Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы, жиырма жылдың көлемінде көптеген жетістіктерге жетіп, қарқынды даму жолына түсті. Еліміздің экономикасын дамыту жолында түрлі қадамдар жасалуда

Қаржы нарығы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, нарықтық экономика дамуының алғашқы 10-15 жылында кәсіпорынды қаржыландыру негізінен қарыздық сипатта болады. Тек одан кейінгі кезеңнен бастап акцияларды орналастыру арқылы үлестік қаржыландыру белең алады.Осыған ұқсас жағдай Қазақстан қор нарығында да көрініс табуда.

Сондай-ақ,Қазақстандағы акция нарығының қарыздық қаржы құралдары нарығынан артта қалуының тағы бір себебі оның қатысушыларының дәл осы нарыққа сенімділігінің төмендігі болып табылады.Дамудың осы кезеңінде эмитенттер де, инвесторлар да нарық сегменттерінің сапасына сенімсіздікпен қарайды. Бірінші жағынан, эмитенттер тарапынан инвесторлардың қажетті ақпаратпен толық қамтамасыз етілмеуі, екіншіден компаниялардың дивидендтік саясатының айқын болмауы инвесторлардың аталған нарыққа деген қызығушылығын азайтады. Ақпараттардың мөлдір болуы нарықтың тиімді жұмыс істеуінінің кілті және қаржылық тұрақтылықтың негізгі факторларының бірі болып табылады.

Қазіргі таңда Қазақстанда трансфер-агенттер жүйесі дамымаған. Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының есептеу-техникалық мүмкіндіктерін пайдалана отырып «ҚазПочта» АҚ базасында жалпыреспубликалық трансфер-агенттік жүйе қызметін қамтамасыз ету туралы мәселе бірнеше жыл бұрын көтерілгенін атап өту керек.

Қаржы нарығын дамыту, қаржылық институттар саны мен түрін көбейту шаралары бойынша, халықтың жинақтарын бағалы қағаздар нарығына тарту жоспарлары бойынша «Бағалы қағаздар нарығы туралы» және «Акционерлік қоғамдар туралы» заңдарды жетілдіру жолымен инвесторларды құқығын қорғауды арттыру қажеттілігі туындайды.

Қазақстандағы нарықтық жүйенің қарқынды дамуы еліміздегі институционалды инвесторлардың қызметін жетілдіруге әкелді. Дегенмен, әр саланың өзіне тән болып келетін шешуші проблемалары бар. Сол сияқты институционалды инвесторлардың алдында бірқатар мәселелер туындап отыр.

Ең негізгі мәселелердің бірі өтімді, әрі сапалы қаржылық құралдардың жетіспеушілігі болып табылады. Соңғы жылдардағы жалпы экономикалық өсудің негізінде жұмысбастылық жағдайларының жақсаруына орай, зейнетақы, сақтандыру жинақтарының еселеп өсуіне мүмкіндік туындады. Соған байланысты зейнетақы, сақтандыру жинақтарын орналастыру жағдайын оңтайландыру қажет.

Соңғы кездері бірқатар мемлекеттік мекемелердің бағалы қағаздарын қор нарығына шығарғанымен, бұл қаржылық құралдардың жетіспеушілік жағдайын жоя алмайды. Сонымен бірге отандық қор нарығындағы институционалды инвесторлардың активтері инвестицияланатын бағалы қағаздардың табыстылығының сенімді, әрі өтімді бағалы қағаздар жетіспеушілігі жағдайында төмендеу үрдісі байқалады. Соған байланысты ұлттық валютада еркін қаражаттардың көп бөлігін Қазақстан институционалды инвесторлардың әртараптанбаған портфелін құру арқылы инвестициялап жатыр. Оның негізгі бөлігін табыстылығы төмен мемлекеттік бағалы қағаздар алады, бірақ мемлекеттік бағалы қағаздарды тәуекелдік сипатынан қарастырсақ, олар ең тартымды қаржылық құрал болып саналады.

Қаржылық құралдардың жетіспеушілігіне үлестік (акция) бағалы қағаздар нарығының белсенділігінің төмендігі мен Қазақстан компанияларының капитализациялануының төмен қарқынмен өсуі әсерін тигізіп отыр. Ел экономикасында акция нарығының рөлі төмен. Сонымен қатар, кәсіпорындардың көпшілігі өндірісті модернизациялау үдерісін жүргізуде қаржы тартудың көзі ретінде бағалы қағаздар нарығының артықшылығы өз деңгейінде бағаланбай отыр. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін инвесторлар талғамына сәйкес портфель құрылымын оңтайландыруға портфельдік инвестициялаудың экономикалық математикалық әдістерін қолдану қажет.

Кез келген салаға инвестиция салар алдында инвестордың сол саланың құрылымы мен қатысушылары туралы ақпаратқа қанық болуының маңызы жоғары. Осы орайда интернет торабында Қазақстанның инвестициялық қорлар нарығының барлық қатысушыларына арналған «Іnvestfunds» деп аталатын ақпараттық сервердің жұмыс істеп келе жатқанына да бірнеше жыл болды. Аталмыш сайтта инвестициялық қорлар мен басқарушы компаниялардың тізімдері, қорлардың табыстылығы мен активтерінің көлемі бойынша рейтингтері, бағалы қағаздардың бағасы мен сатып алу жолдары, сондай-ақ қор рыногындағы соңғы жаңалықтар мен сараптамалар көрсетілген. Сондағы мәліметтерге сүйене отырып, басқарушы компанияның басқару стратегиясымен танысып және өзінің тәуекел деңгейін айқындап, кез келген жеке инвестор өзі шешім қабылдауы тиіс.

Биржа нарығы дамуындағы және жалпы қаржы секторындағы мәселелерді шешу үшін біршама уақытты қажет ететін жүйелі шаралар атқарылуы керек.

Республика экономикасына ұзақ мерзімді инвестициялар тарту үшін ақпараттық айқындылықтың жоғары деңгейін, баға орнатудағы әділдік пен тазалықты, инвесторларды қорғауды ұамтамасыз ететін барынша тиімді қор нарығына көшу қажет.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Б.Ж.Ермекбаева, А.Ж.Тұрлыбекова «Бағалы қағаздар нарығы», Оқу құралы, Алматы 2009ж.;

2. www.kase.kz Қазақстан қор биржасының сайты;

3. Додонов В. Ю. Портфельный менеджмент на развивающихся фондовых рынках. – Алматы, 2003г.;