Азатлык радиосы

Хђбђр 2003 елныћ 4 февралендђ язылды.

Ђгђр фольклорчылар Казан татарларыныћ музыкаль фольклорын революциягђ кадђр ук љйрђнђ башласалар, мишђрлђрнећ музыкаль фольклоры 50нче елларныћ икенче яртысында гына љйрђнелђ башланды.

Ул вакытларда мишђрлђрнећ халык ќырларын язып алуда ић књп љлеш керткђн кеше, ђлбђттђ, фольклорчы, филология фђннђре докторы, Хђмит Ярми иде. Икенче исем итеп Казан университеты доценты Якуб Агишевны атарга була.

Галимнђр мондый ќырларныћ текстларын џђм музыкаларын мишђр ќырларын саклаучы џђм башкаручы кешелђрдђн язып алганнар. Мишђр фольклорыныћ бик књп љлешен алар ике кешедђн язганнар. Беренчесе Хафиз Ишмаметов, икенчесе Абдулла Кротов.

Хафиз Ишмаметов 1892 елда хђзерге Мордовияныћ Ковылкин районына кергђн Искил авылында туа џђм 1961 елда Мђскђњдђ њлђ. Искил авылыныћ урысча исеме Старое Аллагулово. Бу авылда татар язучысы Абдрахман Абсалямов џђм Советлар Союзы Герое Алимкай Абдершин туганнар.

Ђ менђ икенче ќырлар саклаучы џђм башкаручы – тумыштан сукыр Абдулла Кротов – хђзер дђ сау-таза џђм њзенећ туган Иса авылында яши. Иса авылы урысча Большая Поляна дип атала џђм хђзерге Мордовияныћ Кадошкин районына керђ.

Љлкђн яшьтђге кешелђр хђтерли торгандыр, 1963 елда Эдуард Касимовныћ “Кояш кљн дђ чыга” дигђн китабы чыккан иде. Татар мђктђплђренећ китапханђлђрендђ бу китап ђле дђ саклана торгандыр. Бу китап буенча Галиђскар Камал театры бер радиоспектакль да чыгарган иде.

Китапныћ тљп герое – Ишкђй авылында яшђњче сукыр ќырчы џђм музыкант Абдулла Иртуганов. Бу авылга фольклорчы Якуп Сђйфи килђ џђм Абдулладан књп ќырлар язып китђ. Аннан соћ Абдулланы Казанга чакырталар џђм аћардан 50гђ якын ќыр язып алалар.

Тыћлаучыларыбыз аћлагандыр инде: шул “Кояш кљн дђ чыга” дигђн китапныћ герое Абдулла Иртуганов нђкъ менђ безнећ Абдулла Кротовтан язып алынган. Китаптагы фольклорчы Якуп Сђйфи – ул чынбарлыкта Хђмит Ярми, ђ Ишкђй авылы џђм Ишкђй елгасы – ул Иса авылы џђм Иса елгасы.

Китаптагы Абдулла Иртугановныћ џђм чынбарлыктагы Абдулла Кротовныћ язмышлары бер-берсенђ бик якын. Китапта Иса авылы сљйлђменђ хас булган кайбер сњзлђр џђм њзенчђлеклђр дђ сакланган.

Укучылар хђтерли торгандыр: китап бђхетле финал белђн бетђ – сукыр ќырчы Абдулла Иртугановка Казанда књзлђренђ операция эшлилђр, ул бљтен нђрсђне яхшы књрђ башлый џђм аныћ љчен яћа тормыш башлана.

Чынбарлыкта исђ Абдулла Кротовка да 1960 елда операция ясыйлар, ђмма ул кешелђрнећ џђм предметларныћ шђњлђлђрен генђ књрђ башлый. Ничек кенђ булмасын, Абдулла абый Кротов, аћа тиздђн 84 яшь тулуына карамастан, хђзер дђ сау-салђмђт, џђр иртђ, ќђй булсынмы, кыш булсынмы, урамга чыгып чат салкын су белђн коена. Кыш вакытында ул љстђвенђ 5 минут карда яланаяк йљри. Абдулла абыйныћ бер генђ кайгысы – соћгы елларда колаклары начаррак ишетђ башлаган.

Абдулла Кротов белђн ђћгђмђдђн берничђ љзек тыћлагыз.

– Абдулла абый, сезнећ турында 39 ел элек язылган “Кояш кљн дђ чыга” дигђн китапны њз вакытында бик књп татарлар укыды. Ђлбђттђ, алар сезне язучы уйлап чыгарган китап герое дип кенђ белделђр. 1970-79 елларда сездђн џђм Хафиз Ишмаметовтан язылган ќырларны аерым китап итеп бастырган иделђр. Шулай ук сездђн язылган ќырлар берничђ татар фольклоры ќыентыкларына да керде.

1979 елда Мђскђњдђ басылган “Татарско-мишарские песни” китабына кушымта итеп сезнећ башкаруда ќырлар пластинка итеп тђ чыкты. Бу китапны Хђмит Ярми џђм Земфира Сайдашева язганнар. Сез Хђмит Ярми белђн ничек таныштыгыз?

– Хамит абзи безнен авылга килгђн иде правлениега. Мин, атькан, шундый эшмђн – юкмы авылыгызда, борынгы татар халык ќырларын белгеч кешегез бармы? Хайров Ђхмђт абзи иде парторг. Атькан, без, атькан бер бар, атькан, бер сокыр, атькан, выт, ђллђ нилђр њзећђ йырлар. Соћга мине чакырттылар инде правлениега. Барам, анда Хайров, Мохай абзи вата, Капкаев, предколхоз. Соћ ђтђ, шол йырчыбыз безнеке. Ну, шонда без Хамит абый белђн таныштык. Ну, ђтђ, берне йырлап књрсђт инде мића. Ђ ниндине йырлыем? Ниндине белђсен. Њзенђ йырладым “Тђрђзђћ тљбендђ муеллар”. Атя, мин бу йырны, атя, кая да, атя, ишкђнем юк. Атям, бездђ генђ, наверны. Йырлыйм, бу йырлар яћы, без моны, атя, ишкђнебез юктыр. Кљпме њзенђ йырлар йырладым, выт бу йырларны, бу атя, новинка, бу йырларны, атя, ишкђнебез юктыр. Выт шунардан шул йырларны вес яздылар да.

– Абдулла абый, Казанда сездђн магнитофонга язып алынган ќырлар хђзер дђ Тел џђм ђдђбият институты архивларында саклана. Сез Казанга ќырлар яздырырга љч мђртђбђ бардыгыз. Ќырларны ничек яздыра идегез? Кайда яшђдегез? Ашау-эчњ проблемалары ничек хђл ителђ иде?

– Башлыйбыз нидђн. Књпме язабыз? Биш йыр, артык яздырмыйбыз. Биш йыр язабыз да, мине яхшы ашаталар, итђлђр нигђ, ресторанга. Кабам да яхшы гына... Торам гостиница “Татарстан”. Номер яхшы, яћгызыма гына номер. Рђхатлђндем дђ инде шонда...

– Абдулла абый, сез шундый књп борынгы ќырлар белђсез. Каян љйрђндегез?

– Авылдан.

– Кемнђрдђн?

– Алар инде хазер йоктыр. Ул, бар иде, “Атай” дип йљртђлђр иде, Кильдеев Исмаил, “Атай”. Аннан вата, Уторов Абдрахман, Нђзук бабай Кильдеев. Абузяр бабай, ул аяксыз иде. Ул бђк йырга оста иде. Да, мин биш яшемдђ туйларга йљри идем. Картлар йырлый иде. Йырлаганда мин хайран кала идем. Биш яшемдђ ќыр тыћлап туйларга бара идем, аксакаллар йырлаганда хайранга кала идем. Выт алардан књп эрђндем.

– Абдулла абый, сезгђ 4 нче апрельдђ сиксђн дњрт яшь тула. Њзегез балачагыгыз турында берничђ сњз ђйтсђ идегез.

– Унтугызынчы елнын дњртенче апрелендђ мин тудым. Атай тифтан њлгђн, мин атайдан калганмын ике атналык яшь олан. Анай да тифта, бер кљрше Кадича дигђн ђби мине имезгђн. Я Рабби, урынысы ќђннђттђ булсын.

– Абдулла абый, сез тумыштан сукыр. Ђмма сукырлар мђктђбенђ китђр алдыннан сез Иса авылы мђктђбендђ берничђ ел укыгансыз. Ничек болай булды?

– Мђктеп выта шонда иде. Бђк бездђ грамотный учителлђр бар иде. Емагулов Абдулла абзи бар иде. Ул безнен авылныкы тегел. Каяндыр ул њзе Мордовиядан, но безнен авылныкы тегел. Мин каршыда йырлыйм, мића килде: “Абдулла ђле ђйдђ њзећне мђктепкђ итием. Мђктептђ, анда утырысын, тыћнарсын, белемгђ эрђнерсен, йырларга эрђнерсен”. Мин икенче кенне њк киттем мђктепкђ. Киндер ыштан, киндер књлмђк. Вес кеше шолай иде ул заман. Заман шондый иде. Килдем, беренчедђ укыдым, икенчедђ укыдым. Тарихтан сњлилђр, икенче кен сњлим вес атличны њзлђренђ, географиядан атличны сњлим, ботаникадан атличны сњлим, мин белђм, кулым књтђрђм дђ вес сњлим. Тљптђн мин булдым ић первый укучы. Минеке вес, уйламый да, атличны. Вес атличны. Њзем язмыйм, укымыйм. Выт вес памятьман. Моннан инде бишенчене, алтынчыга књчкђч киттем нигђ, шол Чирмишкђ, укырга. Отыз ќиденче елны Мордовияда организовался республиканский школ слепых. Чирмиш авылында, анда бар бер мђчет, бер яташлы, агач мђчете. Без шол йер общежитиябыз. Анда иде, бер бай булган, зор домнар иде. Шол домда инде безнен инде столовыебыз да иде, и школыбыз да иде. Аннан безне отыз тогызынчы елны књчерделђр Инсарга, Инсарда укыдым, выта, монда, калада. Аннан инде кыргынчы елны Ардатовка, анда укыдык, Ардатовта.

– Абдулла абый, сезне бу мђктђплђрдђ Брайль ђлифбасы белђн, бармак очлары белђн капшап китаплар, журналлар укырга љйрђткђннђр, улсын белђм, чљнки сез хђзер дђ сукырлар журналын укыйсыз, “Новая жизнь” журналын. Сезне анда тагы нђрсђгђ љйрђттелђр?

– Минем кай тљшем дђ авыртмый - егылам, сугылмыйм. Безне егылырга мђктептђ эрђттелђр. Бик директорыбыз яхшы иде, Юркин Степан Иванович, Чирмиштђ. Атя иде шолай: “Сез яћгызга калырсыз, сезне кем дђ багучы да булмас. Эрђнегез”. Керлђр йыварга эрђттелђр, аш пешерергђ эрђттелђр, утын ярырга, утын кисђргђ эрђттелђр.

– Абдулла абый, мђктђпне бетергђч сез љйгђ кайткансыз. Сугыш еллары була, авылда ачлык, шуннан сез ун елдан артык поездларда, пароходларда йљреп, ќырлар ќырлап хђер ќыйгансыз. Шулай итеп гаилђгезне ачлыктан коткаргансыз. Сезнећ бу маќараларыгыз турында зур бер интервьюыгыз “Татар газетасы”нда басылган иде. Аннан соћ сез авылыгызга кайтып 54 нче елда колхозга эшкђ кергђнсез.

– Мин колхозда бђк кљп эшлђдем. Стажым, шљкер, бар, кырк ел стажым.

– Ђ сез сукыр булып колхозда нинди эштђ эшлђдегез?

– Нишлђдем... Сторож-курьер идем. Тенне анда куна идем, кендез инде как инде курьер йери идем. Бирђ иде полтора ставка выта, алтмыш манит: кырк манит как сторож, егерме сом бирђлђр иде как курьер.

– Ђ хђзер хђллђрегез ничек? Саулык бармы њзегездђ?

– Хазерге тормышымман мин бђк инде риза. Хазерге сђгатьтђ сау-салђмђт, шљкер. Ызбам њземнеке, йортым ару, вес чиста-парядык. Ашны ашыйм, ашны бешерђм, керемне дђ йывам. Мин пока никем независимый. Бер ирекле кеше мин. Ул минем горурлыгым, што мин њземне њзем багалам, ни кирђгемне пешерђм, ашымны вес њзем эшлим. Шљкер, пенсиям мића йетђ ашарга. Мића артык ни кирђк? Љстем-башым минеке бљтен, киемнђрем бар, газым яна, суым каршымда. Аллам бергђненђ риза.

– Абдулла абый, сезне Мордовияныћ сукырлар ќђмгыяте онытмый, гел аудиокассеталарга яздырылган китаплар ќибђреп торалар, сез аларны магнитофонда тыћлыйсыз. Шулай ук “Наша жизнь” журналыныћ кассетага язылган версиясын да ќибђреп торалар. Моннан башка сезнећ љйдђ ике радиоалгыч та бар. Сез нинди радиостанцияларны тыћлыйсыз?

– Мин џђр кен радио тыћныйм, Азатлык радиосын мин бђк яратам. Чљнки анда татарча сњлилђр. Бђк инде аћлашыла аларнын сњзлђре. Мин аларны бђк яхшы иштђм. Минем бђк радиоым эшли атличны. Радиоыма инде бардыр кырык ел.

– Нинди радио?

– “Океан”, радиоприемник.

– Ђ Азатлык радиосын књптђнме тыћлыйсыз?

– Азатлык радиосын тыћныйм бђк кљптђн. Элке мин аны белми идем. Багам, бер вална элђкте, татарча сњлилђр. И выт шоннан, и киттем тыћнарга.

– Тагы нинди радиоларны тыћлыйсыз?

– Мин тыћныйм выт Саранскиларны, Мђскђњне мин тыћныйм.

– Ђ Мордовия радиосыныћ џђр дњшђмбе кљн татар телендђ чыга торган “Туган тел” тапшыруын тыћлыйсызмы?

– Ђ, “Туган тел” тапшыруын инде мин аны, май яћгыры кебек кљтђм. Њзебезнећ авылдашыбыз Мангутов Шђмил и хљрмђтле, бик яраткан Рђшидђбез. Бђк инде Рђшидђ бђк шђп сњли. Бар кешелђр даже елыйлар да.

– Абдулла абый, Казан радиосын тыћлыйсызмы?

– Казанныкын мин, ул бездђ чево-ты бђк нитђ, памеха бар, ыжылдый. Мин Казанны бђк тыћнар идем. Бер дњрт ел таму назад бђк яхшы иштелђ иде. Ђле выт юк, ђле памеха, шытырдый, ыжылдый.