ҚазақстандағЫ Ұлтаралық Қарым-қатынас мәселесі

Мұрағат құжаттарына жүгінетін болсақ, сол кезде Шығыс Қазақстан облысының орыс тілді тұрғындарының қатысуымен ірі өнеркәсіп орындары, ұйымдар мен облыс мекемелері, соның ішінде, «Үлбі металлургия зауыты», автокөлік кәсіпорындары, ғылыми-зерттеу институттары мен медициналық мекемелерде жиналыстар өткізіліп, онда «ҚазКСР Тіл туралы» Заңына өзгертулер енгізу туралы бірқатар талаптар қойылған. Атап көрсеткенде, олар: аталған Заңға қазақ тілімен қатар орыс тілін де мемлекеттік тіл ретінде енгізу, осы Заңды жүзеге асыру туралы Үкімет бағдарламасының, яғни барлық азаматтардың мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін міндетті түрде үйрену, мамандардың мемлекеттік тілді білу деңгейін анықтау үшін аттестациялау жүргізу туралы бөлімдердің күшін жою және т.б. [2]. Сондай-ақ, олар Қазақ КСР-інің КСРО құрамынан шығу туралы шешімді «байырғы ұлттың» пікірі ескеріле отырып қабылданатыны туралы айтылатын Мемлекеттік егемендік туралы Декларация жобасының 11 бөлімшесіне қатысты өздерінің ерекше наразылықтарын білдірді [2, 35]. Бұл арада аталмыш облыс территориясында орыс ұлтының бірнеше ұрпақтары өмір сүріп келе жатқандығы алға тартылды. Әрі бұл наразылықтар 1990 жылғы 25-26 қыркүйекте республикалық, одақтық көлемдегі депутаттардың қатысуымен өткен Өскемен, Үлбі, Октябрь қалалық және аудандық Кеңестері халық депутаттарының біріккен сессияларында қарастырылған. Мәжілісте Өскемен қалалық және аудандық Кеңесі мен КСРО Жоғарғы Кеңесінің 28 халық депутатымен Өскеменде және іргелес территорияларда ұлттық аудан құру туралы ұсыныс жасалынған болатын [2, 35]. Мұндай келеңсіз жағдайдың орын алуына аталған облыста басқа ұлт өкілдерінің басым болуы әсер етті.

Шын мәнінде кеңестік кезеңде Кеңестер Одағының барлық аймағында орыстардың үлес салмағын көбейтіп, байырғы халық­тардың үлес салмағын азайту саяса­ты жүргізілгені белгілі. Мысалы үшін, 1989 жылғы санақ бойынша байырғы халықтың саны Арменияда — 93,3; Әзірбайжанда- 82,6; Ресейде — 73,6; Беларусьте — 78,1; Украинада — 72,8; Түркіменстанда — 71,8; Грузияда — 70,2; Өзбекстанда — 68,7; Молдовада — 64,4; Тәжікстанда — 62,2; Эстонияда — 61,7; Қырғыз­станда — 52,4; Латвияда — 52,1; Қазақ­станда — 39,7 пайызды ғана құрады[3].

Тоқсаныншы жылдар басында Батыс Қазақстан облысында да ұлтаралық қарым-қатынас мәселесі аса шиеленісті еді. Орал казактары 1991 жылы маусым-шілде айларында Оралда Бүкілодақтық казак атамандары съезін өткізіп, казак әскерлерінің Ресей патшалығына адал қызмет етуінің 400 жылдық мерейтойын атап өтпек болған-тын. Бұл іс-шараның өткізілуіне Орал қалалық казак тарихи-мәдени қоғамының көшбасшылары мен елдегі казактар Одағы мұрындық болды. Олардың түпкі мақсаты- бұрынғы Орал казак әскерлеріне іргелес болған жерлерді, атап айтқанда, Орал, Атырау, Ақтөбе және Орынбор облыстары территорияларының бір бөліктері қайта біріктіріліп, Орал казактары қолына өтуі, сонымен қатар, аталған қоғамға аймақтық деген мәртебе қоса берілуі тиіс болатын [4]. Орал казактары өз мақсаттарына жету үшін кезінде «Орал казактары жерлері» Қырғыз (Қазақ) АКСР-і құрамына берілуіне негіз болған 1920-1922 жж. Кеңес билігі Декретінің күшін жоюды жоспарлады [4, 36]. Әрине, Орал казактарының осындай ұлттар арасында іріткі салу сепаратистік пиғылдағы әрекеті жергілікті ұлт тарапынан үлкен наразылық тудырды.

Көрсетілген жылдың 16 желтоқсанында республикалық «Азат» азаматтық козғалысы мен «Егеменді Қазақстан» газеті редакциясы мүшелерінің қатысуымен наразылық митингісі өткізіледі. Митингіде қабылданған қарарда келесідей талаптар қойылды:

Біріншіден, 400 жылдық секілді «мерейтойларды» өткізу казак сепаратистерінің ашықтан-ашық империяны аңсауы деп бағалансын. Олардың қазіргі іс-әрекеттері егеменді Қазақстанның тәуелсіздігіне қол сұғу деп танылсын.

Екіншіден, 1991 жылдың қазан айында «Орал өңірі халықтарының күні» деген айдармен өткізілетін мерекеге тыйым салынсын. Өйткені оның астарында Орал казактарының патшаға қызмет етуінің 400 жылдығын атап өтуді жалғастыру ұғымы жатыр.

Үшіншіден, қазақ мемлекетінің заңымен республика территориясында патша заманындағы казактардың әскери формасын киіп жүруге тыйым салынсын.

Төртіншіден, казак қауымына араға іріткі салушы әлеуметтік топ, басқыншылықты көксейтін әскери құрама ретінде тыйым салудың мемлекеттік актілері қабылдансын.

Бесіншіден, отаршылдықты насихаттап, ұлтаралық қатынастарды ушықтыратын казактардың қоғамдық және әскериленген ұйымдары таратылсын.

Алтыншыдан, Қазақстан парламенті «казак» деген ұлттық атауы емес, ол царизмнің басқыншылық мақсаттарына жан-тәнімен қызмет еткен әскери сословие екендігі жөнінде заң актісін қабылдасын... [5].

Мемлекет басшысы Н. Ә. Назарбаев осындай түйткілді мәселенің мән-жайын түсіндіріп РКФСР басшылығы атына ресми хат жолдаған болатын. Хатта «Қазақ КСР Мемлекеттік егемендігі туралы» Декларацияға сәйкес республикада барлық ұлт өкілдеріне мемлекеттік билік органдары мен басқармалар уәкілдігіне ұмтылуға нақты мүмкіндіктер жасалып, қолдау көрсетіліп отырғандығын, сонымен қатар, әрбір ұлттық қауымға мәдени орталықтар, діни және басқа да ассоциация құруға құқық берілгендігі баса көрсетілді. Сондай-ақ, бұл хатта Қазақстанда қоғамдық-саяси жағдайдың шиеленісуіне Орал казактары басым бөлігінің автономистік және сепаратистік пиғылды әрекеттері жайында айтылып, бұған қатысты нақты фактілер келтірілген. Орал казактарының арандатушылық әрекеттері Мәскеу, Самара, Волгоград және Орынбордағы жайықтық казактар мен Дон, Кубань казактарының айдап салуымен ұйымдастырылып отырғандығы, бұлардың белсенді қатысуымен Орал казактары Одағының құрылғандығы, олардың Орал сағасынан бастап Каспий теңізіне дейінгі территорияларды казак әскерінің бұрынғы жерлері ретінде қайта қалпына келтіру туралы мақсатының тек қана Орал облысындағы бірнеше ұлтты тұрғындардың ғана емес, барша Қазақстан халқының наразылығын тудырғандығы баяндалады. Осыған байланысты, Н. Ә. Назарбаев Қазақ КСР-і және РКФСР арасындағы Шарттың 1,6 бабына сәйкес Ресей мемлекет басшысынан:

• 
  Орал казактарын конфронтация мен сепаратизмге айдап салып
  

• 
  Ресейде (Орынбор облысында) тіркеліп, басылып шығатын, бірақ
  

Бүгінде Елбасының тікелей басшылығымен саяси ішкі тұрақтылықты, ұлтаралық және дінаралық келісімді, мемлекеттілікті, аймақтық, жалпы бүкіләлемдік қауіпсіздік пен ынтымақтастықты нығайту мақсатында жасалған алғашқы бастамалар қазақ жұртын барша әлемге танытты. Десек те, елімізде осындай «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» бейбіт заманды орнатуда талай қиыншылықтар болғандығына жоғарыда келтірілген мысалдар дәлел. Сондықтан елімізде ұлтаралық келісім мен татулықты берік орнықтыру ісі- барша қазақстандықтар үшін ортақ міндет демекпіз.

1. 
   Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты (алда- ҚР ПМ). 7- қор.- 1-т.-420-іс. 321 п.
   
2. 
   ҚР ПМ. 7-қор.- 140 «е»-т.- 80-іс. 34-п.
   
3. 
   Кекілбай Ә. Ұлтты ұлы мұраттар алға жетелейді// «Егемен
   

4. 
   ҚР ПМ. 7-қор.- 140 «е»-т.- 88-іс. 35-п.
   
5. 
   Демократиялық күштер митингісі // «Егеменді Қазақстан», 1991
   

6. 
   ҚР ПМ. 7 қор. 1-т.- 618-іс.-114-115 пп.
   
7. 
   Президенттер не деп еді? // «Егеменді Қазақстан», 1991 жылғы