Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі «Назарбаев Зияткерлік Мектептері»

Физика сабағында инновациялық үрдістерді қолдану

Семей қаласы

§ 1.1 Педагогикалық технологиялар деген не? ............................5 бет

§ 1.2 Педагогикалық технологиялар классификациясы.............10 бет

ІІ бөлім. Орта мектепте физика және астрономия пәндерін оқыту әдістемесі

§ 2.1 Қазақстанның білім беру жүйесіндегі өзгерістер.

12 жылдық білім беруге көшу.......................................................12 бет

§ 2.2 Физика және астрономия пәндерінің бұрынғы

және жаңа бағдарламаларындағы айырмашылықтар.................13 бет

§ 2.3 Педагогикалық технологияның өзім пайдаланып

жүрген түрлері................................................................................14 бет

ҚОРЫТЫНДЫ..................................................................................40 бет

Қолданылған әдебиеттер тізімі..........................................................44 бет

Қосымша..............................................................................................46 бет

К І Р І С П Е
Адам ұрпағымен мың жасайды, - дейді халқымыз. Ұрпақ жалғастығымен адамзат баласы мың емес, миллиондаған жылдар жасап келеді. Ел Президенті Н.Назарбаевтың «тәуелсіздік тірегі – білімді ұрпақ» - деген сөзіне орай, жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу. Кезінде Мұхаммед пайғамбар айтқан екен: «Егер келесі өмірде жақсы өмір сүргің келсе, онда осы өмірде тақуа бол, осы өмірде жақсы тұрмыс кешсем десең саудамен айналас, ал егер екі өмірде де жақсы өмір сүргің келсе, білім ізде», - деп. «Надан жұрттың күні қараң, келешегі тұман» деп М.Дулатов айтқандай, келешек ұрпақты білім нәрімен сусындататын, білім мазмұнын жақсарту, оны заман талабына сай игеру, оларды ел азаматы болуға, ақыл – ойын жан – жақты дамытуға ұмтылуға тәрбиелеп, шығармашыл тұлға, әрі XXI ғасырдың белсенді жалғастырушысы ретінде қалыптастыруды көздейтін білім беруші – ұстаз.

Елімізде қазіргі таңда білім беру жүйесінде болып жатқан өзгерістерге орай, 12 жылдың білім беруге көшу табалдырығында тұрған сәтімізде, Президентіміз Н.Назарбаевтың еліміздің бәсекеге лайықты 50 елдің қатарына кіруі туралы жолдауының талаптарына сәйкес мұғалімге атқарар істер де көп, көтеретін жүк те ауыр. Бұл республикамыздағы жаңа білім концепциясына сәйкес пәндерді оқып үйрену оқушының өз бетімен жұмыс істеуін, оқушының жеке тұлғалық қасиеттері мен шығармашылық қабілетін дамытуға бағытталған үрдіс әрекетінде осының бәріне жетекшілік ететін, оқушы мен мұғалімнің арасындағы қарым – қатынастарды реттеп отыратын, өзінің іс - әрекетінде де барлығын түбегейлі жаңаша жасауы керек болатын, ізденгіш, талап қойғыш, кәсіби шеберлігі кемелденген, оқыту әдістемесінің барлық түрлерін меңгерген жан – жақты дамыған тәжірибелі мұғалім болу керектігін білдіреді. А.Дистервегтің баға беруінше – «нашар мұғалім оқушыға ақиқатты өзі береді (барлығын өзі айтып, түсіндіріп береді), ал жақсы мұғалім оқушының ақиқатты өзі іздеп табуын үйретеді».

Мұғалім әрдайым тек жеке бір пәнді оқытушы ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаны қалыптастырушы да болып тобылады, сол себепті сабақ үрдісінде тәрбиелік жағына да өте көп көңіл бөлу керек. Бүгінгі және ертеңгі Қазақстанға өте білімді, өзіне нық сенімді, өз ісінің жетік маман шеберлері қажет. Өз ісінің шебер маманы – ол үнемі ізденгіш, өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, өз жұмысын өте сүйетін және жақсы білетін әрбір жағайларда шешімді жол тауып, жылдам да ұтымды қимыл - әрекет көрсететін адам. Ендеше қазір мектептің алдында тұрған міндет – дәл осындай мамандарды тәрбиелеп шығару. Сол мамаңдар арқылы экономикасы дамыған, әрбір тұрғыны өзін әлеуметтік жағынан қорғанышта екендігін сезінетіндей гүлденіп дамыған ел боламыз. Сол себепті білім беру жүейсінде болашақ мамандарды даярлай алатын, өз пәніне оқушыларды қызықтыра білетін, мәдени және рухани жағынан жоғары дамыған мұғалімдер жұмыс істеуі қажет.

Кезінде Ахмет Байтұрсынов айтқан екен: « оқытудың үш жағы бар, үшеуі үш нәрсеге тіреледі: біреуі оқу құралдарына, екіншісі ақша – қаражатқа, үшіншісі жақсы мұғалімге», деп. Егер осы айтылған үш мәселенің бірі біріне сай келіп жатса, оқыту үрдісінде қиындықтар болмас па еді? Мен өзім мұғалімдік қызмет атқарып жүргендіктен, осы айтылған үш мәселенің екеуі мұғалімге қатысты айтылған деп есептеймін. Осы орайда мұғалімге тікелей қатысты мәселе – оқушылардың пәнге қызығушылығын ояту, ендеше буған қол жеткізетіндей жолдарды іздестіру барысында мен осы жұмысымның тақырыбын «Оқушылардың физика пәніне қызығушылығын арттырудағы жаңа педагогикалық технологиялардың ролі» деп алдым.

Білім беру технологияларының проблемасы педагогикалық инновациялардың, авторлық мектептер мен новатор мұғалімдердің мол тәжірибесі әрдайым жалпылық пен жүйелілікті талап етеді. Каркасты жүйелі түрде құратын негіз ретінде педагогика үшін жаңа ұғым «технология» және педагогикалық үрдістерді анализдеудің және жобалаудың жаңа жолын мақсатқа лайықты қолданған жөн.

Қазіргі уақытта педагогикалық лексиконға педагогикалық технология ұғымы берік енді. Дегенмен, оның қолданылуында үлкен, әртүрлі түсіндірмесі бар.

• 
  Технология – қандай-да бір істе, шеберлікте, өнерде қолданылатын тәсілдер жиынтығы (түсіндірме сөздік).
  
• 
  Педагогикалық технологиялар – оқыту мен тәрбие беру құралдарының арнаулы жиыны мен формасы, әдіс-тәсілдерін үйлестіруді анықтайтын психология-педагогикалық үрдістердің ұйымдастырушы әдістемелік құралы (Б.Т.Лихачев).
  
• 
  Педагогикалық технология – оқу үрдісін жүзеге асырудың маңызды техникасы (В.П.Беспалько).
  
• 
  Педагогикалық технология – оқытудың жоспарланған нәтижелеріне жету үрдісін суреттеу (И.П.Волков).
  
• 
  Технология – бұл өнер, шеберлік, іскерлік, қалыпты жағдайды өзгерту және қайта өңдеу әдістерінің жиынтығы (В.М.Шепель).
  
• 
  Оқыту технологиясы – бұл дидактикалық жүйенің құрама іс жүргізу бөлімі (М.Чошанов).
  
• 
  Педагогикалық технология – бұл оқушылар мен мұғалімдерді қолайлы жағдайлар туғыза отырып, оқу үрдісін жобалау, ұйымдастыру және өткізудегі біріккен іс-әрекет моделі (В.М.Монахов).
  
• 
  Педагогикалық технология – ол техникалық және адамзат ресурстары мен олардың өзара әрекетін есепке ала отырып, білімді меңгеру және оқыту үрдісін құрудың, қолдану мен анықтаудың білім беру формасының тиімділігін өз міндетіне санайтын жүйелі әдіс (ЮНЕСКО).
  
• 
  Педагогикалық технология – педагогикалық мақсаттарға жету үшін қолданылатын барлық жеке, инструменталдық және методологиялық құралдардың жүйелі жиынтығы мен функционалдау ретін білдіреді (В.М.Кларин).
  

Педагогикалық технология ұғымының үш жағы бар:

1. 
   Ғылыми: педагогикалық технологиялар – оқытудың мақсаттары, мазмұны мен әдістерінін зерттейтін және педагогикалық үрдістерді жобалайтын педагогикалық ғылымның бір бөлімі;
   
2. 
   Іс жүргізу-түсіндірмелі: оқытудың жоспарланған нәтижелеріне жету үшін мақсат, мазмұн, құралдар мен әдістер жиынтығын, үрдісті түсіндіру.
   
3. 
   Іс жүргізу-әрекеттілік: Технологиялық үрдістерді жүзеге асыру, барлық жеке, инструменталды және методологиялы педагогикалық құралдырды функционалдау.
   

Педагогикалық технология ұғымы білім беру практикасында үш иерархиялы бірлескен деңгейде қолданылады:

1. 
   Жалпы педагогикалық деңгей: жалпы педагогикалық, жалпы тәрбие беру технологиясы берілген регионда, оқу мекемесінде біртұтас білім беру үрдісін оқытудың анықталған сатысында сипаттайды. Мұнда педагогикалық технология педагогикалық жүйеге синонимдес:оған оқытудың мақсаты, әдістері мен құралдарының жиынтығы, үрдістің объектілері мен субъектілері іс-әрекетінің алгоритмі енеді.
   
2. 
   Жеке әдістемелік (пәндік) деңгей: жеке пәндік педагогикалық технология «жеке әдістеме» мағынасында, яғни бір пән, сынып, мұғалімдердің шеңберінде оқыту мен тәрбие берудің анықталған мазмұнын жүзеге асыруға арналған әдістер мен құралдар жиынтығы ретінде қолданылады.
   
3. 
   Локальдық немесе модульдік деңгей: локальдық технология оқу тәрбиелеу үрдісінің жеке бөліктерінің, жеке дидактикалық және тәрбиелік міндеттерді шешу технологиясын береді.
   

Технологиялық карта – қолданылатын құралдарды көрсете отырып, үрдісті іс-әрекеттің қадамдық, кезеңдік тізбегі түрінде суреттеу.

Технологияларды неғұрлым іс жүргізу, сандық және есептік компоненттер, ал әдістемеде – мақсаттық, мазмұндық, сапалық және вариативті-бағдарлы жақтары көрсетілген. Технология әдістемеден ұдайы өндіргіштігімен, нәтижелердің орнықтылығымен, көптеген «егердің» (егер дарынды мұғалім, егер қабілетті балалар, егер жақсы ата-аналар...) болмауымен ерекшеленеді.

Педагогикалық технологиялар құрылымы: берілген анықтамалардан шығатыны, технология жоғары дәрежеде оқу үрдісімен – мұғалім мен оқушы іс-әрекеті, оның құрылымы, құралдары, әдістері мен формалары байланыста. Сондықтан, педагогикалық технология құрылымына төмендегілер енеді:

А) Концептуалды негізі;

Ә) Оқытудың маңызды бөлімі:

- Оқыту мақсаттары – жалпы және нақты;

- Оқу материалының мазмұны;

Б) Іс жүргізу бөлімі – технологиялық үрдіс:

- оқу үрдісін ұйымдастыру;

- мектеп оқушыларының оқу қызметінің әдістері мен формалары;

- материалды меңгеру үрдісін басқарудағы мұғалімнің қызметі;

- оқу үрдісінің диагностикасы.

Технологиялылық критерийі: кез-келген педагогикалық технология кейбір негізгі методологиялық талаптарды қанағаттандыруы керек.

Концептуалдылық. Білім беру мақсаттарына жетудің философиялық, педагогикалық, дидактикалық және әлеуметтік-педагогикалық негіздемені қамтитын анықталған ғылыми конепцияға сүйену әрбір технологияға тән.

Жүйелілік. Педагогикалық технология жүйенің барлық белгілеріне ие болуы керек: үрдіс логикасы, оның барлық бөліктерінің өзара байланысы, біртұтастық.

Басқарушылық. Оқыту үрдісін диагностикалық мақсатты ұйғару, жоспарлау, жобалау мүмкіндігін, кезеңдік диагностика, нәтижелерді түзету мақсатында құралдар және әдістермен түрлендіру мүмкіндігін болжайды.

Тиімділік. Қазіргі педагогикалық технологиялар бәсекелесе отырып жұмыс істейді және нәтижелері тиімді әрі ыңғайлы болуы керек, оқытудың анықталған стандартына жетуге кепілдік беруі қажет.

Ұдайы өнімділік басқа субъектілер арқылы педагогикалық технологияны өзге біртипті білім беру мекемелерінде қолдану мүмкіндігін түсіндіреді.

Білім мазмұны мен технологиясы. Қазіргі уақытта педагогикада білім беру жүйесінің маңызды және іс жүргізу компоненттерінің

( мақсаты, мазмұны, әдістер, оқыту формалары мен құралдары) бірлігі туралы түсінік бекітілген.Педагогикалық технологияларды жүзеге асыру және вариациялау үрдісінде олардың компоненттері кері тартпалылықтың әртүрлі дәрежесін тудырады көбінесе оқытудың іс жүргізу аспектілері түрленеді,ал мазмұн құрылымы, мөлшері, логикасы бойынша ғана өзгереді. Сондай –ақ, білім мазмұны білім беру технологиясының маңызды бөлімі ретінде көбінесе оның іс жүргізу бөлімін де анықтайды,бірақ әдістердің ең басты өзгерістері мақсат,мазмұн мен формалардың терең түрленулерін қамтиды. Сонымен, білім технологиясының іс жүргізу және маңызды бөлімдері бір-бірін теңбе-тең бейнелейді.

Олардың арасында білім мазмұны, технологияның іс жүргізу бөлімін анықтауда және олардың бірлігін жүзеге асыруда маңызды роль атқаратын енді бір жанама компонент-маңызды дидактикалық құрал – мектеп оқулығы бар.Соңғы жылдары біздің елімізде педагогикалық технологияларды таңдаудың әр түрлі жолдарын байланыстыруда білім сапасының келешекте жоғарылауына теориялық тұрғыдан мүмкіндік беретін көптеген вариативті оқулықтар шығарылды.

Технология және шеберлік.Бір технологияның өзі әртүрлі орындаушылар арқылы неғұрлым адал , нұсқау бойынша дәл немесе творчестволық түрде жүзеге аса алады.Осындай орындауда шебердің жеке компоненті,белгілі спецификасы сөзсіз қатысады,бірақ материалды меңгеру заңдылығын,оқушылар іс әрекеті тізбегі мен құрамын сипаттайтын анықтаушы болып табылады.Әрине,нәтижелер әртүрлі болад ы,дегенмен берілген технологияға тән қандай да бір орта мәнге жуық болады.Сонымен,жұмыс технологиясы жеке бастың қасиеттеріне сүйенеді.

Жаңа педагогикалық технологиялардың қайнар көздері және құрамды бөліктері. Кез келген қазіргі педагогикалық технология педагогикалық ғылым мен қоғамдық прогресте , гуманизация және қоғам демократизациясында пайда болған дәстүрлі элементтерінің байланысы болып табылады. Оның қайнар көздері мен құрама элементтері:

• 
  әлеуметтік түрлену және жаңа педагогикалық ойлау;
  
• 
  ғылыми-педагогикалық, психологиялық, қоғамдық ғылымдар;
  
• 
  алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибе;
  
• 
  өткен тәжірибе, отандық және шетел тәжірибесі;
  
• 
  халықтық педагогика (этнопедагогика).
  

Технологияларда идеологиясы бойынша бір-біріне мүлдем қарама-қарсы әдістер қолданылуы мүмкін. Сондықтан бір технологияның өзі сол немесе басқа философиялық негізге бейім болуы мүмкін (мысалы, ойын).

Гуманизм – адам құндылығын жеке бас ретінде, оның бостандыққа, бақытқа, барлық қабілеттерінің пайда болуы мен дамуына құқығын мойындайтын көзқарастар жүйесі. Бұл адам игілігін әлеуметтік құбылыстар бағасының критерийі, ал теңдік, әділеттік, адамзаттық приниптерін – қоғамдағы қатынастың қалаған нормасы деп есептейтін жүйе.

Гуманизм философиясына антропософия, педоцентризм, еркін тәрбие, табиғат сәйкестілік, неопозитивизм, позитивтік экзистениализм сияқты бағыттар жалғасады.

Теософия – діни бағыттағы мектептердің маңызды фундаменті болып табылады. Теософиялық гуманистік парадигма халықтық педагогикада терең тамырланып жатыр, жастарда мейірімділік пен зұлымдық, адамгершілік тәртіп туралы түсініктерді жеткілікті түрде қалыптастырады.

Антропософия үшін діни емес, адамзаттық даналық маңызды. Антропософия фанаттық құрылулармен де, сектанттықпен де ешқандай байланысы жоқ, материалдық емес, рухани құндылықтарды зерттеуге бағытталған әлемді қатаң түрде сырттай бағдарлау мақсатын көздейді.

Педоцентризм – тәрбие философиясындағы бағыт, ол баланың қажеттілігі мен қызығушылық приоритетінен шығады, баланың дамуы үшін жағдай тудырудағы педагогиканың негізгі міндетін көреді.

Экзистенциализм философиялық концепция «өзінен-өзі істейтін адам» (человек есть то, что он сам из себя делает). Классикалық экзистенциализм өкілдері экзистенция мәнісін, оның негативтік мінезге ие (қорқыныш, кінә, өкініш) көңіл-күйлер мен сезімге деген адамгершілік жағын көрсетеді.

Прагматизм концепциясы (неопозитивизм, неофрейдизм философиялық ағымдары да қосылады) жеке бастың интеллектуалдық және адамгершілік қасиеттері, жеке тәжірибемен байланысты.

Кез-келген технология адамның психикалық дамуын анықтайтын қайнар көздер, алғашқы себептер туралы түсініктерден шығады. Дамудың негізгі басты факторына тәуелділігіне қарай технологияны төмендегідей бөлуге болады:

• 
  биогендік технологиялар; психиканың дамуы биологиялық тұқым қуалау (генетикалық) коды арқылы анықталады; сыртқы орта тұқым қуалаушылық белгілерін іске асырады деп ұйғарады.
  
• 
  Социогендік; жеке басты адамның әлеуметтік тәжірибесі, оқыту нәтижесі жазылатын «tabula rasa» ретінде көрсетеді;
  
• 
  Психогендік; даму нәтижесі адамның өзімен, оның алдыңғы тәжірибесімен, өздігінен жетілудің психологиялық үрдістерімен анықталады;
  
• 
  Идеалистік; жеке бастың материалдық емес тегі мен оның сапасын болжайтын технология;
  

Осы концепцияның көрнекті өкілдері мен жасаушылары – И.М.Сеченов, И.П.Павлов, С.А.Рубинштейн, Н.А.Менчинская, Д.Н.Богоявленский, Ю.А.Самарин және т.б.

В.В.Давыдов – Д.Б.Элькониннің маңызды жалпыла теориясы. Оқытудың бұл концепциясының негізіне теориялық білімнің басты ролі туралы гипотеза жатады, атап айтқанда, интеллектінің қалыптасуындағы маңызды жалпылау. Баланың оқу-әрекеті теориялық-дедуктивтік тип бойынша құрылған танымдық іс-әрекет ретінде түсіндіріледі. Оны жүзеге асыруға оқушылардың теориялық ойлауын, оқу пәнін арнайы құру және танымдық іс-әрекетті ерекше ұйымдастыру жолымен қалыптастыру арқылы жетуге болады.

Оқыту үрдісінде жаңа ұғымдарды енгізу 4 сатыда жүреді:

1. 
   Мұғалім ұсынған математикалық, лингвистикалық немесе басқа жағдаймен танысу, оны бағдарлау.
   
2. 
   Осындай материалдың берілген түрдегі есепті шешудің негізі қызметін атқаратын неғұрлым маңызды қатыстарды айқындайтын үлгісін меңгеру.
   
3. 
   Сол немесе басқа модельдегі формада анықталған қатынасты белгілеу.
   
4. 
   Белгіленген қатынастың қасиеттерін айқындау, олар арқылы бастапқы дербес есепті шешудің шарттары мен тәсілдерін анықтайды.
   

Бүгінде мектеп жұмысының теориясы мен практикасында оқу-тәрбиелік үрдістің көптеген нұсқалары жүргізіліп отыр. Әрбір автор және орындаушы педагогикалық үрдіске өзінің жеке еңбегін енгізеді, осыған байланысты әрбір нақты технологияны авторлық деп атап жүр. Бұл пікірмен келісуге болады. Дегенмен, көптеген технологиялар өзінің мақсаты, мазмұны, қоладынлатын әдістері мен құралдары арқылы жеткілікті түрде ұқсастыққа ие болады және осы ортақ белгілері бойынша бірнеше жалпыланған топтарға жіктеуге болады. Педагогикалық технологиялар төмендегі кластарға бөлінеді:

• 
  Қолдану деңгейіне қарай жалпы педагогикалық, жеке әдістемелік, және модульдік технологиялар.
  
• 
  Философиялық негізі бойынша: материалистік және идеалистік, диалектикалық және метафизикалық, ғылыми және діни гуманистік және антигумандық, антропософиялық, және теософиялық, прагматикалық және экзистенциалистік, еркін тәрбие және мәжбүр ету, т.б.
  
• 
  Психикалық дамудың басты факторлары бойынша: биогендік, социогендік, психогендік және идеалистік технологиялар. Бүгінде жеке бас биогендік, социогендік және психогендік факторлардың әсерлер жиынтығының нәтижесі болып табылады деп қабылданған, бірақ нақты технология олардың бірін ғана ескеріп, немесе ұтыс жасайды, оны негізгі деп есептейді.
  
• 
  Тәжірибелі меңгерудің ғылыми концепциясы бойынша: ассоциативті-рефлекторлық, бихевиористік, гештальт технология, интериоризаторлық, дамыта оқыту.
  
• 
  В.П.Беспальконың танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру және басқару типі бойынша: мұғалімнің оқушымен өзара әрекеті алшақталған, циклдық, шашыраңқы немесе бағытталған индивидуалдық және автоматтандырылған, яғни оқу құралдарының көмегімен. Осы белгілердің байланысы технологияның дидактикалық жүйесін анықтайды:
  

1. 
   Классикалық дәстүрлі оқыту;
   
2. 
   Аудио-визуалды техникалық құралдар көмегімен оқыту.
   

• 
  Я.А.Коменскийдің дәстүрлі классикалық класс-сабақтық жүйесі, мазмұндаудың дәрістік әдісі мен кітаппен өз бетінше жұмыс комбинациясынан тұрады.
  
• 
  Қазіргі дәстүрлі оқыту алдыңғыны техникалық құралдармен байланыстыра қолданады.
  
• 
  Оқытудың топтық және дифференциалдық әдістері, педагог барлық топпен ақпарат ауыстыру, сондай-ақ жеке оқушыларға репетитор ретінде көңіл аударады.
  
• 
  Бағдарламалап оқыту, барлық басқа түрлерді жеке қолдана отырып, басқарудың адаптивті бағдарламасына негізделеді.
  

Оқушылар категориясы бойынша неғұрлым маңызды және түпнұсқалы түрлері:

• 
  Дәстүрлі мектеп технологиясы, орташа оқушыға арналған;
  
• 
  Қозғалыстағы деңгей технологиясы, яғни пәндерді тереңдетіп оқыту гимназия, лицей, арнаулы білім және т.б.
  
• 
  Орнын толтыра оқыту технологиясы, яғни түзетулер жасау.
  
• 
  Әртүрлі виктимологиялық технологиялар (сурдо-, орто-, тифло-, олигофренопедагогика);
  
• 
  Жаппай көпшілік мектеп төңірегінде ауытқымалы, қиын немесе дарынды балалармен жұмыс технологиялары.
  

Педагогикалық қатынастардың гуманизациясы мен демократизациясы негізінде педагогикалық технологиялар. Бұл технологиялардың іс жүргізу бағдары, жеке бас қатынастарының приоритеті, индивидуалдық жақындау, қатаң емес демократиялық басқаруы және айқын гуманистік бағыттағы мазмұны болады. Оларға ынтымақтастық педагогикасы, Ш.А.Амонашвилидің гуманды жеке бас технологиясы, Е.Н.Ильиннің адамды қалыптастыратын пән ретінде әдебиетті оқыту жүйесі, т.б.

Оқу материалын әдістемелік жетілдіру және дидактикалық қайта құру негізіндегі педагогикалық технологиялар. П.М.Эрдниевтің дидактикалық бірліктерді ірілендіруі (УДЕ), В.С.Библер мен С.Ю.Кургановтың «мәдениет диалогы» технологиясы, Л.В.Тарасовтың «Экология және диалектика» жүйесі, М.Б.Воловичтің ақыл-ой іс-әрекетін кезеңдік қалыптастыру теориясын жүзеге асыру технологиясы және басқалар.

II бөлім
Орта мектепте физика және астрономия пәнін оқыту әдістемесі.

§ 2.1 Қазақстан білім беру жүйесіндегі өзгерістер. 12 жылдық білім беруге көшу.

Қазір біздің мемлекетімізде білім беру жүйесінде көптеген өзгерістер болып жатыр, білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда, бұл үрдіс білім парадигмасының өзгеруімен қатар жүреді.

Елімізде Қазақстан Республикасындағы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы (концепциясы) қабылданды. Бұл тұжырымдаманың мақсаты – 12 жылдық мектеп жағдайында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру жүйесін жаңарту жолдары мен дамыту стратегиясын айқындау. Тұжырымдама мынадай міндеттерді қабылдады:

1. 
   12 – жылдық мектептегі білім беру мақсатын, міндеттерін, құрылымын, мазмұны мен оқу – тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың ерекшеліктерін атап көрсету.
   
2. 
   12 – жылдық білім беруге көшудің қаржылық – экономикалық негіздемесін дайындау.
   
3. 
   Осы тұжырымдаманың күтілетін нәтижелерін айқындау. Одан әрі Тұжырымдама қандай бөлімдерден тұратыны көрсетілген.
   

Қазақстанның білім беру жүйесінің даму деңгейіне кері ықпал ететін мынадай факторлар қалып отыр:

1. 
   Орта білім беру жүйесінде диагностикалық мақсаттың болмауы;
   
2. 
   Білім берудің жеке тұлғаның дамуына емес, формальды нәтижелерге бағдарлануы;
   
3. 
   Оқу жетістіктерін бағалауда оқушыны қызықтырмайтын, шынайылықты қамтамасыз етпейтін және қиындық тудыратын жағдайға душар ететін ескірген жүйенің сақталуы;
   
4. 
   Жасөспірімдердің тұлғалық, азаматтық және адамгершілік қасиеттерінің жеткілікті дамымауы, өзін - өзі анықтау мотивтерінің болмауы, өзіндік қызығушылығы мен болашақ жоспарын сезіну деңгейінің төмендігі.
   

1. Оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдардың, дидактикалық тапсырмалардың біршама жүйеленіп, сапалық деңгейінің артуы;

2. Оқушылардың оқуға деген ынтасы мен қабылеті қалыптасып, оқу әрекетінің дамуы;

3. Мұғалімдердің сабақ беру үрдісінде әр түрлі деңгейдегі әдістемелік іс - әрекеттері, ойын түрлерін жүйелі және шебер қолдана білуі.

Егер қазіргі жаңа және бұрынғы ескі бағдарламаларды салыстыратын болсақ, айырмашылықтардың өте көп екендігі мұғалім емес адамға да бірден түсінікті. Себебі, ескі бағдарлама бойынша физика жеке пән, астрономия жеке пән ретінде оқытылатын, астрономия тек 11-класта ғана, бір жылдық курс болып қарастырылатын. Ал жаңа бағдарламаға келсек, 7-9 кластарда осы екі пән бір оқулыққа біріктірілген. Сонымен қатар 9-класта бұрынғыдан сағат саны да кеміген, ал берілетін материалдың ауқымы бұрынғыдан екі есе көп. Мысалы, бұрынғы астрономияда Кеплер заңдарына 2 сағат, планеталардың көрінерлік қозғалысына 2 сағат беріліп, аспан денелеріне дейінгі қашықтықты анықтауға 1 сағат бөлінетін, ал қазіргі 9 класс бойынша Кеплер заңдары аса устірт қарастырылып, астрономиялық қашықтықты анықтау деген екі тақырыпқа бір – бір сағат қана бөлінген. Бұрын 5 сағатта оқылатын материалды оқушылар 2 сағатта меңгеріп шығуы қажет болады. Осы 9-класс оқулығында механикалық тербелістерден кейін бірден электромагниттік тербелістер беріледі де, оған екі-ақ сағат бөлініп, толқындарды да сәл осылай берген. Сонда айнымалы электр тоғы, айнымалы магнит өрісі қарастырылмай тұрып, электромагниттік толқын тақырыбын өту оқушыға өте түсініксіз болады. Ал, бұрынғы 11-кластың физикасында өте кең ауқымда қарастырылатын радиобайланысқа 1 ғана сағат бөлінген; атомның құрылысы мен кванттық физиканы біріктіріп, 6 сағат қана берілген, бұрынғы бағдарламада кванттық физиканың 1 өзіне ғана 9 сағат бөлінетін.

Ал, 9-класс пен 10-класс оқулықтарында кинематика екі рет қарастырылады (жаңа бағдарламада), 10-класта жаратылыстану – математика бағытымен оқытатын оқулықта оқушының өз бетімен қосымша оқып үйренуіне көп материалдар берілген; жаттығулардың есептерінің көбі жұлдызшамен (*) берілген. Ал * белгісі қиындығы жоғары есеп, яғни – олимпиада есептерінің қатарына кіретін есеп деген сөз. Егер «жаттығу» сөзінің мағынасына келетін болсақ, оқушы берілген формулаға ғана қойып шығарып, жаттығып көретін есептер деген ұғымды береді. Ал, жаттығуға олимпиада есебін кіргізіп қоюдың келеңсіздік жақтары да бар. 1-шіден, әзірге бұл жаңа оқулыққа есептер жинағы, дидактикалық материалдар басылып шыға қойған жоқ, сол себепті оқушыға үйге тапсырма беру кезінде оңай есептерді беру керек, ал бұл оқулықта (Кронгарт, Кем) 10 класс жаттығу есептерінің кейбіреуінде жартысынан астамы * мен берілген қиын есептер. Осы оқулықты құрастырушылардың бірі – В.Кем – физика-математикалық мектептің мұғалімі. Физика-математикалық бағыттағы мектептерде тек табиғи дарыны бар балалар мен қабілеттілігі өте жоғары балалар ғана оқиды. Біздің мына күнделікті қабылдайтын ақпарат көп дәуірде жай мектептің оқушылары – зейінділігі шашыраңқы, класс оқушыларының дені «3» - тік бағамен ғана оқитын оқушылар. Ондай оқушыларға жеңілдетілген тапсырмалар ғана беру керек болады. Егер оқушы қолындағы оқулықта жеңіл тапсырма болмаса, есеп жинағы болмаса, ерксіз бұл жұмысты мұғалімнің өзі қолына алуы тиіс. Осы орайда инновациялық технологияларға жүгінуге тура келеді. Сайып келгенде, оқу-тәрбие жұмысының ең негізгі тірегі және қозғаушы күші-ұстаз.

Мектепті жаңарту, сондай-ақ физика мен астрономияны оқытудың жаңа әдістемелік жүйесін жасау ең алдымен әрбір оқушының жан-жақты дамуына, ойлау қабілетінің үздіксіз жетіліп, жаңа деңгейге көтерілуіне тиімді жағдай туғызу бағытында жүргізілуі тиіс. Сондықтан адамның дарыны мен қабілетін белсенді түрде дамытуды қамтамасыз ететін, әрбір оқушыға білім алудың дербес жолдарын таңдау құқығын беретін оқу пәндерінің кешенін жасау қажеттігі туады.

Физика және астрономаия пәнін оқытудағы басты мақсаттар – оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту, олардың диалектикалық – материалистік көзқарастарын қалыптастыру мен политехникалық білімін, танымдық және шығармашылық қабілеттерін арттыру, оқушылардың табиғатқа және техникалық әлемге қызығушылығын арттыру болып табылады.

Мектеп оқушыларының ой толғанысы мен ойлау қабілетінің бүкіл оқу жылының, оқу аптасының немесе күнінің барысында, тіпті сабақ үстінде де сан құбылып отыратынын әр ұстаздың білуі қажет. Оқушының зейіні, ойлау қабілеті өз деңгейінде болу үшін оқытудың әңгімелік, көрнекілік және практикалық әдістерін үнемі өзгертіп отыру керек.

Біздің қоғамымыздың дамуының қазіргі деңгейінде мұғалімнің ролі, көтерер жүгі ерекше. Бұл Республикамыздағы жаңа оқу Тұжырымдамасының мазмұнына сәйкес, оқушының көптеген тапсырмаларды өз бетімен ізденіп тауып оқуына, оның жеке тұлғасының қасиеттерінің дамуына байланысты.

Қазір мұғалімнің алдында мынадай міндеттер аса маңызды:

1. 
   оқушы сабақ оқығысы келуіне дағдыландыру (өз пәніне қызықтыра білу)
   
2. 
   өз пәнінің мазмұнын жетік білу
   
3. 
   оқыту әдістемелерінің сан салалы түрін меңгеру.
   

1. 
   білімі өте кемелденген, жан-жақты адам болуы;
   
2. 
   психологиялық тұрғыдан алғанда өте сыпайы, бала жанына жара түсірмей, оған тек мейрімділікпен, жүрек жылуымен ғана оқушыны жеке тұлға деп қарайтын мәдениеті аса дамыған адам болуы;
   
3. 
   ата-аналармен болсын, оқушылармен болсын, өз әріптестерімен болсын – қарым-қатынаста рухани білімі (духовность) өте жоғары дамыған болуы.
   

Мен өз тәжірибемде жоғарыда айтылған педагогикалық технологиялардың ішінен қолданып жүргендерім – Шаталовтың оқу материалын сызба, тірек-конспектілер арқылы беруі және М.Жанпейісованың модульдік технологиясы. Тірек-конспектілердің тиімді жақтары-оқушының мынадай мәселеге көңіл аударуын қажет етеді:

1. 
   Тірек-конспектіні мұқият оқып шығу. Егер түсініксіз сұрақтар кездесіп қалса, оқулықтағы параграфты оқу.
   
2. 
   Тірек-конспектінде берілген материалды жадында жақсы сақтап, меңгеру үшін өзінің дәптеріне заңдар мен олардың математикалық өрнегін,негізгі формулалар мен теңдеулерді, заңдылықтарды жазып алу.
   
3. 
   Көру және жазу арқылы өзінің есте сақтау қабілетінің артуына көп ықпалы болатынына.
   

Модульдік технологияға келсек, мұнда білім берудің үш мақсаты – оқыту, тәрбиелеу және дамытуды орындау кезінде мынадай дидактикалық қызметтер: үйрету, бағыттау, тексеру жүзеге асады. Материалды ең алғашқы кіріспе сабақта қысқаша – тезистік лекция түрінде бергеннің өзінде, сөйлесу бөлімінде көптеген ойын түрлері арқылы материалды 7 ретке дейін қайта қайталап оқып, оқушының білімінің берік болуына, оның өз бетімен көп ізденіп тырысуына, әр деңгейлік тапсырманы орындау барысында шығармашылық дағдысы қалыптасуына, оқушыларды ұжымшылдыққа, тіл коммуникативтігінің артуына, пәнге қызығушылығының артуына көп көмегін тигізеді. Жеке жұмыс, жұптық жұмыс, топтық жұмыстар жүргізу кезінде бір ғана сабақтың үстінде дарынды оқушымен де, орташа оқушымен де, нашар оқушымен де байланыс үздіксіз жүріп отырады.

Сонымен қатар оқушылар әр сабақта бағаланып, қорытынды бөлімде олардың алдыңғы сабақтарда алған бағаларын жақсартуына мүмкіндік туады. Ең бастысы – оқушы дәстүрлі сабақтағыдай 45 минут бойы бір орында тапжылмай отыру, жалығу, шаршау деген сияқты жағымсыз жақтарды басынан кешірмейді.

Модульдік технология әрбір оқушыны белсенді оқушыға айналдырады, білім сапасының көп жақсаруына жеткізеді. Бірақ әрбір модульді дайындау алдында мұғалімнің де өте көп ізденуін, өте ауқымды материал құрастыруды, әр деңгейге есептер ойластыру, әр ойынға сұрақтар ойлап табу, ол сұрақ, тапсырма, есептердің жауабын дайындап жазып қоюды да талап етеді. Модульдік технология оқушы мен мұғалімнің екеуінің біріге отырып әрекет етуіне негізделген технология болып табылады.

Төменде осы модульдік технологияны қолданып өткізген тараудың немесе сабақ жоспарларының бір-екі нұсқасы келтіріледі.

Тақырыбы: Физикалық немесе толқындық оптика. (10 сағат)

Модуль құрылымы	Сағат саны	Модульдің мазмұны	Уақыты	Ескерту
Кіріспе	1-сабақ	1.Модульге кіру. 2.Лекция: Жарықтың дисперсиясы. 3.Тірек-сызбасын түсіндіру.	15мин.	Оқушылар дәптерге жазады.
	2-сабақ	1.Жарықтың интерференциясы. Жұқа қабыршақтағы интерфе- ренция. 2.Интерференцияның техникада қолдануы. 3.Тірек-сызбасын түсіндіру.
	3-сабақ	1.Жарық дифракциясы. 2.Дифракциялық тор.
Сөйлесу	4-сабақ	Зертханалық жұмыс № 3 «Интерференция, дифракция және дисперсия құбылыстарын бақылау»	45мин.	Оқушылар тәжірибе жасап, бақылайды, қорытынды жазады.
	5-сабақ	Зертханалық жұмыс № 4 «Дифракциялық тор арқылы жарық толқынының ұзындығын есептеу»	45мин.	Оқушылар тәжірибе жасап, қажетті есептеулер жүргізіп, қорытынды жазады.
	4-сабақ	«Карлы кесек» ойыны	45мин.
	5-сабақ	Жеке топтық жұмыс. Есептер шығару.	45мин.	Дәптерге жазады.
	6-сабақ	«Өрмекші» ойыны	45мин.	Жауап жеке парақтарға жазылады.
	7-сабақ	Есептер шығару.	45мин.	Дәптерге жазады.
	8-сабақ	«Брейн – ринг» оқыта үйрету ойыны.	45мин.
Қорытынды	9-сабақ	Бекіту: 1.Блиц – турнир. 2.Тест.	45мин.
	10-сабақ	Бақылау жұмысы.	45мин.

Нені үйрену қажет? Физикалық құбылыстардың сырын түсіндіре білуге, жарықтың дисперсия, дифракция, интерференция құбылыстарын зертханалық жұмыста бақылауға, дифракциялық тор арқылы жарық толқыны ұзындығын есептеуге үйренулері қажет.

Нені білуі тиіс? Жарықтың толқындық қасиеттері: дисперсия, дифракция, интерференция, поляризациясы анықтамаларын, олардың қолданылуын, дифракциялық тор, интерферометр, поляроид анықтамаларын, типтік әр деңгейдегі есептер шығару, электромагниттік толқын шығару шкаласын білулері тиіс.
Лекция тезистері

1. 
   Жарық – электромагниттік толқын. Механикалық толқындар сияқты
   

1⁰ Жарықтың дисперсиясы – сыну көрсеткішінің жарықтың түсіне немесе жарық жиілігіне тәуелділігі. Ньютон тәжірибесі. Түстердің табиғатын түсіндіру. Табиғаттағы дисперсия – жаңбырдан соңғы кемпірқосақ көрінісі. Спектрлік аппараттар, спектроскоптың құрылысы.

Оптикалық диапазондағы жарық толқындарының ұзындығы

4 х 10^-7 – 8 х 10^-7 м. аралығында жатады.
Жарық бір ортадан екінші ортаға өткенде оның жылдамдығы мен толқын ұзындығы пропорционал өзгереді де, жиілігі өзгермей, тұрақты болып қалады.

2⁰ Жарық толқындарының интерференциясы болуы үшін қабаттасатын, қосылатын толқындар когерентті толқындар болуы қажет. Когерентті толқындар деп жиіліктері бірдей, фазалар айырмасы тұрақты болатын толқындарды айтады.

Толқындардың жол айырмасы туралы түсінік беру, интерференцияның анықтамасы: кеңістіктің берілген нүктесінде когерентті толқындар қабаттасқан кезде, толқындардың бірін-бірі күшейтуі немесе әлсіретуі.

Толқындар бірін-бірі күшейтетін болса, берілген нүктеде максимум шарты орындалады, ал бірін-бірі әлсірететін болса, толқындар қабаттасқан нүктеде минимум шарты орындалады.

Максимум шарты: толқындардың жол айырмасына жарты толқын ұзындығының жұп саны сәйкес келуі, немесе толқын ұзындығының бүтін саны сәйкес келуі.

Жұқа қабыршықтағы интерференция, оның мысалы – сабын көпіршіктерінің және шалшық – су бетіне тамған май тамшыларының түрлі түске құбылып ойнауы.

Ньютон сақиналары – екі шынының арасында қалған жұқа ауа қабатындағы интерференциялық көрініс. Ньютон сақиналарын пайдаланып, жарық толқынының ұзындығын есептеуге болады.

Интерференцияның қолданылатын жерлері – бұйымдар бетінің тегістігін тексеру, интерферометрлер, оптиканың жарқылдануы – фотоаппарат, киноаппарат, т.б. Оптикалық құралдардың объективіндегі шағылысу жарқылын азайту.

3⁰ Жарық тоқындарының дифракциясы – жарық толқындарының өз жолындағы бөгеттерді орап өтуі. Дифракция құбылысының байқалу шарты, Юнг, Френель тәжірибелері. Дифракциялық тор – мөлдір емес жолақтар мен мөлдір саңылаулар жиынтығы. Дифракциялық тор ақ жарықты жеті түсті спектрге жіктейді. Дифракциялық торға мысал: айқастырылған кірпіктер, құс қауырсыны, капрон, батист маталар.

Тор периоды немесе дифракциялық тор тұрақтысы d – 1мм-гі штрих санына қатынасы. Жарық толқындарының дифракциясы оптикалық құралдардың үлкейту, көрсету мүмкіндігін шектейді.

Дифракциялық тор шағылдырғш және шашыратқыш болып бөлінеді.

Әр түрлі бөгеттерден дифракциялық көрініс.

Дифракциялық максимумдар шартын өрнектейтін формула: dsinf = kλ

d – тор периоды, f – ауытқу бұрышы,

k – спектр реті, λ – жарық толқыны ұзындығы.

Осы максимумдар шартын пайдаланып, дифракциялық тордың көмегімен жарық толқыны ұзындығын өте дәл есептеуге болады.

4⁰. Жарық толқындарының поляризациясы.

Жарық – көлденең электромагниттік толқын. Жарық толқындарының поляризациясы – жарық толқындарының тербелістері бір жазықта болып өтуі.

Күннен келетін ақ жарық, электр шамы беретін жарықтар поляризацияланбаған. Поляризациялау ушін турмалин кристалынан немесе басқа минералдардан поляроид жасайды.

Поляризация – жарықтың қөлденең толқын екендігін көрсететін толқындық қасиеті. Түндегі уақытта автокөліктердің фарасы жарығы қарсы келе жатқан жүргізушінің көзін қарықтырмауы үшін поляроидтар қолданылады. Ол автокөлік фарасына немесе алдыңғы әйнектің жоғары жағына жалатылады.

Жарық – электромагниттік толқын. Ал әрбір толқын өзімен бірге энергия тасымалдайды. Сол себепті заттың бетіне жарық түскенде бұл зат өзіне жарықты жұтса, жұтылған жарықпен бірге энергия да алады. Сондықтан, ақ түсті дене мен қара түсті денеге бірдей ақ жарықты түсіргенде, ақ түсті дене өзіне түскен барлық түсті жарықты жұтпай, шағылдырады да, энергия алмай, салқын күйінде қалады. Ал, қара түсті дене өзіне түскен барлық жарықты жұтады да, энергия, яғни, температурасы артып, қызады. Ауылды жерге қарағанда қалалы жерде көктемде қар жылдам еріп кететіні сондықтан. Ауылда қар аппақ болып жатады, күн сәулесін жұтпайды, ал қалада завод – фабрика, автокөлік түтіндерімен қардың беті тез ластанып, ол күн сәулесін жұтатындықтан тез ери бастайды.

Мұз құрсауында қалған қайық, кемелерді мұздан босатып алу үшін, оның айналасындағы қар, мұзды еріту керек болады, соған байланысты кеменің айналасына қара түсті көмір не күл төгіп қояды.

Қазіргі кезде өнеркәсіптің дамуы, завод-фабрикалардың саны, автокөліктердің саны көбеюіне байланысты атмосфераға түтін, шаң т.б. қоқыстар көп бөлініп шығады.

1. 
   Неліктен түрлі – түсті фильмдерді электр доғасының жарығымен, ал түрлі – түсті емес (черно-белый) фильмдерді электр шамы (лампа накаливания) жарығымен түсіреді. Жарықтың табиғатына деген өз көзқарасыңыз қалай?
   
2. 
   Тоғанның түбі жарықтың шағылысуынан көрінбей тұр. Осы шағылысуды қалай өшіруге және тоғанның түбін көруге болады. Жарықтың электромагниттік толқын екенін білгеннен кейін оның жерге тигізетін зияны мен пайдасы туралы ойларыңыз қалай?
   
3. 
   Бақшада өскен көкөністер мен теплицада өскен көкөністердің дәмділігі мен тағамдық құндылығының ерекшеліктері туралы не айтуыңа болады? Күн сәулесінің жарығымен өсірген немесе шамның жарығымен өсірген көкөністерде айырмашылық бол ма? Осы мәселе жөніндегі өз ойыңыз қандай?
   
4. 
   Атмосфераға бөлініп шығатын күл-қоқыс, түтін, шаң сияқты қалдықтардың әсері жер шарында топан су қаптау қаупіне әкеле ме? Табиғатты, орман-суды, т.б. қалай аман сақтап қалуға болады деп ойлайсың?
   

1. 
   Ауылды жердегіге қарағанда қалалы жерде көктемде қар тез еріп кететін себебі не?
   
2. 
   Жердің атмосфера қабаты бар. Жер аспаны көгілдір немесе көк болып көрінеді. Айда атмосфера жоқ, ай аспаны қап-қара болып көрінеді, жұлдыздар күндіз де, түнде де көрінеді. Осы құбылыстардың сыры неде?
   
3. 
   Қолыңызда екі түсті: қызыл және көк түсті шыны бар. Ақ қағазға қызыл қарындашпен жазылған жазуды көру ушін осы шынылардың қайсымен қарау керек?
   
4. 
   Су бетіне қызыл жарық түсіп тұр. Су ішінде жарық толқынының ұзындығы қандай болады? (арта ма, кеми ме?), су астында жүрген адам қандай түсті жарықты көрер еді?
   

1. 
   Түнгі уақытта автокөлікпен жүрген кезде қарсы келе жатқан көліктің жарығы жүргізушінің көзін қарықтырмауы үшін жарықтың қай қасиетін қолданады? Түсіндіріп бер.
   
2. 
   Ақ қағаз бен қара қағаздың бетіне күн сәулесі түседі. Ақ бет неге салқын қалпында қалады, қара қағаз неліктен қызады? Жаз айларында қандай түсті киім киген дұрыс болады?
   
3. 
   Лазерлік компакт дискіге қарасаңыз, жеті түстің құбылып ойнауын байқайсыз. Оның себебі неде?
   
4. 
   Шалшық су бетіне тамған автокөлік майы су бетіне жайылып, оған күн сәулесінің жарығы түскенде түстердің құбылып, ойнау себебін түсіндіріңіз.
   

1. 
   Ауылды жерде завод – фабрикалар өндіріс орындары болмағандықтан, және автокөлік саны қаладағыдан аздау болғандықтан қар беті үнемі аппақ, тап-таза болады, сол себепті, ақ қар күн сәулелерін түгелдей шағылдырады. Ал қалалы жерде қар жылдам кірленеді, кір қар өзіне түскен жарықты жұтады, энергия сіңіріп жылдам ериді.
   
2. 
   Жер аспаны көгілдір, көк түсті болатын себебі, күннен келетін ақ жарықтың құрамындағы көк және көгілдір түсті сәулелерді атмосфера қабаты көп шашыратады. Айда атмосфера жоқ болғандықтан, күн сәулесін шағылдырып, шашырататын орта жоқ, аспан, космос өз қалпында көрінеді.
   
3. 
   Ақ қағазға қызыл қарындашпен жазылған жазуға қызыл шыны арқылы қарасаңыз, қағаз да қызыл түске боялып, ондағы жазу көрінбей кетеді, сол себепті оған көк түсті шынымен қарау керек. Жазу қара түстес болып көрінеді.
   
4. 
   Су ішінде жарық толқынының ұзындығы ауадағыға қарағанда қысқарады, себебі, п_ауа = 1, п_су = 1,33; п_ауа < п_су. Ал су астында жүрген адам да қызыл түсті жарықты көреді, жарықтың түсі оның жиілігіне байланысты өзгереді, ал толқын (жарық) бір ортадан екінші ортаға өткенде жиілік өзгермей қалады.
   

1. Жарықтың поляризациясы. Поляроидты автокөлік фарасына немесе

2. 
   Ақ бет салқын қалпында қалатын себебі, ол өзіне түскен барлық түсті жарықты шағылырады. Жарық – электромагниттік толқын болғандықтан, ол өзімен бірге энергия тасымалдайды. Ал қара қағаздың қызатын себебі, ол барлық түсті жарықты өзіне жұтады, сол себепті өзіне энергия сіңіреді.
   
3. 
   Себебі, компакт дискі өте жіңішке сызықтармен сызылған. Сызық және сызықтардың арасы дифракциялық тордағы мөлдір емес және мөлдір саңылаулар ролін атқарады да, дифракциялық тордағы сияқты, ақ жарық диск бетінде жеті түске жіктеледі.
   
4. 
   Себебі, су бетіне жайылған май қабаты өте жұқа болады да, жұқа қабықшадағы интерференция құбылысын көресіз, қабықшаның үстіңгі және астыңғы қабатынан шағылған сәулелер қабаттасып, интерференцияланады.
   

1. 
   Аспандағы кемпірқосақ көрінісі жарықтың қай қасиетін көрсетеді? Түсіндіріңіз.
   
2. 
   Шыны призмадан өткенде спектрдің қай түсті бөлігіндегі жарық көп сынады?
   
3. 
   Күннен келетін ақ жарық жеті түсті спектрге жіктеледі. Қай түсті жарықтың толқын ұзындығы ең үлкен және оның жиілігі қандай?
   
4. 
   Дифракциялық тор не үшін қажет? Дифракциялық тор ретінде нені мысалға аласыз.
   

1. 
   Неліктен микроскоппен атомды көруге болмайды? Себебін айтыңыз.
   
2. 
   Түстердің табиғатын жарықтың қай қасиеті түсіндіреді. Шөп неге жасыл болып көрінеді?
   
3. 
   Жасыл және қызыл екі шыныны қабаттаса, бұл екі шыны арқылы қандай түсті жарық өтеді? Себебі неде?
   
4. 
   Қыста мұз құрсауында қалып қойған кемені мұздан босатып алу үшін қандай амал қолданған дұрыс?
   

1. 
   Жарықтың толқындық қасиетін медицинада қолданады. Ас қорыту ағзаларына жүргізілетін эндоскопиялық тексеруде жарықтың қандай қасиеті қолданылады? Ғылыми техникалық прогрестің адамзатқа тигізер зияны бар ма? өз ойыңыз.
   
2. 
   «Жерде күннің жарығы болмаса» деген тақырыпқа өз ойыңызды жазыңыз.
   
3. 
   «Түндегі мысықтардың бәрі қара» деген мәтелдің мағынасын сіз қалай түсіндіресіз?
   
4. 
   Жарықтың корпускулалық – толқындық дуализм принципі қорытын-дысын жасаңыз.
   

1. 
   Аспандағы кемпірқосақ көрінісі жарықтың дисперсия құбылысы. Күн сәулесі жаңбырдың тамшыларынан призмадан өткендегідей сынып өтіп, жеті түске жіктеледі.
   
2. 
   Шыны призмадан өткенде күлгін түсті жарық көп сынады. Себебі, шыны жиілігі неғұрлым үлкен, толқын ұзындығы аз сәулелерді көп сындырады.
   
3. 
   Спектрдегі қызыл түсті жарықтың толқын ұзындығы ең үлкен, ал жиілігі ең аз болады.
   
4. 
   Дифракциялық тор ақ жарықты жеті түсті спектрге жіктейді. Дифракциялық тор ретінде айқасқан кірпіктерді де алуға болады, капрон матаны, құс қауырсынын алуға болады.
   

1. 
   Себебі, жарықтың дифракция құбылысы оптикалық құралдардың көрсету мүмкіндігін шектейді, атом өлшемдері жарық (оптикалық диапазондағы) толқынының ұзындығынан аз.
   
2. 
   Түстердің табиғатын түсіндіретін жарықтың дисперсия құбылысы. Шөптің жасыл болып көрінетін себебі шөп заты өзіне түскен жарықтың ішінен тек жасыл жарықты шағылдырып, қалғанын жұтады. Шағылған жасыл жарық біздің көзімізге түседі де, шөп жасыл болып көрінеді.
   
3. 
   Жасыл және қызыл екі шыныны қабаттаса, бұл екеуі арқылы ешқандай жарық өтпейді. Себебі, жасыл мен қызыл қабаттасқанда қара түс береді. Қара түсті дене өзіне түскен барлық түсті жарықты жұтады.
   
4. 
   Кемені мұз құрсауынан босатып алу үшін оның айналасына қара көмір немесе күл төгіп қояды. Қара түсті көмір өзіне түскен сәулелерді жұта отырып, энергия сіңіріп, астындағы мұзды ерітеді.
   

1. 
   Оптикалық диапазондағы электромагниттік тербелістердің толқын ұзындығы қандай шекте болады?
   

В) λ є (0,4 ÷ 0,8) ·10⁸м.

С) λ є (0,4 ÷ 0,8) ·10^-8м.

Д) λ є (0,4 ÷ 0,8) ·10^-6м.

Е) λ є (0,4 ÷ 0,8) ·10¹⁶м.
2. Сәулелердің қайсысының толқын ұзындығы ең қысқа

А) Радиотолқындар.

В) Көрінетін жарық.

С) Инфрақызыл жарық.

Д) Рентген сәулелері.

Е) Ультракүлгін сәулелері.

А) γ – сәулелері.

В) Көрінетін жарық.

С) Ультракүлгін сәулелері.

Д) Рентген сәулелері.

Е) α - сәулелері.

4. 1. V – жарық жылдамдығы; 2. λ – толқын ұзындығы; 3. ν – электромагниттік толқынның тербеліс жиілігі. Осы шамалардың қайсысы бір ортадан екінші ортаға өткенде өзгермейді?

А) 1.

С) 3.

Е) 2 және 3.

5. Ақ бетке текст көк әріппен жазылған. Егер оны қызыл шыны арқылы қараса әріптер қандай болып көрінеді?

А) Көк.

С) Қызыл.

Д) Ақ.

Е) Қызғылт.

А) Перламутр раковинасындағы «Түс ойыны».

В) Сабынның түрлі – түсті көбік шарлары.

С) Ақ жарықтың экрандағы өте жұқа саңылаудан өткеннен кейінгі түрлі-

түсті көрінісі.

Д) Күн күркірегеннен кейінгі көрінетін кемпірқосақ көрінісі.

Е) Жауаптар арасында дұрысы жоқ.

7. Қызыл және көгілдір шыныларды бірге қосақтады. Осы қос шыныдан

қандай сәулелер өтеді?

А) Қызыл және көгілдір.

В) Ешқандай.

С) Тек қызыл.

Д) Тек көгілдір.

Е) Тек ақ.

8. Ақ түсті экранда жасыл шаршының суреті салынған. Бақылаушы оған

қызыл шыны арқылы қарағанда, көрінетін сурет:

А) Жасыл фонда қара шаршы.

В) Қызыл фонда көк шаршы.

С) Қызыл фонда қара шаршы.

Д) Қызыл фонда қызыл шаршы.

Е) Қызыл фонда жасыл шаршы.

9. Жарық дисперсиясы дегеніміз не?

А) Жарықтың денелерді орап өтуі.

В) Жарықтың шашырау және шағылу құбылысы.

С) Жарықтың ортада жұтылуы.

Д) Жарықтың сыну көрсеткішінің жиілікке тәуелділігі.

Е) Жауаптар арасында дұрысы жоқ.

Тест № 2. Жарық дифракциясы.

1. 
   Төмендегі сәуле шығарулардың қайсысында дифракция құбылысын
   

1. 
   Көрінетін жарық
   
2. 
   Радиотолқындар
   
3. 
   Рентген сәулелері
   
4. 
   Инфрақызыл сәулелер
   

В) Тек 1, 2 және 3.

С) Тек 1, 3 және 4.

Д) Тек 1, 2, 3 және 4.

Е) Тек 3 және 4.
2. Периоды 3 мкм дифракциялық торға толқын ұзындығы 650 нм монохромат жарық түседі. Дифракциялық максимумның ең үлкен рет саны қандай болады?

А) 1.

С) 3.

Е) 5.

А) 397,5 нм.

В) 680 нм.

С) 340 нм.

Д) 795 нм.

Е) 737,5 нм.

4. Дифракциялық тордың 1мм ұзындығында 100 штрих бар.

Дифракциялық тордың периоды қандай?

А) d = 100мм.

В) d = 10^-5м.

С) d = 1м.

Д) d = 10^-3м.

Е) d = 100 м.

5. Геометриялық оптика заңдарының қолданылуының шарттарын

көрсетіңіз (d – бөгет размері).

А) d >> λ.

В) d > λ.

С) d. ≈ λ.

Д) d < λ.

Е) d < λ/2.

6. Периоды 2*10^-4 см дифракциялық торға перпендикуляр монохроматтық толқын түседі. Екінші реттік максимумы 30⁰ жасай көрінеді. Түскен жарықтың толқын ұзындығын анықтаңыз.

А) 5*10^-7м.

В) 10*10^-7м.

С) 2,8*10^-7м.

Д) 2,8*10^-7м.

Е) 4*10^-7м.

7. Ұзындығының 1 мм-не 50 штрихтен келетін дифракциялық тордың бетіне түсетін толқын ұзындығы 400 нм жарықтың екінші реттік максимумы қандай бұрышпен көрінеді?

А) arcsin 0,02.

В) arcsin 0,04.

С) arcsin 0,002.

Д) arcsin 0,004.

Е) arcsin 0,008.

8. 1 мм-ге 200 штрих келетін дифракциялық торға толқын ұзындығы 500нм жарық перпендикулыр түседі. Тордан экранға дейін 1 м. болса, орталық максимумнан бірінші максимумға дейінгі қашықтықты анықтаңыз.

А) 0,2м.

С) 0,1м.

Д) 0,15м.

Е) 0,01м.

9. Оптикалық құралдардың айырғыштық қабілетінің мүмкіндігін төмендететін қандай құбылыс?

А) Фотоэффект.

В) Дифракция.

С) Интерференция.

Д) Дисперсия.

Е) Поляризация.

10. Толқын ұзындығы λ = 0,5 мкм жазық монохроматтық толқын, миллиметрге 500 штрих сиятын дифракциялық торға түседі. Торға түскен сәуле нормаль бойымен бағытталса, ең үлкен спектр К дәрежесін анықтаңыз.

А) 4.

С) 10.

Е) 16.

1. 
   Интерференцияланушы екі сәуленің фазалар айырмасы π/2-ге тең. Осы сәулелердің минимал жол айырмасы неге тең?
   

В) λ /2.

С) λ /4.

Д) 3 λ /4.

Е) 3 λ /2.

2. Екі интерференцияланушы сәулелердің жол айырмасы λ /4 болса, тербелістерінің фазалар айырмасы қандай болады?

А) π/4.

В) π/2.

Д) 3π/4.

Е) 0.

3. Когерентті жарық көздері дегеніміз, жарық көздері шығаратынтолқындардың...

С) Жол айырымына бүтін сан сәйкес келеді.

Д) Интенсивтілігі бірдей болуы керек.

Е) Жауаптар арасында дұрысы жоқ.

4. Интерференцияның анықтамасын көрсетіңіз.

А) Когерентті екі толқын бір-бірімен қосылғандағы кеңістік нүктелеріндегі толқынның күшеюі және жойылуы.

В) Жарық толқынының алдындағы бөгетті айналып өтуі.

С) Тербеліс жиілігінің сыну көрсеткішіне байланыстылығы.

Д) Толқынның электрлік векторының белгілі бір бағытын жарық толқынынан бөлуді айтады.

Е) Жауаптар арасында дұрысы жоқ.

А) Жоғарғы линза.

В) Линза мен пластина арасындағы ауа қабаты.

С) Шыны пластинка.

Д) Жұқа пленка мұнда жоқ.

Е) Жауаптар арасында дұрысы жоқ.

6. Оптиканың жарықтануы дегеніміз қандай құбылыстың практикада қолдануы?

А) Дифракция.

В) Дисперсия.

С) Поляризация.

Д) Интерференция.

Е) Абберрация.

7. Толқын ұзындығы әртүрлі екі жарық шоғының интреференциясын байқау үшің қандай шарт қажет?

А) Тербелістердің бірдей амплитудасында.

В) Тербелістердің бірдей бастапқы фазасында.

С) Тербелістердің бірдей амплитудасы мен бастапқы фазасында.

Д) Ешқандай жағдайда да.

Е) Тербелістердің әртүрлі амплитудасында.

8. Төмендегі құбылыстардың қайсысы жарық интерференциясын түсіндіреді: 1 – жұқа сабын және май пленкаларының боялуы; 2 – Ньютон сақиналары; 3 – кішкене дискінің (жарық өткібейтін) ортасында жарықталған дақтың пайда болуы; 4 – геометриялық көлеңке аймағында жарық сәулесінің ауытқуы?

А) 1 және 2.

В) 1, 2,3, 4.

С) 3 және 4.

Д) Тек 4.

Е) Тек 2.

1. 
   Класты 4 топқа бөлу.
   
2. 
   Әрбір екі команда бір – бірімен ойнайды.
   
3. 
   Бір топтың берген сұрағына қарсылас топ дұрыс жауап берсе, гол соғу болып есептеледі.
   
4. 
   Ойын нәтижесін хабарлау, белсене қатысқан оқушыларды атап өту.
   

«Қатені тап» ойыны

1. 
   Класс 4 топқа бөлінген.
   
2. 
   Әр екі команда бір – біріне қарсылас команда болады.
   
3. 
   Бір команда 1 немесе 2 қатесі бар сурет (схема) салып, қатесін тап деп қарсылас командаға көрсетеді. Қатесін тапса, ұпай есептеледі, таппаса ұпай осы сұрақты қойған топтың өзіне есептеледі.
   
4. 
   Ойынның нәтижесі айтылады.
   

«Домино» ойыны

1. 
   4 топ екі – екіден қарсылас командаларға, бөлiнеді.
   
2. 
   Қарсылас командалардан бір – бір ойыншыдан шығып, магнит тақтада домино ойнайды.
   
3. 
   Жылдам ойнаған топ жеңіске жетеді.
   

«Блиц – турнир» ойыны

1. 
   Жүргізуші әр командаға жылдамдатып 5 сұрақ оқиды.
   
2. 
   Ең көп жауап берген команда жеңіске жетеді.
   

«Үшіншісi артық» ойыны

1. Әр топ алдына осы тарауға сәйкес екі сурет (немесе 2 формула) салынған, тақырыпқа қатысы жоқ үшінші сурет (немесе формула) салынған қағаздар таратады. Топ оқушылары ақылдаса келіп, қай сурет (немесе формула) артық екенін айтады.

Модуль №6

Әртүрлi ортадағы электр тогы.

5 сағат

Модуль құрылымы	Сағат саны	Модульдiң мазмұны	Уақыт	Ескертпе
Кiрiспе	1-шi сабақ	1 .Модульге кiру 2. Лекция: “Әр түрлi ортадағы электр тогы” 3.Тiрек сызбасын түсiндiру	5мин 30мин 10мин	Оқушылар дәптерге жазады
Сөйлесу бөлiмi	2-шi сабақ	“Әр түрлi ортадағы электр тогы” §45-51 Топтық жарыс ойындары: “қатенi тап”, “Футбол”, “домино”, “Блиц-турнир” т.б.	45мин	Топ бойынша жұмыс
	3-шi сабақ	““Әр түрлi ортадағы электр тогы” §45-51 “Қар кесегi” ойыны	45мин	Топ бойынша жұмыс, оқулықпен, Лекция тезистерiмен жұмыс
	4-шi сабақ	“Әр түрлi ортадағы электр тогы” §45-51 “Өрмекшi” ойыны “Жұптық” жұмыс н/е “Жеке топтық” жұмыс	10мин 35мин	I оқушылар әр столға жауап жазып қалдырады (есеп берiлсе, есептi шығарып қалдырады). II деңгейлiк тапсырмалар орындау.
Қорытынды бөлiм	5-шi сабақ	Сынақ тест	45мин	Тарау бойынша қорытынды тест

Бiлiмдiлiк мақсаты: әр түрлi орталардағы -металдардағы, электролиттер мен балқымалардағы, газдардағы, вакуумдегi электр тогы. “Әр ортадағы ток тасмаладушы бөлшектер, ерекшелiгi, айырмашылығы туралы бiлiм беру.

Дамытушылық мақсаты: жеке орындайтын тапсырмалар орындату арқылы ой - өрiсiн дамыту. Оқытудың интерактивтi формаларын қолдану арқылы дүниетанымын кеңейту, сөздiк қорын дамыту.

Тәрбиелiк мақсаты: үнем тәрбиесiн беру, өмiрде электр тогының пайдасы мен зиянын ажырата бiлуге үйрету, электр қаупiнен сақтану жолдарын үйрету. Шапшаңдық пен iскерлiкке тәрбиелеу.

Тарау бойынша ненi үйренуi қажет?:

Тарау бойынша алатын бiлiмдер мен дағдылар: металдардағы, электролиттердегi, газдардағы, вакуумдегi, шалаөткiзгiштердегi электр тогының табиғатын түсiндiре алуы, электролиттiк ваннасы бар қарапайым электр тiзбегiн құрастыра бiлуi, эксперимент негiзi бойынша қорытынды жасай бiлу, алған бiлiмдерiн физикалық құбылыс сырын түсiндiруге қолдана алуы, схеманы оқи бiлуi, плазманы бiлуi, шалаөткiзгiштi диод, шалаөткiзгiштердiң қолданылуын бiлу.

Сабақ жоспары. 6 – модуль. 2 – сабақ
Тақырыбы: Әр түрлi ортадағы электр тогы.

Мақсаты: бiлiмдiлiк: тарау бойынша жалпылама пысықтау арқылы, өз беттерiмен жұмыс iстеу барысында бiлiмдерiн нақтылау.

Дамытушылық: оқытудың интерактивтi формаларын (ойын, сурет, жарыс, т.б.) қолдана отырып, ой-өрiсiн дамыту, тiл коммуникативтiгiн дамыту.

Тәрбиелiк: ұйымшылдыққа, жылдам шешiм табуға, жолдасына көмекке келуге, ұжымдық көзқарасқа тәрбиелеу.

түрi: модульдiк

типi: пысықтау, жинақтау сабағы

пәнаралық байланыс: химиямен, математикамен, тәнтанумен

көрнекiлiктер: демонстрациялық тәжiрибелер (электр шамын таза суға, электролитке; конденсаторды ток көзiне қосып, гальванометрге жалғап, арасына от жалынын апарғанда, газда ток жүретiнiн көрсету, фотоэлемент таратпа материалдар, схемалар, фишкалар)

барысы: 1.Ұйымдастыру 1-2

2. Өткен тақырыптарды пысықтау, топпен жұмыстар

а) “Қатенi тап” ойыны

б) “Футбол” ойыны

в) “Домино” ойыны

г) Эксперттер тапсырма орындау (электролиз

процесiнде электродтарда мыстың бөлiнуi)

д) Деңгейлiк есептер шығару

е) “Үшiншiсi артық” ойыны

ж) “Блиц-турнир” ойыны.

3. Эксперименттер қорытындысы, қорытындылау,

бағалау.

1. 
   Психологиялық ахуал туғызу.
   
2. 
   Класты 4 топқа бөлу, оқу консультанттарын, эксперттердi сайлау.
   
3. 
   Топ бойынша жұмыстар жүргiзу.
   

1. 
   “Қатенi тап” ойыны
   
2. 
   “Домино” ойыны
   
3. 
   “Футбол” ойыны
   
4. 
   Эксперименттiк тапсырма орындау
   
5. 
   Есептер шығару
   
6. 
   “Үшiншi артық” ойыны
   
7. 
   “Блиц-турнир” ойыны
   

4. Жарыс нәтижелерiн қорытындылау, топтардағы жеңiмпазды

атау, әр топтағы белсене қатысқан ойыншыларды атап өту, мадақтау, бағалау.

5. Үйге тапсырма беру.

§45-51 оқып келуге.

Есептер жинағынан №607-636

Эксперименттiк тапсырма орындау.

1. 
   Берiлген схема бойынша электролиттiк ваннасы, тотияйын ерiтiндiсi екi электроды, ток көзi барлығының тiзбегiн құрастырып, тiзбектi тұйықтау.
   
2. 
   2-3 минут өткен соң электродтардың бiреуiнiң мыс қабатымен қапталғанына көз жеткiзу, яғни электролиз процесiн бақылау.
   
3. 
   Осы эксперименттiк тапсырма төңiрегiндегi 4 топ өз ойын айтады.
   

2 – топ электролиттiк диссоциация қалай болғаны туралы айтады.

3 – топ бөлiнiп шыққан мыс массасының электролиз заңына сәйкес k, I, t шамаларға тәуелдiлiгiн айтады.

4 – топ электролиздiң техникада қолданылуын айтады, техника қауiпсiздiгiн айтады.

Тiрек сызбасы

металдардааааа