажыратуға болады.

1. 
   Жабушы тері эпителийі;
   
2. 
   Кілегей қабықшалардың эпителийі;
   
3. 
   Дененің екінші қуысын астарлап тұратын серозалық қабықшаларының эпителийі (плевралақ, перикардиалық және құрсақ қуыстарының );
   
4. 
   Ішкі органдардың паренхимасының эпителийі (альвеолалық, бүйрек, эпителийі, гонадалар мен бездердің эпителийі т.б.)
   

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

16. 
    М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
    
17. 
    И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
    
18. 
    Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
    

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

Лекция № 7

1. 
   Ішкі орта ±лпалары. Мезенхима
   
2. 
   Ќан жєне оныњ пішіндік элементтері.
   

Б) Ќан пластинкалары

Ішкі орта ұлпаларының шеміршек, сүйек, сіңір, апоневроз, шандыр сияқты түрлері механикалық функцияны қамтамасыз етеді. Эволюция процесінде ішкі орта ұлпалары эпителий мен бір мезгілде және өте ерте пайда болған. Сонымен, ішкі орта ұлпалары жалпы алғанда мезенхимадан дамыған, клеткааралық затына бай организмнің ішінде орналасқан тіректік – трофикалық және қорғаныш функцияларын атқаратын ұлпалар болып сипатталады.

Мезенхима эмбриондық дамудың бастапқы кезінде ұрықтық жапырақшалар пайда болғаннан кейін түзілетін жабайы дәнекер ұлпасы. Мезенхима негізінде мезодермадан бөлініп шығатын ұрықтық жапырақшалар мен біліктік мүшелердің аралығын толтыратын тармақтары бір – бірімен ұштасып тор құрайтын жұлдыз пішінді клеткалардан тұрады. Мезодермадан пайда болатын мезенхиманы энтомезенхима деп атайды. Мезенхима қан клеткаларына, алғашқы қан тамырларына, дәнекер ұлпасына, шеміршек, сүйек ұлпаларына жіктеледі. Мезенхиманы түзуге эктодермадан пайда болатын ми қабығы дамитын ұрықтық бастама - эктомезенхиманы немесе нейромезенхиманы құраушы нерв жолағы да қатысады. Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасы мезенхимадан пайда болады. Мезенхиманың клеткаларының ядросы ірі, пішіні сопақша келеді, цитоплазмасында эндоплазмалық тор жақсы жетілген және митохондриялар көп болады. Клеткаларының арасында белоктармен қосылған мукополисахаридтік клеткааралық зат орналасқан.

Қызыл клеткаларды эритроциттер (гректің эритрос – қызыл), ақ клеткалары лейкоциттер (гректің лейкос – ақ) дейді. Қан пластинкалары (тромбоциттер) тұтас клеткалар емес, мембранамен қапталған цитоплазманың бөлігі. Бұлар сүйек майында өте ірі клеткалар – мегакариоциттердің ыдырауының нәтижесінде пайда болады. Қан пластинкаларының ядроның құрылымды бөліктері болмайды. Осы белгісі жағынан сүтқоректілердің қаны құстардың қанынан ажырайды. Құстарда адамның қан пластинкаларының қызметін атқаратын тромбоциттер (грекше тробос – ұю) деп аталатын ядролы кішкене клеткалар болады. Бірақ қан пластинкалары тұтас клеткалар болмаса да тромбоциттер делінеді. Олардың 1 мм³ қандағы саны 250 000 – 350 000 деп бағаланады.

Эритроциттер мен пластинкалар қызметтерін тікелей қанның ішінде, ал лейкоциттер өздерінің әртүрлі міндеттерін қанда емес, дәнекер ұлпасында атқарады.

Эритроциттерді 1673 ж Левенгук ашқан. Бұлар қаннның негізгі клеткалары. Лейкоциттерге қарағанда 500-1000 есе көп. Ерлердің 1мм³ қанында 5миллионға жуық, әйелдерде 4-4,5 миллион эритроциттер болады. Адам организмдегі эритроциттердің саны орташа есеппен 25 триллион. Эритроциттердіњ саны организм жынысына, жасына, физикалыќ к‰йіне, жердіњ биіктігіне, жыл маусымына жєне басќа факторларѓа байланысты µзгеріп отырады. Жања туѓан нєрестелердіњ 1 мм³ ќанындаѓы эритроциттердіњ саны 6-7 млн – ѓа жетеді. Содан кейін азаяды, 10-11 жасќа келгенде ќалпына келеді. Ерлерде ќартайѓан кезде ќайтадан кµбейеді, оныњ себебі олардаѓы гемоглобинніњ азаюыныњ салдары.

Эритроцит ќ±рамыныњ 66 проценті су, 33 проценті гемоглобин белогі. Гемоглобин белоктік бµлік глобин мен пигмент гемнен т±рады. Сонымен бірге эритроциттерде басќа белоктар, атап айтќанда, ферменттер жєне липидтер болады. Эритроциттер оттегін тасымалдауѓа бейімделген жоѓары дєрежеде жіктелген клеткалар. Осы баѓытта адаптациялану процесі кезінде олар с‰тќоректілерде ядросынан айрылѓан. Тµменгі сатыдаѓы омыртќалылардыњ эритроциттері ядролы клеткалар, біраќ ересек кезінде бµліну ќабілетінен айрылады. Эритроциттерде митохондриялар, рибосомалар, клетка ішіндегі мембраналар ж‰йесі болмайды. Б±л жаѓдайда олардыњ µмірі ±заќќа созылуѓа тиісті емес, 100 – 120 к‰ннен кейін µледі. Секунд сайын организмде эритроциттердіњ миллиондаѓан саны µледі. Біраќ олардыњ саны ќан жасалуы арќылы ќалпына келеді. Эритроциттер организмніњ ќуаттануында мањызды рµл атќарады.

Ќолданылатын єдебиеттер тізімі:

Негізгі

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

19. 
    М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
    
20. 
    И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
    
21. 
    Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
    

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

Лекция №8

Омыртќалылардыњ лейкоциттері

Жоспар:

1. Нейтрофилдер

3. Эозинофилдер

4 Лимфоциттер

5. Моноциттер

Лекоциттерді 1673 ж Левенгук ашќан. Лейкоциттердіњ саны эритроциттерге ќараѓанда саны аз. Бір лейкоцитке 1000 эритроцит келеді. Ересек адамныњ 1мм³ ќанында 6-8 мыњ лейкоциттер, жања туѓан нєрестеде екі есе кµп болады. Лейкоциттердііњ саны бір тєуліктіњ µзінде де µзгеріп отырады. Мысалы, ас ќорыту кезінде кµбейеді, міне, сондыќтан ќанныњ анализін аш ќарында алу керек.

Лейкоциттердіњ эритроциттерден айырмасы оларда гемоглобин болмайды жєне б±лар ядролы клеткалар.

¤ткен ѓасырдыњ 80 жылдарында Эрлих лейкоциттерді екі топќа бµлген: гранулоциттер немесе дєнді лейкоциттер жєне агранулоциттер немесе дєнсіз лейкоциттер деп. Гранулоциттердіњ негізгі белгілері мыналар: 1) цитоплазмасында ерекше дєндер болады; 2) ядролары сегменттелген; 3) гранулоциттердіњ митоздыќ жолмен кµбейетін ќабілеті болмайды жєне бір т‰рі екінші т‰ріне ауыспайды.

Агранулоциттердіњ белгілері ќарама – ќарсы: 1) оларда ерекше дєндер болмайды; 2) ядролары сегменттерге бµлінбеген; 3) агранулоциттердіњ кейбіреулері бµлінеді жєне бір т‰рі екінші т‰ріне айнла алады. Лейкоциттердіњ таѓыда бір эритроциттерден µзгешелігі µздеріне тиісті ќызметін тамырлардыњ ішінде емес, олардан тыс атќарады. Гранулоциттердііњ ‰ш типі бар. Ерекше гранулалары ќышќыл бояѓыштармен боялатын клеткаларды ацидофильдік дєні лейкоциттер дейді немесе єдетте, бояѓыш ретінде эозин алынатын болѓандыќтан, эозинофилді дєнді лейкоциттер, я болмаса эозинофилдер деп атайды. Гранулалары негізгі бояѓыштармен ќаныќ боялатын лейкоциттерді базофилдік дєнді лейкоциттер немесе базофилдер дейді. Гранулалары не ацидофилдікке, не базофилдікке жатпайтын лейкоциттерді нейтрофилді дєнді лейкоциттер немесе нейтрофилдер дейді. Нейтрофилдерді полиморфты деп те атайды, полиморфты ядролы лейкоциттер деген терминніњ ќысќартылѓан аты.

Дєнсіз лейкоциттердіњ екі т‰рі бар: саны кµп жєне ±саќ т‰рін лимфоциттер, ірі т‰рін моноциттер дейді.

Лимфоциттер деп аталуы ќанда ѓана емес, лимфада ‰немі кездесетіне байланысты.

Нейтрофилдер лейкоциттердіњ 50 – 70 процентін ќ±райды. 1мм³ ќанда 3000 – нана 6000 – ѓа дейін нейтрофилдер болады. Адамныњ 5 литр ќанында 15-тен 30 миллионѓа дейін нейтрофилдер болады. Б±л лейкоциттердіњ ішіндегі кµбі. Нейтрофилдер миелоидтыќ ±лпада (с‰йек майында) дамиды. Гранулоциттер ќан аѓысында 8-12 саѓаттан артыќ болмайды. Сонан кейін олар ±саќ тамырлардан (венулалардан) шыѓып, дєнекер ±лпасына барады. Нейтрофилдердіњ ядросы бµлњіктерге бµлінген. Пісіп жетілген клеткалардыњ ядросы 2 – 5 бµліктен т±рады. Цитоплазмасында кµптеген гранулалар болады. Єрбір клеткада 50-ден 200-ге дейін гранулалар болатыны аныќталѓан. Нейтрофилдер лизосомаларѓа бай келеді. Нейтрофилдеріњ митохондрияларында тотыќтырѓыш ферменттердіњ активтігі жоѓары. Нейтрофилдер гидролиздеуші жєне тотыќтырѓыш ферменттердіњ кµп болуы олардыњ мањызды ќызметімен байланысты. Б±л клеткалардыњ фагоцитоздыќ активтігі к‰шті. Нейтрофилдер микроорганизмдерді ±стап алып ќорыта алады. И.И. Мечников оларды микрофагтар деп атаѓан. Нейтрофилдер жылжып ќозѓалып, тамырлар арнасынан шыѓып , ќабыну ошаѓына кµп мµлшерде жиналады. Микроорганизмдерді ќармап ±стап, оларды гидролиздейді, сонымен бірге клетканыњ µзіде ферменттердіњ єсерінен ыдырайды. Нейтрофилдер ыдыраѓан кезде микроорганизмдердіњ дамуын бµгейтін жєне клеткалардыњ кµбеюіне дем беретін физиологиялыќ белсенді заттар бµлініп шыѓады.

Эозинофилдер лекоциттердіњ 1 – ден 4 процентіне дейінін ќ±райды. 1мм³ ќанда 120 дан 350 – ге дейін эозинофилдер болады. Нейтрофилдерге ќараѓанда ірірек ядросы жіппен байланысќан екі бµліктен т±рады. Эозинофилдерде Гольджи аппараты мен митохондриялардан басќа органеллалар болмайды деуге болады. ¤здерініњ т‰зілетін орны с‰йек майын ќалдырып эозинофилдер бірнеше саѓат ќанда болады да содан кейін, нейтрофилдер сияќты, олар ќан арнасынан шыѓып, ±лпаларѓа кетеді, онда бірнеше к‰н болады. Эозинофилдер, єдетте ішектіњ, µкпеніњ, терініњ борпылдаќ дєнекер ±лпасында жєне сыртќы жыныс м‰шелерініњ беткі дєнекер ±лпасында байќалады. Нейтрофилдерге ќараѓанда олар баяу ќозѓалады жєне фагоцитоздыќ белсенділігі де кем.

Базофилдер лейкоциттерді 0,5 – тей процентін ќ±райды. Клетканыњ жартысын екі бµліктен т±ратын ядро алып т±рады. Ќанныњ ±ю процесіне ќатысады жєне ќанныњ пішіндік элементтерініњ тамырѓа µтуін ќамтамасыз етеді. Аллергиялыќ жєне ќабыну реакцияларына да ќатысады.

Лимфоциттердіњ екі типін ажыратады: кіші лимфоцит жєне орташа немесе ‰лкен лимфоцит. 1мм³ ќанда 1000 – 4000 дейін лимфоциттер болады. Адам ќаныныњ лейкоциттерініњ жалпы саныныњ 25 – 35 проценті лимфоциттер. Жања туѓан нєрестелерде жєне сєбилерде лимфоциттердіњ саны 60 процентке жетеді, ал кєрі адамдарда 20процентке дейін кемиді. Лимфоциттер клеткалардыњ екі популяциясынан т±рады: 1) тимусќа тєуелді лейкоциттер немесе тимоциттер деп аталатын тимустар немесе алќым безінде орналасќан лимфоциттер. Тимустан шыќќаннан кейін б±ларды Т- лимфоциттер деп атайды. Т – лимфоциттер клеткалыќ иммунитет ж‰йесіне жауапты. Олар бµгде клеткаларды, кем – кетікті дамыѓан клеткаларды жойып жібереді, патогендік вирустарѓа, сањырауќ±лаќтарѓа ќарсы т±рады. Сонымен бірге ќан жасалу баѓытын аныќтайды. 2) В – лимфоциттер гуморальдыќ иммунитет ж‰йесіне жауапты. Арнаулы белоктар антиденелерді бµліп, организмді бактериялыќ жєне ќайталаушы вирустыќ инфекциядан ќорѓайды.

Моноциттер лейкоциттердіњ 2 – ден 8 процентке дейінгі санын ќ±райды. 1мм³ ќанда 200 – ден 600 – ге дейін болады. Лейкоциттердіњ ішіндегі ењ ірісі. Моноциттерге амебаша ќозѓалыс пен фагоцитоз тєн. Моноциттер бактерияларды ѓана емес, сонымен бірге клеткаларды ќалдыѓын, антигендер мен бµгде белоктарды да фагоцитоздайды. И.И. Мечников б±ларды макрофагтар деп атаѓан. Моноциттер трофикалыќ функция да атќарады. Даѓдылы жаѓдайларда моноциттер ќанда ‰ш к‰ндей болады да, содан кейін оны тастап шыѓып кетеді.
Ќолданылатын єдебиеттер тізімі:

Негізгі

1. М. Н±рышев. “Гистология жєне эмбриология” А. “Самат” 1998

2. Ќ. Тоќаев “ Жалпы жєне арнаулы гистология практикумы” А. “Ана тілі” 1993

22. 
    М. Н±рышев “Клетка ќ±рылысы мен ќызметі” А. “Ѓалым” 2001
    
23. 
    И.Т. Улумбекова. Ю.А. Челышева “Гистология”
    
24. 
    Л. Кузнецов, Н.Н. Мушкамбаров, В.Л Горячкина “Атлас по гистологий, цитологий и эмбриологий”
    

Ќосымша:

6. К.П Рябов “Гистология основами эмбриологий” Минск “Высшая школа” 1990

7. И.Г. Иванов, П.А. Ковалевский “Цитология, гистология, эмбриология” М. 1976

8. А.Г Андрес “Пособия для практических занятий по гистологий и общей эмбриологий” М. “Просвещения”1969

9. Ф.А Исмаѓ±лова “Адам физиологиясы” А. 1985

10.Ж.Н Н±рѓалиев “Эндокринологиядан практикалыќ сабаќтар” А. “Ќазаќ университеті” 2003

жүктеу/скачать 480 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: