Сапарғали өлеңнен өрім өрген

Сапарғали өлеңнен өрім өрген

Тас кешу, талай қия асқан өрден:

Сан түскен шаршы топқа қарт Нұрғали,

Тасқындап жыр бұлағын толға, тебірен!

Маршалың ту ұстаған Жамбыл алып,

Сарбазы өңшең саңлақ соңына ерген.

Халықтың қабілетті ақындары

Теңіздің тереңінен маржан терген.

Бір кезде арман еткен бақыттарың,

Бұл күнде қолың ұстап, көзің көрген.

Жырларың ел жүрегі, ел тілегі,

Сөзден жауға оқ атқан өңшең мерген.

Ерді құл, аруды тұл қылмақ дұшпан,

Орныңды есіл етпек, алған төрден.

Қаптатып қара түнек ел басына,

Тұрғызбақ қорқауларды қайта көрден,

Табиғаттың заңы жоқ аңдар үшін,

Тірілтер жебірлерді мәңгі өлген.

Таралған арам тәнге жан кірмек пе?!

Кім көрген, өлмекті қайта келген!

Алмас сөз жай оғындай жарқылдасын,

Кек жыры, намыс жыры кеуде керген.

Лаулата, селдете, нөсерлеп сөз

Жауына атой берсін көктен, жерден.

Сяң – у, қалам – найза болсын,

Қаруың зор міндетпен алған елден.

Жауға ажал, елге бақыт жырын жырла,

Ардақты асыл сөзің халқым сенген.

Қарысқан қан майдан батырларым,

Халық үшін құрбандыққа қайтқан көптен.

Батыр Мәлік, қаһарман Төлегендер,

Ел ұлы, ел қаһары жанға төнген.

Ардагер қамал бұзған ерді жырла,

Алысып ажалменен жауды жеңген.

Ел күші, ел бірлігі, ел достығы –

Тамшыдан – көл, дария – туған көлден.

Еңбектің маңдайының ерін жырла,

Бір онға, оны жүзге жауап берген.

Жау тұншығып, күйресін қабырғасы,

Ақынның жүрегінен тасқан селден,

Дұшпанға сөз қаһары кем тимесін,

Орыстың найзасымен жауды жеңген.

Ақындық атыңды ақта, халық алдында,

Ас мүдірмей, ел сыны - асқар белден.

Жырла, жеңіс сенімі – қол басшыңды,

Тарихта жоқ теңдесі әлемде тең.

***
Батыр ағама

(Гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлына)
Ашуы сақылдаған аязды Ақпан,

Қамалға қайсар ерім қарсы шапқан.

Таудай тажал тап келсе талқан қылып,

Күлін көкке ұшырып аспанға атқан.

Дұшпан белін сындырып тауын шаққан.

Бел шешпей мұз төсеніп қар жамылып,

Кірпігін күндіз-түні емес қаққан.

Қан кешіп безген ерім рахаттан.

Ел шетіне жау келсе ер тұрар ма.

Майданға шеру тартып шыққанда

«Аттан»

Қайсар қазақ ұланы қол бастаған,

Ел састы, етек басты болған шақта,

Қиыннан қисын іздеп ақыл тапқан.
***

Ері қорған еліне

(Советтер Союзының батыры Василий Кисляковқа)

Бір топ ерлер құрып шеп.

Тайсалмада, жасыма,

Биікті жауға берме деп.

Шегінуге орын жоқ,

Ар ұят күшті өлімнен –

Деді, достар, Кисляков.

Ажал оғы тұр жақын.

Жау жақындап, алқымдап,

Туды ерлерге зор қауіп.

Торлап қауып қаптады.

Қалың жау шулап түйіліп,

Келеді ерлер атпады.

Ентелей басып келеді.

Дегенде атар осы-ау жер,

Команда сонда береді.

Дұшпан тағы төкті күш.

Оқ азалып барады,

Ерлерге туды қиын іс.

Оқ бітіп үнсіз қалғанда.

Енді дұшпан қаптамақ,

Ажал қоршап алғанда.

Қырылмайық бәріміз -

Деді сонда Кисляков

Достарым, кейін барыңыз!

Ел үшін жаным садаға.

Жау алдын жалғыз тосқаным,

Қалмайық енді табаға.

Байлап берген секілді.

Өлсек бірге өлдік біз,

Кетпейміз, деп өтінді.

***
Қарындастың білем атын

(герой-партизанка Тося Петроваға)
Кірлетпеген ар, ұятын,

Кірлетпеген даңқты затын.

Отаны үшін жан қиятын

Қарындастың білем атын.

Қанға малып халық жауын,

Ердің қаны кетпей тегін,

Зұлым жаудың шақты тауын.

Өлімге де белін буған.

Жүрегінде берік сенім,

Елдің кегін қанмен жуған.

Тап бергенде қалың жауға.

Үрейленген жыртқыш аңдар,

Таба алмады басқа сауға.

Қан үшін-қан, жан үшін-жан,

Күн бұрыннан қойған сайлап,

Кетті жерге атқанша таң.

Жатыр ерлер демін алып.

Зұлым дұшпан анталаған,

Қапылыста келді қалып.

Нәзік дене жас қыз жүрген.

Анталап жау тап қасында:

«Беріл, орыс!», - деп, иттей үрген.

Жаудырды жау гранатын.

Жауға жалғыз мылтық атқан,

Қарындастың білем атын.

Оқ жаудырды жауға жалғыз.

Ондап фашист қалды жатып,

Берілмеді партизан қыз.

Қалың жаумен ұрыс салды.

Ажал қоршап аузын ашты,

Қыздың жалғыз оғы қалды.

Қыз дауысы шықты қатты.

Халқым үшін пида жаным!

Ақырғы оғын өзіне атты.

Кірлетпеген даңқты затын.

Отаны үшін жан қиятын

Қарындастың білем атын.

Біздің Киев

Ерлерім қаһарланып қабақ түйіп,

Ақырып арыстандай жауға тиіп.

Ел кегін, ер намысын жібермеген,

Дос сүйінген, дұшпанның іші күйіп.
Қарсыласқан жауына жер құштырып,

Қабырғасын күйретіп, тауғып үйіп.

Мұзбалақ, болат топшы қырандарым,

Жауға ажал жаудырған көктен шүйіп.

Құрсанған көк болаттан сауыт киіп.

Тажалдың тырнағынан бауырларын,

Азат етті көзінің жасын тыйып.

Қарсы алды батырларын беттен сүйіп.

Бөленді қызыл туға ұлы күні,

Қаһарман аты әйгілі біздің Киев.

Ардақты алған орным ұлы өмірден.

Тасыйды Ақ Еділдей ақ көңілім,

Құлаққа үн келгенде Кремльден.

Москва – соққан жүрек, көрер көзім,

Москва! Сені айтқанда қиял шалқып,

Ерекше қуат дарып, билейді сезім

Москва! Сен жаныма берген азық.

Ұлы мақсат шыңына сәуле шашқан,

Жұлдызы Кремльдің – Темірқазық.

Аймалап алтын күннің шұғыласы.

Құшаққа ап сегіз ғасыр Москва тұр,

Қадірлі қасиетті әрбір тасы.

Нұр төгіп туған деген Ресейде.

Адам затқа азаттық жол көрсетіп,

Ленин тұр күндей күліп Мавзолейде.

Құлпыртып Ресейдің құтты жерін.

Сталин Москвада Кремльден –

Дүниені түгел шолып кемеңгерім.

Әлсізді азат еткен түскен тордан.

Достықтың, батырлықтың тұлғасы сен –

Астанам алтын бесік – ұлы Ордам!

Мұз балақ тас түлектей шыңнан ұшқан,

Құттықтап мерекенді Күн Шығыстан,

Астанам, бір отауың өзін тіккен –

Жайнаған күн сәулелі Қазақстан.

Мақтанамын менде ерік, менде бақ.

Ұлы өмірдің мен де ұлының бірімін,

Құр дандайсу, кеуде қағу маған жат.

Кеше бәрін көрген ауыр азаптың.

Ту көтерген мемлекет ел болдық,

Ұлы Октярь тудырған соң азат күн.

Қараңғылық тұншықтырып жүдеткен.

Қолын беріп ұлы орыс ағамыз,

Бізді бастап алып шыққан түнектен.

Бақыт таптым ата-бабам таппаған,

Жолым даңғыл – Ленин туы қолымда,

Мен советтік азаматпын – мақтанам!

Алда да әлі кезеңдер бар сеземін.

Біз жеңбейтін қиындық жоқ, қамал жоқ,

Дұшпандардың өртейтін сол өзегін.

Мол күшіме, оң ісіме сенемін.

Бейбітшілік, адал еңбек, достыққа,

Арналады әнім, күйім, өлеңім.

Біз жырлаймыз ұран етіп өмірді.

«Өлім», - дейді күдер үзген өмірден,

«Өмір!», - дейді кім өзіне сенімді.

Сол бақытқа құмар бүкіл адамзат.

Досқа сену, жауды жеңу – салтымыз,

Мақтанамын, мен – советтік азамат!

І

Ақ сүтін берген анадай,

Жайраңдап жас баладай

Халқым қандай көңілді.

Теңіне қай ел келеді,

Елім менің дарқаным.

Пейілің қандай кең еді,

Даласындай Арқаның!

Маңдай терің тамған жер,

Құлпырады мақпалдай.

Майданда батыр, еңбекте – ер,

Тұрамын қайтып мақтанбай.

Ән шырқасаң шалқытып,

Асқар таудан асады.

Ойды алып, бойды балқытып,

Көңілім судай тасады.

Бейбітшілік, береке,

Еңбек пен – достық сүйгенің,

Өмірің – думан, мереке

Көңілге кек түймедің.

Жау қолы жетпес аспандай,

Өз күшіне сенімді.

Әр күні бір-бір дастандай,

Сүйемін туған елімді.
ІІ
Бізде шындық, бізде бақыт, әділет,

Бізде берік айнымайтын айтқан серт.

Адамзаттың бақыты үшін жасаймыз,

Алдау, арбау, сұрқиялық арман кет.

Кім оқ атса – оғы өзіне тиеді.

Оқпен оттан елді сақтау ниетіміз –

Бар адамзат бізді шексіз сүйеді.

Үрейменен өмірі өксіп өтеді.

Бізге айнала кім көр қазса - өз көрі,

Арам ниеттер өзі мүрдем кетеді.

Жігі құрты жеген өзін ішінен.

Ажал іздеп аласұрар антұрған,

Түлен түртіп шошығандай түсінен.

Кім сүймейді адал жарын, баласын.

Кім сүймейді туған жерін – Отанын,

Кім сүймейді салтанатты қаласын.

Адамзаттың жүрегіне ауыр дерт.

Сұм ажалды, қас тажалды құртуға

Бар адал жан бір ауыздан берген серт.

Су орнына қанға толса өзегі

Соны ойласа санасы бар адамзат –

Қандай жүрек, қандай шыдам төзеді.

Өнер, білім, ақыл – ойдың кеніміз,

Бізде шындық, бізде достық, әділет,

Жоқ ешкімге кешірілмес кегіміз.

Бейбітшілік Ленин айтқан ұран сол.

Ленин туын бүгін көкке көтерген,

Жүз мың емес, дәл тоғыз жүз миллион қол.

Алтын астық жайқалып, теңіз толқып жатқандай.

Майданда – батыр, еңбекте – ер, Ұлы Отанның ұл-қызы

Маңдай тері тамған жер - құлпырады мақпалдай.

Алтын астық тасқындап.

Теңіздей толқып құйылсын,

Миллиард пұт, миллиард.

Көтере алмай бастарын ырғалып тұр егін жай,

Алтын дәнді алайық, жүр барайық, қалқатай.

Көңіл – көктем, өмір – жаз, достық, бірлік, береке,

Шат шадыман халқым мәз - әр күні бір дастандай.

Алтын астық тасқындап.

Теңіздей толқып құйылсын,

Миллиард пұт, миллиард.

Астықтан алтын тау тұрсын, Алатаудан асқандай.

Ант еттік Отан анаға – миллиард біздің сертіміз

Миллиард пұт – елге құт, қас қалтырап сасқандай.

Алтын астық тасқындап.

Теңіздей толқып құйылсын,

Миллиард пұт, миллиард.

***

Боқшаңды ал қолыңа.

Мектебіңе бар, ұлым

Ғылымның түс соңына.

Жер жүзіне төкті нұр.

Іздегенім білім деп,

Тұр, құлыным, тұр, тұр, тұр!

Таудай болсын талабың.

Әліппеңді қолыңа ал,

Құтты болсын қадамың!

Гүлі сенсің өмірдің.

Сенде бақыт, сенде сән,

Қуанышы көңілдің.

Азамат бол, ұланым,

Сен еркесі еліңнің.

Оқу, оқу ұраның –

Өсиеті Лениннің.

Өсиетін бабаңның.

Тілегі сол халқыңның,

Тілегі сол анаңның.

Өмір көркі, махаббаттың тірегі.

Адам болып, азамат боп ер жетсе,

Орындалар сонда ата-ана тілегі.

Күн күлгендей көрінбейме аспанда.

Өсіресің желге, күнге тигізбей,

Мәз боласың апыл-тапыл басқанда.

Сайрағандай сандуғаш құс өзіңе.

Күн-күн сайын гүлдей жайнап өскені,

Бақыт, рахат елестетіп көзіңе.

Қосылғанда шәкірттердің тобына.

Ашты дейсің өнер – білім есігін,

Түсті дейсің адамшылық жолына!

Көп жасасын, таудай болып талабы.

Ғалым болып, өрге бассын өнері,

Қайырлы боп қолына алған қаламы.

(Ежелгі Шығыс халқының аңызынан)

Шаһарын кетті аралап жаяу жүріп.

Хал жайын өз көзімен көріп білмек,

Еріккеннен кеткен жоқ сейіл құрып.

Әділ деп сыйлайтұғын халқы сүйіп.

Кез келгендер жол беріп, қол қусырып,

Тағзыммен өтіп жатыр басын иіп.

Жылы қанға жерігі әбден қанып.

Қасапшының үйінің қақ алдында,

Ырс-ырс етіп жатқанды демін алып.

Майлыаяқ, Төрткөз, мойнақ былай қара;

Арон - Рашид падиша келе жатыр,

Қауып алып болмайық біз масқара!

(Қарады бәрі орнынан атып тұрып),

Сөйледі сонда Төрткөз:

- Қойшы, Құтпан,

Не деп тұрсың шатасып, құдай ұрып.
Әрине, патшаны біз қаба алмаймыз,

Жарамасып етегінен алалмаймыз.

Бір аз үріп, арсылдап – абалаймыз,

Ауыз ашпай, тіпті, үндемей қала алмаймыз.

Қаппасақ үргеніміз бола ма айып.

Ит иттігін білдірмей қалу жөн бе,

Тегінде иттікті біз ұмытпайық.

Бәрі де Төрткөз сөзін мақұлдасты.

Тұсынан патша аяңдап өткен кезде,

Шәуілдеп ел білетін әнге басты.

(халық әңгімесінен)

Түлкі қылмаң қағып, қутыңдап:

- Батыр, жол болсын! Түсіңіз суық, жүрісіңіз суыт қой?

- Жол болмай келе жатыр, Түкім. Бір киікті қуып-қуып, сілем қатып келемін.

- Қолыңызға түспей құтылып кетті ме?

- Секеңдеген неме, тастан-тасқа секіріп, құз жартасқа шығып кетті.

- Әй, Қасеке-ай, тосқауыл салып, ұтылап қумаса, ол қулар жалғыз сіздің қолыңызға түспейді ғой.

- Онда бірігіп қусақ қайтеді, Түкім?

- Қусақ қуайық, Қасеке.

Қасқыр мен түлкі жорта жөнелді. Екеуі бір терең сайды бойлап, келе жатыр еді, қарсы алдарынан аң патшасы арыстан шыға келді. Қасқыр мен түлкі сасып қалды. Жүрістерін бәсеңдетіп, келіп, тағзыммен иіліп, арыстанға сәлем берді.

- Ей, екеуің бірдей асып-сасып қайда барасыңдар? – деді ашулы арыстан.

- Тақсыр, тақсыр ... деп қасқыр не айтарын білмей сасқалақтап қалды.

- Алдияр тақсыр, аң аулап бара жатырмыз. Мына арқар, киік дегендердің ызасы өтіп тұр ғой, тақсыр патшам, - деді түлкі.

- Иә, Түкім, дұрыс айтасың. Олар менің де жынымды келтіріп жүр. Мана бір арқардан айырылып қалдым.Жаңа ғана бір тау теке өзімді тасқа соғып, анау шың құзға шығып кетті.

- Бір киік менің де сілемді қатырып кетті, тақсыр,- деді қасқыр.

- Алдияр тақсыр, әміріңізге құлдық. Мен бір амал-айла айтсам, рұқсат болар ма екен? – деді түлкі.

- Е, айт, Түкіш, айт, - деді арыстан.

- Тақсыр, біз мына Қасекең екеуміз шалғыншыға шығайық. Көрінген аң атаулыны ұтылап қуып, қақпалап әкеп, осы сайға тығайық. Сіз осы сайда тосқауылда тұрыңыз, - деді түлкі.

- Мынау табылған ақыл екен Түкім. Енді тұрмаңдар, жөнеліңдер, - деді арыстан.

Қасқыр мен түлкі жорта жөнелді. Түлкінің айла-тәсілмен үшеуі қарқ -олжаға батты. Бір арқар, бір киік, бір қоян қолдарына түсті. Олжаны ортаға салып, қасқыр мен түлкі арыстанның аузына қарады. Арыстан:

- Ал енді олжаны бөлейік. Кім бөледі? – деді.

- Тақсыр ием, патшамыз сіз тұрғанда кім бөлуші еді? – деді түлкі.

- Түкім дұрыс айтады, дұрыс айтады, - деді қасқыр.

- Жоқ , мен бөлмеймін. Қасқыр бөлсін. Әй қасқыр, сен бөл. Бірақ әділ бөл! – деді арыстан.

Аш қасқыр арсаландай қуанып кетті де:

• 
  Мен бөлсем, тақсыр патшам: киік сіздің сыбағаңызға тисін, түкіме қоян ылайық, мен арқарды-ақ алайын, - деді қомағай қасекен.
  

Ал енді сен бөл, - деді түлкіге.

Түлкінің зәре – құты ұшып кетті де, құлағын жымитып, құйрығын бұлғаңдаттып:

- Бөлейін тақсыр, бөлейін, - деді.

- Бірақ, әділ бөл, - деп арыстан гүр ете түсті.

- Әміріңізге құлдық, тақсыр! Е, әділ патшам, бөліс былай болсын. Киікті таңертеңгілік тағамыңызға жеңіз, қоянды түстік етіңіз. Ал, арқар кешкі қонақ асыңыз болсын. Алдияр тақсыр, ас болсын! – деді түлкі. Арыстан жадырап, көңілденіп кетті де:

- Түкім, бұндай әділ бөлісті кімнен үйренгенсің? – деп кеңк-кеңк күлді.

- Аржағыңыздағы қылжиып жатқанқасекеңнен үйрендім, тақсыр, - деді түлкі.

***
Бай мен қызметші

(халық әңгімесі бойынша)
Баяғыда бір байдың үй жұмысын істейтін қолбала қызметкері болыпты. Бай қайырымсыз, қатал адам екен. Күндерде бір күн баланы базардан күріш алып кел деп жұмсады. Бала күріш алып қайтты.

- Бұрыш неге әкелмедің? – деді бай.

- Сіз күріш әкел деп қана ақша бердіңіз ғой, - деді бала.

- Бар енді бұрыш алып кел, - деп баланы тағы жұмсады. Бала базарда ұзақ жүріп, бос қайтты.

- Бұрыш әкелдің бе, неге сонша көп жүрдің? – деп, бай баланы бәләғаттап, қатты ұрысты.

- Базар тарқап кеткен. Бұрыш сататындар кетіп қалыпты. Іздемеген жерім жоқ. Таба алмадым, -деп бала кейіп, жыламсырады.

- Оңбайтын баласың. Бірақ жолы бітіріп қайтатын істі, екі жұмыс етесің, - деп, бай баланы жақтан тартып-тартып жіберді.

- Мен кінәлі емес едім ғой, - деп бала жылап жіберді.

- Екіншіде бірақ жолы бітіріп қайтатын істен екі жұмыс тудырып жүруші болма! – деп бай өз сөзін сөйледі.

Бай бір күні қатты науқастанып қалды. Баланы дәрігер шақырып кел деп жұмсады. Бала тез барып дәрігер ертіп келді. Дәрігермен қоса, жұпыны киімді, еңгезердей бір кісіні де ерте келіпті. Бай аң-таң қалып:

- Мына кісің кім? – деп сұрады баладан.

Бала:

- Жақсы келдің балам. Сен келеді деп әзірлеп қойған тағамдарым бар еді, -дейді.

- О, не тағам, апа? – деді баласы.

- Қаздың семіз еті, майлы құймақ, қоп-қою бал қаймағы бар. Қайсысын қай кезде жегің келеді, кезек-кезек беріп отырармын, - деді. Сонда баласы:

- Апатай, мен қаздың етін құймаққа орап, бал қаймаққа малып жер едім, - депті.

***

- Ата не жоғалттыңыз? – депті. Сонда қарт:

- Ей балам-ай, жастық шағымды жоғалтып алып, соны іздеп таба алмай келе жатқаным, - деген екен.
20 қаңтар 1965 жыл

***
Өсиет

(Тарас Шевченкодан 1845 ж.)

Молаға байтақ жерімде.

Украинамда сүйікті,

Кең байтақ дала елімде.

Ұлан - байтақ шексіз қыр,

Көгілдір Днепр, айнала.

Көрініп тұрсын, естілсін.

Ағысы толқып долдана.

Украиннан ағып жау қаны,

Бәрін тастап сонда мен

Тау-тасты да, даланы –

Аспанға ұшып тәңірге,

Сонда ғана табынам.

Оған шейін ешқашан,

Мен тәңіріні таныман.

Бұғауды бұзып өтіңдер.

Дұшпанның улы қанымен,

Ерікті берік етіңдер.

Ел болғанда ерікті,

Жаңарып өмір өзгерген,

Мені де еске алыңдар,

Рақымды майда сөзбенен

***

(Тарас Шевченкодан)

Жапанда жалғыз қурайдай.

Есе, бақыт бермеді,

Бермеді ерік те құдай.

Тәңірі маған көрік берді,

Берді маған қара көз.

Жас парлады ол көзден,

Жалғыздық, қайғы болып кез.

Бауырлас жанды білмедім,

Атын естіп ағанын.

Жат ортада өстім де,

Енді солып барамын.

Қайда мендік сүйген жар,

Қайда адам, меймандос.

Жоқ олар маған ...

мен жалғыз

Болмашы емес, маған дос.

«Екпінді», 1946 жыл

Ащы тәжірибе дауысы

(Ғабдолла Тоқайдан)

Көрсетіп көзден аққан мен жасымды.

Жасырмай ақтарамын қайғы шерді,

Сөйлеймін бүкпей ішке бар.

Болады мән бергендей әр сөзіме.

Көзіне көзім тігіп қадаламын,

Шығады нұры балқып ақ жүзіне.

Дүниеде сенбе ешкімге бәрі жалған!

Сен оның құр сыртына мәз боп тұрсың,

Алдамшы үміт елес беріп саған.

Іші арам, аяғаны құр сырты тек.

Жүзінен көріп тұрсаң мейрімді нұр,

Ол нұрға мағана бер басқаша деп.

Ақтардың түгел бәрін қайғы, шердің.

Жарқ етіп ашылғанда ақ көңілің,

Соның сен шашыраған нұрын көрдің.

Көз жасың мен шашылған көңілден нұр,

Ол қарабет, іші арам әрқашанда,

Махаббат, кісілік жоқ онда ешбір.

Үн келген жаққа қарап қалып қайран:

- Періште ме, жоқ сайтан айғайлайма?

Ей дауыс, естілесің әлде қайдан?!

Менің атым қаһарлы қарт тәжірибе.

Медреседе,

Аңғармадық ешнәрсе де.

Тапжылмадық,

Тастай қатып,

Қоңыр майда

Жел ессе де.

**

Перде құрдық,

Нұрын шашып,

Жіберсе де.

Қарсы тұрдық,

Қарап бізде,

Жарық сәуле нұр келсе де.

**

Көрпе астында,

Оянбай таң,

Атсадағы.

Ойланбадық,

Бағытымыздан,

Күні бойы

Батсадағы.

**

Қамсыз жаттық,

Бейне бақыт,

Тіршілікте.

Жеркенбедік,

Бұндай халден,

Бақсыз көрге,

Кірсекте.

**

Кеуіп біттік,

Құрып біттік,

Қу масақтай.

Нәжіс иіскеп,

Ләззаттандық

Кәдімгі дәл қорқаулықтай.

Ақтық дәмді

Нысаптарды.

Қуып шықтық,

Есімізден.

Аздық – тоздық,

Шайтаннан да

Оздық мүлдем.

**

Ассыз, сусыз

Тар қапаста

Жаттық сасып.

Айт болғанда

Түс көргендей,

Шомылдық біз,

Мұзға басып.

**

Көрді ұлтымыз,

Қу ағаштан

Қара тастан.

Европада

Көрдің көркі

Қара қастан.

**

Ұятсыз да

Азған – тозған,

Жетім қыздай.

Жаттық биттеп,

Аштықтан біз.
**

Оқып маман,

Болдық па,

Шайнап сағыз

Шырай лас.

Не үн емес,

Қамыр да емес.

Шала піскен,

Болдық қалаш.

***

Керек пе бізде,

Аңқаулық,

Керек пе бізде.

Болған, өскен,

Оңған шәкірт,

Мыңнан бірақ

Сирек бізде.

**

Жастық шақты,

Құрбан еттік те,

Шалдық біз.

Сарлық саттық,

Бұршақ аттық,

Бәр – бәр болдық

Шаш алдық.

**

Не қорлықтар,

Көрмедік біз,

Бұл милләттан.

Көрмей езді.

Бәйгеде бізді

Көзінде болған

Ғыйлыләттан.

**

Қорлық емес,

Бұл айтқанда

Біздің мақсат,

Көзсіз болған соң

Не істейсің

Дүниеде жоқ,

Соқырға сат.

**

Көрдік олардан –

Олай бұрсақ,

Бұлай барсақ.

Ай-Һай терең

Берген құрсақ.

Таймас құрсақ,

Толмас құрсақ.

- аяқталмаған
*Бәр-бәр – шаш алушы, парихмахер

СОРМАҢДАЙ ЛИЗА

(Н.М.Карамзиннен)

Дәл мендей қала маңын білмес жалпы.

Мақсатсыз мендей кезіп ой мен қырын,

Серуендеп кететұғын жоқ қой салты.

Ну орман, шалқып жатқан көкорайын

Әр жазда әр жерінен бір жаңалық

Көңілге хош көркемдік тұрар дайын.

Көз тартатын көркемдік көрем кейде.

Табиғаттың тамаша суреттері,

Ойды билеп, көңілді тербемей ме.

Симонов монастры тұрған биік.

Тұнжырап мұңға батып мұнарасы

Тұрғандай шерге толып, тартып күйік.

Қарасаң оң жағыңа көз жіберіп,

Кұздай үйлер, заңғардай шіркеулері

Москва алақанда тұрсын көріп.

Аспанның аясында жалтылдағын.

Батар күннің шапағы нұрын төгіп,

Ғажайып сәулеттенер кешке таман.

Шүйгін шөп шашақ атып жатқан балғын,

Табиғат еркіңді алып, елжіретіп,

Сезім қылын шертеді ұққан жанның.

Мұнартып көтеріліп көкке буы.

Балықшының қайығын шолп-шолп сүйіп,

Сынаптай сылаңдаған мөлдір суы.

Ауыр қайық ырғалып астық тартқан.

Өзенді өрлей жүзіп келе жатыр,

Ашкөзді Москваға жалақ қаққан.

Қыбырлап қара-құйрық малға толған.

Мұңды қоңыр ән шырқап жас малшылар,

Ағаштың көлеңкесін етіп қорған.

Малшыға жаздың ұзақ күні қандай,

Күн өткізер ермегі көңіл алдап –

Қайтеді өлең айтып, әнге салмай.

Жасасқан ғасырлармен талай жасты,

Бөленген жасыл орман жапырағын,

Данилов монастры алтын басты.

Күбірлеп құлағында шерткендей сыр.

Көз ұшында көкжиек кемерінде

Көгеріп Воробьев таулары тұр.

Көрінер үш-төрт қыстақ сол тараптан,

Алыста Коломеннің селосы тұр,

Зәуілім биік сарайы нақыш жапқан.

Қуанышпен қарсы алам көктем айын.

Күз келсем көріп мұңлы табиғатты

Менідағы басады сарыуайым.

Кұлазыған хабарлар ту шөп өсіп,

Қараң қалған монахтың құжырасы,

Үрейлі үрген желмен тұр тілдесіп.

Сүйеніп, өткендерді есіме алдым.

Құлаққа ауыр тигендей күрсінгені

Келмеске кеткен сонау ғасырлардың.

Кейде есіз құжыраға кіріп келем,

Сол жайды мекен еткен жанды ойласам,

Ауыр хал көз алдыма еселтеген.

Фәниден тез көшір деп хаққа көнген,

Олжа боп әлсіздікпен ауыр дертке,

Денеден өзге сезім түгел сөнген.

Темірлі терезеден көзін сүзген.

Құстарға қарайды да аһ ұрады

Сайрандап көк теңізін еркін жүзген.

Тірі аруақ қатып-сеніп сүлдер қалған,

Күңгірі қоңыраудың естігендей

Дабылыңдай ажалдың жас жанды алған.

Көремін кереметті болып өткен

Қалың жау қамағанда монастрды

Балықтар нәсіп болып түскен көктен.

Сақталған суреттер сан ғасырдан,

Ауыр күн бастан кешкен ел тарихы

Түскендей еске осылар шерткен сырын.

Қатал жау татарлар мен литвалық,

Маңайын астананың ойран етіп,

Сорлатқан Москваны қысымға алып.

Ескерткіштер бір тарих осы жайдан

Москва тұр қатындай хасірет шегіп,

Тек қана рахым күткен бір құдайдан

Ерекше жүрегімнен орын алған,

Лизаның қасіреті мен қайғысы ғой,

Сормандай қайран Лиза дүние жалған.

Мені билеп еркімді алатын ой

Аяулы ғазиз жанның күйініші

Лизаның аянышты тағдыры ғой

Тебіреніп көңілім иетұғын,

Көзімнен ағызатын ыстық жасты,

Жүрек шіркін шіркін жалындап күйе тұғын.

Бір үй тұр үңірейіп иесіз қалған.

Жеке өскен әр жағында бір топ қайың,

Көк шалған айналасы жол жоқ барған.

Отыз жыл бұдан бұрын кеткен өтіп.

Сүйікті сұлу Лиза дәл осы үйде

Анасы мен тұрыпты мекен етіп

Әлді шаруа өзіне өзі жеткен.

Байыпты, тағайынды ізгі жанға

Ажал жетіп келмеске сапар шеккен.

Аз ақша бір адам жалдап алды.

Бұрынғыдай мол өнім қайдан болсын,

Барған сайын шаруасы нашарланды.

Еңіреп тия алмады көздің жасын.

Ақыры хасіреті жеңіп әлсіретіп,

Қарауға жарамады шаруасын.

Ауыр іс түсті қайран ғазиз жасқа.

Жұмысқа жанын салды күн-түн демей,

Шешенің сенері жоқ онан басқа.

Көктемде шашақ атқан гүлді жұлып

Жаз айында даладан жеміс теріп,

Сатады Москваға кәсіп қылып.

Егіліп еміренеді Лиза десе

Қысады баяу соққан жүрегіне

Құшақтап қысқа күнде әлде неше

Бір өзің жұбанышым көзім көрген

Қартайғанда сүйенер сүйенішім

Жалғызым жарығым сен барым сенген

Қарағым дамылы жоқ, жүр тықақтап

Қайырымды қалқама жәрдемші бол

Құдайым қуат беріп, өзің сақтап.

Мен үшін түн ұйқынды төртке бөлген,

Құдай маған қол берді құрмет қыл деп,

Ана сүтін ақтайтын кезек келген.

Көл болып көздің жасы төгілмеші

Көз жасымыз әкемді тірілте алмас

Берік болшы, қайғыға берілмеші

Өзі де төгуші еді көздің жасын

Кеше тірі әкесі, бүгін өлік

О дүние, қайтып сорлы қайғырмасын

Ананы аяп білдірмей қайғырғанын

Адамдай арманы жоқ, көңілі тоқ,

Жасырын жүректегі хасірет-зарын.

Көз жасын ол дүниеде тияр анаң

Бар қызық сол өмірде деседі ғой

Әкеңді көрсем сонда бақыт табам.

Мен өлсем не болады күнің сенің

Лизамды құтты орнына қондырғанша

Сабыр бер ажалыңа бар тілегім.

Қосылсаң мейірімді бір адамға

Қарақтарым беріп мен ақ батамды

Көз жұмып көрге кірсем арман барма.

Лиза жетім болғалы шешесі тұл

Кезегімен жаз жетіп, жер құлпырды

Қалаға Лиза келді сатыға гүл.

Бір жас жігіт көріп қызды,

Лизаға қарсы келіп, күлімсіреп

-Бикешім сатасыз ба гүліңізді?-

-Сатам, -деп, Лиза берді гүлді алып,

-Гүліңе не сұрайсың деді жігіт,

-Бес тиын, -деді Лиза әрең барып.

Дегенде Лиза жерге қарап төмен,

Жігітке бір көз тастап қып-қызыл боп,

Деді ол: -Артық ақша алмаймын мен.

Ендеше бес тиын ал онда өзің біл

Бір сомға тұрарлық қой деп ойлап ем,

Сұлу қыздың қолымен терілген гүл.

Басқаға сатпай ылғи маған берсең,

Тек қана сенен сатып алар едім,

Бұл шыным сұлу бикеш, сөзге сенсең.

Тағзым етіп, қыз енді кетпек еді.

-Сұлу бикеш барасың қай жаққа? –деп

Қолынан жігіт ұстап жібермеді.

Жігіт айтты: Үйлерің қай жерде еді?

Баяндап үдің жайын берді дағы

Аяндап өз жөнімен кете берді.

Өрескел көрінгендей өз жұмысы

Мысқылдай күле қарап тоқтай берді,

Көшеден өткен-кеткен әрбір кісі

Көргенін шешесіне баян етті.

Анасы айтты: Бір сомын алмауың жөн,

Кім білсін адам шығар арам ниетті.

Десеңші дауысы қандай, сөзі қандай

Апатай-ау қимаймын жамандыққа

Олай деуге тұр тіпті аузым бармай

Ешкімнен текке ешнәрсе алмағаның

Қалқам сен білмейсің ғой залымдардан

Қалайша қыз байғұстың сорлағанын!

Зәре қалмай сиынам, шырақ жағам

Қатерден пәле-жала сақтай гөр деп

Әр қашан тілеймін бір алладан.

Лиза сүйді құшақтап жан анасын

Ертеңінде қалаға тағы кетті

Гүлдердің теріп алып таңдамасын.

Жоқ жоғалтып күндерін үзбегендей

Гүлін әркім алғысы келседағы

Сатылмайт – дейді басқа сөзге келмей.

Болғандай жабырқады жүрек дертті

Ешкімге бұйырмасын осы гүл деп

Москва өзеніне тастап кетті

Терезенің алдында көңілі қаяу

Мұңды назды ән салып Лиза отырды

Ақырын даусын созып қоңыр баяу.

Ах! Даусы қыздың шықты қатты.

Қарап тұр терезенің әржағында,

Баяғы жап-жас жігіт келіп қапты.

Шешесі бер жағында отыр еді,

Қарағым-ау, не болды саған?, -деді

Күмілжіп: Ештеңе емес аптайым,

Көрдім, -деп, -соның өзін, жауап берді.

-Мырзашы өзімнен гүл сатып алған,-

Дегенде барса анасы терезеге

Тағзыммен амандасты бір жас бағылан.

Бетінен кемпір таппай бөтен ізді,

Көңілі келбетіне тола қалды,

Адам ғой деп ойлады бұл бір ізгі.

Келемін әлім құрып шаршап жаман.

Жаңа сауған сүт жоқ па бір жұтатын,

Бар болса рұқсат ет шеше маған.

Елгезек Лиза байғұс жөнелді тез.

Мүмкін себеп болды ма, кім біледі,

Жігітпен бұрын да бір болғаны кез.

Құйылған таза ыдысқа беті жабық

Стаканды тазалап, құйдыдағы

Жігітке терезеден берді апарып.

Жас жігіт қолына алып ішіп жатты

Хор қызы құйып берген әнгәбіл су

Бола алмас деп ойлады мұнан тәтті

Ағысты тілден көрі көз мол айтты.

Ақ көңіл аңқылдаған кемпір байғұс

Ақтарып мұң мен шерін сөз молайтты.

Жалғыз қызы күні мен айын айтты

Еңбек сүйгіш, қайырымды мейірімді

Жақсы мінез Лизаның жайын айтты.

Ол кімнен айырмады екі көзін,

Ол арасын сөз етіп не қыламыз

Сөзден жылдам сездірер сергек сезім.

Жігітке қыз тұра алмай қарамай да

Жалт берген қыз көзінен жылдам болмас

Жарық етіп бұлтқа сіңген нажағай да

Ей шеше, сатса екен маған ғана

Әуре боп қала шарлап жүрмес еді,

Үйде жалғыз алаң боп Сіз де және.

Дегенде қыздың іші кетті еріп.

Қуаныштың сәулесі кезінде ойнап,

Жасыруға Лизада қалмады ерік.

Алқызыл боп дуылдап оттай жанды

Жаздың жарқын кешінде батар күннің

Шапағындай сәулелі нұры тамды.

Бөтен ойы болар деп ойламады.

-Лизаның ісі таза, төзімді –деп,

Жігітке бар ниетімен сене қалды.

Бір талай уақыт өтті сөзге айналып,

Кемпір жөнін сұрады жас мырзаның

Кетуге тұрғанында ыңғайланып.

-Эраст, деді жігіт, -есіміміз,

Эраст, деп ақырын ғана бес қайтарды.

Періштедей күнәсіз ақ көңіл қыз.

Қала берді көзбенен Лиза ұзатып,

Қызының қолын қысып: Лиза, -деді,

Кемпір сорлы отырған ойға батып.

Болса еді деп осындай сенің жарың.

Жүрегі алып-ұшып, деді Лиза:

-Апатай-ау, бола ма ол ойлағаның.

(Кінәлі санағандай өзін - өзі)

Біз жай шаруа... деді де қалды тоқтап,

Сонымен аяқталмай Лиза сөзі.

-Ақ сүйек тұқымынан дәулеті мол.

Ақыл-ойы кем емес, адал жүрек.

Жел мінез тұлқымалы – бар міне сол.

Қызық – думан өмірге болды жақын

Салтанат ақсүйектер суығынан

Ала алмай көңіл толар қанағатын.

Дүние тар боп жүргенде іші пысып,

Жабырқаған жігіттің еркін алды

Көзіне жап-жас сұлу Лиза түсіп.

Көңілінде елестейтін ғажап заман

Болған ба, болмаған ба сол өмірді.

Әйтеуір қиял билеп қылған арман.

Шомылып мөлдір суға рахат жайда

Көк кептердей сүйісіп, сұхпаттасып,

Сайрандап сауық құрған ен тоғайда.

Бақытты, той-думанмен жүрген халық

Бар өмірін өткізген ойнап, күліп,

(Сенсеңіз суреттеген ақынға анық)

Арманға қол жеткендей болды риза

Қиялым көңілімдегі осы деді

Бір көргенде-ақ ес кетіп Лиза қызға.

Ләззат ал қызығымнан деп жымындап

Тұрғандай, жас мырзаның көңілінде

Бой ұрды сол қызыққа Эраст шыңдап.

Көңілін сезім билеп, нәпсі бастап,

Аз күн аужал дүниедей бел байлады,

Ақ сүйектер сауығын біраз тастап

Анасы дұға оқып, тілек тілеп

Маңдайынан бір иіскеп, сүйді қызын

Лиза жан қайырлы түн, тыныш ұйқы деп.

Жүректе пайда болды ұшқыннан шоқ.

Көңілінен кетпейды Эраст қыздың

Бейнесі көз алдында ап-айқын боп.

Жүрегі алып-ұшып, ұйқы қашып

Аһ ұрып, ала қызып жата алмады,

Күн шықпай қыз шықты үйден қадам басып.

Дауа іздеп жас жүректің жарасына

Тұнжырап кеп отырды көк шалғынға

Москва өзенінің жағасына

Қарайды боз тұманға толқын атқан

Барады тұман көкке көтеріліп,

Сынаптай шық мөлтілдеп шөпті жапқан.

Оятты жым-жырт жатқан табиғатты,

Гүл-жапырақ жанданып, бас көтерді,

Сайрайды, сауықшы құс ән шырқатты.

Не болды шіркін Лиза, Лиза саған?

Күн шыққанда тұрушы ең гүл-гүл жайнап,

Шат болып құспен бірге ән шырқаған.

Таза жанның қайғысы білінбеген,

Секілді шыққа түскен күн сәулесі,

Көзіңнен көрінетін күлімдеген.

Қызығы әсер етпей табиғаттың

Кіршіксіз жаны таза жас сұлудың,

Қандай күш, қандай сезім жабырқатты?!

Сызылтып сыбызғыдан ән шырқатты,

Қадалып соған Лиза қарап тұрып,

Мынандай тәтті қиял, ойға батты:

Қара шаруа, бақташы боса жалған,

Жас малшыдай жанымнан өтсеші ол

Мал өргізіп, сызылтып сырнайдай ән.

Ит-құсынан малында аман сақтасын, -деп.

Иіліп, назбен күліп амандассам

Жақсы өріс бұдан әрі таппасың, -деп

Тере тұғын гүл міне шашақ атқан.

Ол сонда күліп келіп қолымды алса»,...

Қиял ғой мұның бәрі ойды ұлатқан.

Жас қойшы сырнайлатып әнге басты,

Лизаның маңына ол келген де жоқ,

Ақтылы қойын айдап белден асты.

Өзеннен дауыс келді өскек ескен.

Жалт қараса бір қайық келіп қапты,

Эрасты көріп дүние шықты естен.

Тұрды да кетпек болып Лиза жүріп,

Аяғы бір аттауға ерік бермей,

Тапжылмай сол орында қалды тұрып.

Жылы жүзбен Лизаның қолын алды.

Жүрегі дырыл қағып, беті жанып.

Арманына жеткендей болып қалды.

Ал қызыл ерінге ерін тақап қалды.

О дүние, қысты, сүйді құшарлана,

Бар әлем қыз көзіне оттай жанды.

Енді терең баруға болмайды енді.

Лизаны ұялшақтық аулақ тастап,

Сол минутта рахат сезім жеңді.

Жалындап жас жүрегі күйетінін,

Жаны таза кіршіксіз ақ көңілмен,

Жарым деп бойы балқып иетінін.

Сүйші сәулем, сүй мені деген жандай,

Қас қаққандай болған жоқ екі сағат,

Қаншама қараса да мейрі қанбай.

Қайтуға тұрды дағы ыңғайланып,

-Эраст-ау, мені өмірлік сүйемісің?-

Деді қыз, жүрегі ойнап, от боп жанып.

-Ендеше ауызыңнан ант беремісің?

-Ант бер десең берейін, жаным Лиза,

-Сендім Эраст, антпа еді керек ісім.

-Сені сәулем, алдамаспын, алдамаспын

-Сен сүйдің енді мәңгі бақыттымын,

Сорлы анам естіп көңілі судай тассын.

Лиза сонда: қайтеді айтса нетті?

-Қарт адамдар әр істен қауіп етпек,

Анаң да ойлай берер әр күдікті.

-Өтінем, бұл жөнінде бір сөз де айтпа!

-Анамнан сыр жасырғым келмеуші еді,

Жарайды бірақ өзің серттен қайтпа.

Әр күн кеш жолығуға уағдаласты,

Лиза үйінің маңына табысуға,

Айнымайтын, аумайтын, сөз байласты.

Не болмаса қайыңның арасынан

Уағда мықты, сырды ұқты көздерінің

Жаутаңдап махаббатты қарасынан

Той тарқап жұртта жалғыз қалған жандай

Кемінде қыз да оған жүз қарады.

Уа дүние, күйіп, жанып сүйген қандай !

Үйіне Лиза қайтты гүл-гүл жайнап,

Көңілі тасып, шаттанып, ширақ басып,

«Ол мені сүйді!» - деген бір сөзді ойлап.

Құлпырып, түрленіп тұр сай мен сала.

Бүгінгідей сәулелі күн көрмедім,-

Деді қыз, шешесіне тұрған жаңа.

Көрмеп ем құстың мұндай сайрағанын,

Көрмедім бүгінгідей хош иісі анқып,

Гүлдердің шашақ атып жайнағанын.

Көрмекке тамашалап алтын таңды,

Лизаның тасқан көңілі жан бергендей,

Көрінді бар табиғат сонша сәнді.

Тамаша ісі қандай құдіреттің,

Көрген сайын көз құрғыр бір тоймайды,

Десем де соншама жыл өмір еттім.

Көз салсаң көтеріліп көңілің тасқан,

Мына жерге қалайша көңілің толмас,

Жыл сайын гүл-бәйшешек, шалғын басқан.

Адамды шын сүйген ғой патша құдай,

Лиза жан-ау, өлгісі келер кімнің,

Қайғы – ау уайым болмаса, мәңгі тұрмай.

Бір алла рахымыңа иеміз бас,

Шыбын жанды ұмытар сорлы пенде

Ешқашан екі көзден ақпаса жас.

Есіне алып, мынандай ойға қалды:

Сүйген жарды мен сірә ұмытпаспын,

Ұмытатын болсам да шыбын жанды.

Кетуді, санады олар үлкен айып,

Ынтыққан жас жүректер тұра алмады,

Жолықпай күнде кешке құшақ жайып.

Не өзен, не болмаса анау қайың,

Кеш болып, кемпір ұйықтап кете сала,

Табысты қыз бен жігіт күн-күн сайын.

Екеуі қатар жасап жүзге келген,

Бұтағы тарамданып суға төніп,

Ерекше бір сәулетті көрік берген.

Көп кездесер жерлері көңілге алған.

Саясына екі жас табысқанда.

Аспаннан ай күлімдеп көзін салған.

Қыз шашымен жел ойнап жібек майды,

Эрастың діріл қаққан саусақтары,

Сол шашты махаббатпен сипамай ма.

Екі көзден мөлтілдеп жас таматын,

Алдына алып Эраст, құшып сүйіп,

Сол жасты ыстық ерні құрғататын.

Ақ білегің айқасып білегіме,

Назды көзбен қарап сен: «сүйем жаным!»

Деп қашан жеткізесің тілегіме!

Ойды алып, бойды билеп рахат сезім,

Естен шығып бар өмір, бар дүние,

Тек қана бір Эрасты көрер көзім.

Ойда түк жоқ, болмаған көңілде алаң,

Япыр-ай, жайбарақат қалай жүрем,

Бәрі оның түсініксіз енді маған.

Сенсіз өмір маған жан-қайғы, уайым.

Нұрлы көзің болмаса, сәулем, сенің,

Қараңғы аспандағы жарық айың.

Бұлбұл көңіліме қонбас менің

Жібек майда жалдағы жиеркенішті,

Болмаса оттай ыстық сенің демің.

(Лизаға солай деп ол атақ таққан),

Қыз оны шын жүрекпен қанша сүйсе,

Жас жігіт өзін-өзі сонша ұнатқан.

Оған салқын көрінді бір түрлі жат.

Жаны таза жас қыздың махаббаты,

Тең болмай еш қызыққа ондай ләззат.

Өзімді аға орнына санармын деп,

Адал ниет махаббатын қорламаспын,

Ойлайды сүйтіп бақыт табармын, деп.

Бола ала ма, ей аңғырт жас байбатша,

Сен өзің жүрегіңді білемісің,

Ойлашы елендемей ұшқыр атша.

Өтінді келіп жүр деп тауып уақыт.

Эраст-ау, сені көру әрбір жанға,

Болады деп ойлаймын үлкен бақыт.

Келгенде ол да аңқылдап қуанатын,

Өлген ерін еске алып, әңгіме айтып,

Шері тарқап кемпір де жұбанатын.

Әңгіме етіп, сүйгенін қалай тапты,

Ерімен ең алғашқы танысқанын,

Өткізген өмірлерін тату-тәтті.

Өл-өлгенше тоймады-ау көңіліміз.

Марқұмды өз қолымнан аттандырдым,

Жетім – жесір боп қалдық кемпір мен қыз.

Көңілін бөлуші еді Эраст тыңдап,

Лиза ісіне он есе артық берсе,

Артық ақша алмайтын кемпір құндап.

Лизасын Эраст бір күн ұзақ күтті.

Көз қызарған, көңілсіз Лиза келді,

Көргенде қызды жігіт шошып кетті.

-Эраст-ау, қайтейін мен жыладым.

-Не болды, сәулем, айтшы жайын,

-Бәрін айтам, жасырар бар ма халым.

Келіпті, тұрағы да емес жырақ.

Мен жыламай, сәулем-ау кім жылайды,

Шешеме де құдасы қалыпты ұнап.

-Не деп тұрсың, шының ба бұл сұрағың?

Анамды да аяймын бір жағынан,

Көзінің жасын төгіп зар жылаған.

Өлерде азап тартам, көңілім алаң,

Сен мені аямайсың,- деп жылайды,

Сүйгенім сен екенін білмейді анам.

Сәулем, сен бақыт тапсаң көңілім тынар.

Шешең қайтыс болған соң қосыламыз,

Мәңгі бірге боламыз сүйіскен жар.

Жұмақтағы жандардай өмір сүріп,

Ну орманды, қыстақты мекен етіп,

Бақытты боп өтеміз бірге тұрып,

Деді де ақырын ғана күрсінді қыз.

-Не дегенің, Лизажан!- деді Эраст

-Сен ақ сүйек, жай ғана шаруамыз біз.

Ақ жүрек, күнәсіз жан сүйген сені,

Жаным сүйген бір өзің бақытымсың,

Өмірлік жарым сенсің көңілімдегі.

(Лиза өмірден осындай бақ тіледі),

Жарым деп жаны сүйген жас жігіттің,

Мойнына оралды кеп ақ білегі,

Айқасты ақ білектер дәл шаппа-шап.

Қызу қанын серпінді сезім билеп,

Эрастқа бір керемет орнады бақ.

Бұрын тіпті дәл мұндай көрінген жоқ.

Айқалай аймалауы есін алып,

Құшырлана сүйгені жалынды от.

Ешнәрседен қорыққан жоқ, қашқан да жоқ.

Қараңғы кеш бөленеді құмарлыққа,

Бір жұлдыз көктен сәуле шашқан да жоқ.

Ешбір жарық жеңе алмас сәуле шашып,

Екеуін де тебірентіп, бір тиышсыздық,

Не болғанын ұқтырмай алды басып.

Күнәсіз күнің қайда балалық шақ.

Жарылмаған қауындай қайран Лиза.

Періштең-сақшың қайда жүрген сақтап?

Лиза ұқпай не болғанын есі кетті.

Аң-таң болып Эрастан сұрап еді,

Жауап таппай, тіл қатпай үндемепті.

Өліп бара жатқандай болдым,- деп қыз,

Шыбын жаным... айтуға бармайды аузым,

Құдайым-ау! Бұл не Эраст? Қалдың ба үнсіз?

Мен қорқам, Эраст!,- деп қыз қалтылдады.

Жай оты албасты деп ұрсама еді,

Күнәсіз Лиза емеспін қалпымдағы.

Қара бұлттан шүмектеп төкті жауын,

Табиғат аза тұтып тұрғандай тап,

Мезгілсіз жарылды-ау деп бір жас қауын.

Үйшігіне дейін кеп шығарып сап,

Қыз жігітпен қош айтар кез келгенде

Көзінен тоқтамады жас моншақтап.

Көзінен қуаныштың жасы тамып:

-Әрдайым біз бақытты боламыз деп

Эраст жаным, сендірші, сендірші анық.

Бере гөр – деді Лиза бір құдайым,

Сөзіңе сенбей қайтып тұра аламын,

Сүйгенім сенсің Эраст, күн мен айым.

Кеш жаным, көріскенше ертең депті.

Кездесіп келіп жүрді, кетіп жүрді,

Қызулы қызық күндер өтіп кетті.

Кіршіксіз мейірімі, балдан тәтті,

Сүйгені, ыстық құшақ аймалауы

Бәріне Эраст көңілі салқын тартты.

Ақырында бәрінен безіп қашқан.

Жүректің рахатшыл нәзік сырын

Кім ұға алса сол мені мақұлдасқан –

Махабатты алдайтын ең зор қауіп,

Лиза Эрастқа баяғы періште емес,

Қыз басынан ол дәурен кеткен ауып.

Қиялын шарықтатса көкке сермеп,

Қанағатын алған соң тояттанып,

Жігітке енді бәрі тартты кермек.

Жігітке таныс сезім көңіл шықты.

Ондай ләззат Эрастқа көптен мәлім,

Қуантып, жұбатпады оны тіпті.

А дегенде көрінген тым ләззатты,

Көрсе қызар жел көңіл дауаламай,

Эраст қызға күн сайын салқын тартты.

Лиза басын жолына еткен құрбан

Эрастың рахатын бақыт санап,

Бір соған еркін беріп, мойынсұнған.

Көрген сайын сыр тартып Лиза ақырын:

-Көңіліміз алаңсыз бақытты едік,

Көңілді болушы едің сен де бұрын.

Деуші едім бір сенімен бақыт табам,

Сүйіскен ыстық жүрек суымас деп,

Сенгем саған, еркімді бергем саған.

Дейтұғын Эраст: -ертең болмас уақыт.

Бір тығыз ісім боп тұр келе алмаспын.

Қыз сонда күрсінетін ойға батып.

Арылмас қайғы тәнді Лизамызға.

Қабақ қатқан көңілсіз жабырқанқы,

Алтыншы күн дегенде келді мырза.

Соғыс болса, белгілі болмақ жорық,

Аз уақытқа қош айтар келіп тұр.

Майданға аттанады біздің полк.

Жүрегіне басылған шоқтай тиді.

Естен танып қалардай қаны қашқан,

Қызды жігіт жұбатып, құшты, сүйді.

Лиза жан, шықпайсың деп есімнен сен.

Мәңгі айырылмай тұрамыз бұдан былай,

Осы жолғы сапардан келген соң мен.

Бағанадан тым-тырыс қалған танып,

Улы жасы көзінен кетті парлап,

Үрей бөгеп жібермей тұрған тұнып.

Егіліп махабатты көзін салып.

-Қалуыңа болмай ма? – деді, жаным,

Еміреніп қысып тұрып қолын алып.

Ертең бірақ бетіме кетпес таңба.

«Отанның қорқақ ұлы - жексұрыны»,-

Дейді ғой. Күлкі болам әр адамға.

Күлкі болып жүргенше әрбір жанға,

Ажал оғы тап келіп, сорым қайнап,

Зар болып қалмаспын ба сүйген жарға!

-Сен өлген соң маңдағы тірі тұрман.

-Аман келем, сүйгенім, саған келем,

Жаман ой ойламашы, ей Лизажан.

Күн сайын, сағат сайын жалбарынам.

Аман-есен көрсет деп, сәулем сені,

Сыйынам тілек-тілеп дұға қылам.

Білдіріп тұрар ең ғой сен халқыңды.

Хат білсем мен де жазып тұрма па едім,

Сарғайып санаменен, солғанымды.

Қасірет шегіп, қайғы уын татпа, жаным,

Көздің жасын көл етіп төкпе Лизам,

Сен сонда сенімімді ақтағаның!

Мен бе екем көздің жасын тия алатын,

-Сағынып-сарғаюды көп көрдің бе,

Ойласаң сөзің теріс ұялатын

Сен жоқта Лизаң сенің шер көкірек,

Көз жасым тиылады сонда ғана

Соғуын тоқтатқанда ыстық жүрек.

Кездесетін қызықты уақытты ойла.

-Эраст-ау, күтетінім сол уақыт қой,

Тұрғанда шыбын жаным шықпай бойда.

Ұмытпа, Эрсат, Лизаңды есте сақта,

Өзіңнен артық көрген қимас қалқам,

Тапсырдым көріскенше жалғыз жаққа.

Түгел бәрін жаза алмай отырмыз біз,

Ақырғы рет кездеспек болды олар,

Айырыларда қоштасып ертең күндіз.

Кемпірге қол айтыса әдейі арнап,

Мейірімді жас мырза кетеді деп,

Естігенде жылады кемпір зарлап.

Менікі ғой, алмасын басқа кісі.

Болмастан кемпірге Эрсат ақша берді,

Кемпірдің келмесе де тіпті алғысы.

-Жолың болсын, шырағым аман кел тек,

Оң сапар бер, бір аллам өзің сақта,

Көзім тірі тұрғанда бір көрсет деп.

Қосылар көңілі сүйген тауып жарын.

Аман қайтып тойыңда сен де болсаң,

Болмас еді, құдайым, тіпті арманым.

Ат қоятын балаға сенсің мырза.

Осы сөзді шырағым, сақта есіңде,

Ондай күнге жеткізсе мен риза.

Ұялып төмен қарап, көзін салмай,

Оқушы өзі-ақ сезер айтпасақ та,

Лизаның дәл сол кезде көңілі қандай.

Лиза қалай шыдады, қалай төзді,

Соңғы рет Эрсат қысып құшағына,

Естігенде «кеш Лиза!» деген сөзді.

Шығыстан таң шапағы шыққан қалқып,

Еменнің саясында қыз бен жігіт,

Көзде жас, көңілі босап, бойы балқып.

Қам көңіл Лиза құп-қу өңі қашқан,

Жары емес, жанымен қош айтысқандай,

Айырылып жанын берген жан жолдастан.

Уланғандай төгілген ыстық жастан,

Мұңға батып, мүлгіп тұр бар табиғат,

Салбырап жым-жырт болып қозғалмастан.

Екеуі де көздерін жасқа бұлап,

Қош айтар уақыт жетті, Эрсат кетті,

Лиза байғұс сенделіп қалды құлап.

Эрсаттан көзін алмай қарап қалып,

Ұзай-ұзай көзінен болды таса

Жығылды Лиза сорлы естен танып.

Тұрғандай бар дүние қайғыланып,

Табиғаттың көркі жоқ көз алдында,

Бар қызықты сүйген жар кеткен алып.

Соңынан бірге кеткей сүйген жарың,

Артынан неге құстай ұшпаймын мен,

Қандай күш жібермедің, ұсап қалдың.

Бірге болам, бір жүрем, бірге өлем,

Я болмаса жар үшін құрбан болып,

Соны сақтап, жолына басты берем.

Сенсіз маған қорқыныш онан күшті,

Тоқта жаным, тоқташы, сүйген жарым.

Міне, жарың артыңнан құстай ұшты».

Эрсатты қазір қуып жетпек еді,

«Анам бар-ау» деген ой қалды ұстап,

Лизаны жібермеді, кетпе деді.

Елжіреп іші-бауыры, өңі қашып,

Басы төмен салбырап, еңсе түсіп,

Үйіне әрең жетті баяу басып.

Анасына білдіртпей Лиза сорлы,

Жасырған өрт жандырып жас жүргін,

Сырты бүтін, қыз іші шерге толды.

Зарласа оңашада жасын төгіп,

Сүйгенін есіне алып еңіресе,

Кеткендей қайғы бұлты тұрған төніп.

Орман құсы қосады мұңды сарын.

Кей-кейде үміт оты сәуле беріп,

Арылтқандай қараңғы қайғы зәрін.

Қайғым ұмыт болады, бақыт табам», -

Осы ойды сүйеу көріп, көзі жайнап,

Алқызыл гүл бетіне жүгірген қан.

Секілді Мақсотына жеткендегі

Жайрандап жарқын жүзі жадырайды

Дауылдан соңғы күндей көктемдегі.

Бір күні Москваға Лиза кепті.

Бар жұмысы қаладан дәрі әкелмек,

Шешесінің көзіне болған дертті.

Алдынан шықты арбалы салтанатты

Қараса Эраст отыр арба үстінде,

Аһ деп Лиза таңырқап қарап қапты.

Арбалы тоқтамады өтіп кетті.

Бір қақпаның алдында бұрылғанда,

Лизадағы соңынан қуып жетті.

Салтанатты үйге енді кетпек кіріп,

Ол келгенше жүгіріп келіп жеткен

Лизаның құшағында қалды тұрып.

Құп-қу боп кетті беттен қаны қашып.

Сағынған жар сөзіне жауап бермей,

Лизаны үйге кіргізді есік ашып.

Есікті бекітіп ол кілтін салып,

-Лиза, енді уақыт солай ренжіме

Деді Эраст: - қойып едім әйел алып.

Мені ұмытсаң өзіңе болар жеңіл

Сүйгем сені әлі де сүйемін мен ...

Яғни, дегенім ғой таза көңіл.

Лизаның қалтасына өзі салып:

-Ақырғы рет маған бір сүйгіз дағы,

Сонымен үйіңе жет аман барып.

Қызды Эраст шығарды үйден енді

-Мына қызды қорадан ұзатып сал,-

Деп мырза малайына әмір берді.

Эрастты адам деуге аузым бармай.

Лағнат айтып, қарғауға дайынмын мен

Отырмын қарғауғада сөз таба алмай.

Көзімнен аққан жасым беттен тамып,

Шіркін-ай, неге роман жазбадым мен

Қайғылы болған халды жаздым неғып?

Соғысқа барамын деп бармады ма?

Соғысқа барды, бірақ соғысқан жоқ,

Карта ойнап жұрдай боп қалмады ма.

Карта ойнаудан басқаға тимеді қол,

Сүйткенше соғыс бітті, бітім болды,

Эрастың Москваға қайтқаны сол.

Жер, мүлкінен айырылды тәңір атып,

Қатарына қосылар жалғыз жол бар

Сол жолмен алмақ болды басын сатып.

Эрастқа құмар болып, қатты ұнатқан,

Сол әйелдің қолына барып кірді,

Осы еді жалғыз жолы оның тапқан.

Амалсыз мұндай іске болғаны тап,

Жоғарғы жағдайлардың бәрін тізсек,

Эрасты ала алар ма ақтап бірақ.

Қандай қалам жаза алар мұндай халды.

«Сол ма, сол ма шығарған мені қуып,

Мені тастап сүйді ме басқа жанды?»

Ой, сезімі үзілді естен танып,

Қайырымды бір әйел көмек берді,

Сорлы қызға көшеде жатқан талып.

Әйелдің көмегімен әрең тұрып,

Әйелге ақырын ғана алғыс айтып,

Басы ауған жаққа қарай кетті жүріп.

Жұтсашы мен бейбақты қу қара жер,

Құлап қана кетсеші, үстіме аспан»

Ойы осы Лиза өмірден үзген күдер.

Жер жұтпайды жатыр ғой тапжылмастан,

Қайғы-қасірет, күйініш мұң менен зар,

Қызық жоқ енді қалған өмір жастан».

Ой улап қыз ақылын тентіреткен,

Тұңғиық қара судың жағасына,

Есенгіреп, сенделіп барып жеткен.

Жағасында кәдімгі кәрі емен.

Тілсіз куә осылар емес пе еді,

Лиза бақыт тапқанда Эрастпенен.

Жаны күйіп, пішіні кетті өзгеріп,

Тұңғиық тұнжыраған ойға батты,

Көз алдына тұман қаптап күңгірттеніп.

Қарады айналаға көзін салып,

Жолмен кетіп барады көрші қызы

Шақырды Лиза айқайлап көріп қалып.

-Сүйікті досым, -деді, - бір сөзім бар,

Он сом алтын ақшаны берді қызға:

-Ұрлық емес осыны анама апар.

Анама айтпап едім сырымды ашып.

Ол адамның аты Эраст неге керек?

Деді де Лиза сынып қалды жасып.

Анама айт: құдай үшін кешірсе етті.

Жан анамның алдында кінәлімін.

Оңға келмес өкініш бір іс өтті.

Анама түгел жеткіз көңіліңе түй,

Міне, жаным қолыңнан сүйем сені,

Сен де мендей анамды қолынан сүй.

Тұңғиық қарасуға кетті құлап.

Анюта үрейі ұшып ойбай салып,

Жүгірді үйге қарай зарлап жылап.

Лизаны судан іздеп тауып алды.

Жағада жатты өлік сұп-сұр болып,

Тапсырған әлде қашан шыбын жанды.

Бақыт таппай алдамшы бұл жалғаннан.

Мезгілсіз қош айтысып дүниемен,

Өмірін осылайша аяқтаған.

Дүниеден өкінішпен мен көшкенде.

Танырмын ол дүниеде, жаңа өмірде

Сенімен сонда Лиза кездескенде.

Кәрі емен қу бас қарттан жаны жара.

Сол еменнің түбінен орын сайлап,

Қойыпты Лиза қызды сол араға.

Сүйеніп жер бесікке Лиза жатқан.

Көз алдымда қара су мөлт-мөлт етіп,

Жоғарыда жапырақ сыбдыр қаққан.

Қан тоқтап кәрі жүрек соқпай қалды,

Сорлы кемпір көз жұмды енді мәңгі.

Көреміз құлазыған жалғыз тамды.

Қыстақтың тұрғындары жоққа сенген,

Ол сорлы Лиза қыздың даусы, дейді

Түн баласы болғанда күңіренген.

Лизаның қайғысы оған кетті батып.

Қанына ортақпын деп санады өзін,

Өле-өлгенше сол қайғы ойды улатып.

Танысып ауызба-ауыз сөйлестім мен,

Дәл осы уақиғаны айтып беріп,

Лизаның бейітіне ертіп мені әкелген.

Екі көзден ағызып қанды жасты,

Ол дүниеде бір-бірін тауып олар,

Мүмкін енді табысты, татуласты.