«Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5В020500 «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған

Грамматикалық категориялар

1. 
   Грамматикалық категория дегеніміз не?
   
2. 
   Грамматикалық категорияларды атаңыздар.
   

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007.
   

Морфологияның ең кіші бірлігі – морфема. 5,6 -дәріс

1. Сөздің морфологиялық құрамы мен жасалу жолдары.

2. Морфемалар мен жұрнақтар.

3. Жұрнақтардың жалпы сипаттамасы.

4. Жұрнақтардың құрамы.

5. Жұрнақтардың мағыналары және қолданылу ерекшеліктері.

Түбір морфема – сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі.

Мысалы: айт, тіл

Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып, оған қосымша мағыналар үстейтін мағыналарды айтамыз.

Мысалы: тіл-і, тіл-сіз, айт-ыл, айт-ылар, айт-атын

Қосымша морфемалар сөз тудыратын және форма тудыратын қосымшалар (морфемалар) жұрнақтар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар (морфемалар) жалғаулар деп аталады.

Сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа туынды сөз жасайтын болғандықтан (лексика-грамматикалық) категория қатарына жатады, форма тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөзінің белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін анықтау үшін қолданылатын болғандықтан, функционалды-грамматикалық категория қатарына жатады. Ал жалғаулар сөйлем ішіндегі сөздерді бір-бірімен байланыстыратын категория болғандықтан, таза грамматикалық категорияға жатқызылады.

Құрылымы мен құрамы жағынан жұрнақтар жалаң және құранды жұрнақтар болып екіге бөлінеді.

Жалаң жұрнақ мағына, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір бүтін жұрнақ. М/ы: -ім, -пе, -шы, -қыш, -шік, -лік

Құранды жұрнақтар: -ымды, -імді, -малы, -мелі, -қылықты, -кілікті т.б.

Жұрнақтар мынадай топтарға бөлінеді:

1. 
   Төл және кірме жұрнақтар
   
2. 
   Көне және жаңа жұрнақтар
   
3. 
   Тірі және өлі жұрнақтар
   
4. 
   Жалаң және құранды жұрнақтар
   
5. 
   Дара мағыналы және көп мағыналы жұрнақтар
   
6. 
   Синоним және омоним жұрнақтар
   
7. 
   Құнарлы және құнарсыз жұрнақтар
   

1. Жұрнақтардың құрамы туралы тоқталыңыздар.

2. Жұрнақтардың мағыналары және қолданылу ерекшеліктері.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007.
   

1. Жалғаулардың жалпы сипаттамасы.

2. Жалғаулардың түрлері.

3. 
   3. Жалғаулардың байланысу тәсілдері.
   

Жалғаулар сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мағына үстейтін морфологиялық формалар болып есептеледі.

Қазақ тілінде жалғаулардың төрт түрі бар: көптік, тәуелдік, септік, жіктік.

Қазақ тілінде есімдер де, етістіктер де жақ бойынша түрлене алады. Жіктік жалғаулары жақтық мағына берумен қатар, жекеше, көпше мағыналарды да бере алады. Қазақ тілінде жіктік жалғаулардың төрт түрі бар.

1.. Жалғаулардың түрлері туралы айтыңыздар.

3. 
   2. Жалғаулардың байланысу тәсілдері қандай?
   

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

3. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007.
   

1. Сөздің жасалу жолдары.

3. 
   2. Сөз формалары олардың жасалу жолдары
   
4. 
   3. Сөздің негізгі түрлері
   

Сөз дегеніміз - өзара бір-бірімен байланысып, жанаса да, жарыса да өмір сүретін және қызметі жағынан өзара селбесіп, бір-біріне жәрдемдесіп топталатын формалардың жүйесі болып табылады.

Сөз формасы деп оның (сөздің) морфологиялық құрпамындағы бөлшектерінің, синтаксистік байланыс-жалғас тәсілдерінің өзара бір-бірінен ерекшеленіп бөлінерліктей және соған орай қосымша мағыналарды білдірерліктей әр алуан түрлерін айтамыз.

Қазақ тілінде сөз формалары морфологиялық, систаксистік тәсіл арқылы да жасалады.

Сөздің негізгі түрлері.Сөздер формалық нұсқаларына қарай жалаң және күрделі сөздер болып екіге бөлінеді.

Жалаң сөз деп құрамында бір ғана негізгі түбір бар сөздерді айтамыз да, күрделі сөз деп құрамында ең кемінде екі не одан да көп негізгі түбір бар сөзді айтамыз. Жалаң сөздер іштей түбір сөз және туынды сөз болып бөлінсе, күрделі сөз ішінара біріккен сөз, кіріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз болып бөлінеді.

Сөздің өз алдына тұрып мағына бере алатын, әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түпкі мағыналы бөлшегі, түбір немесе негізгі түбір, немесе түбір сөз деп аталады.

М/ы: бас, бастық, басшы, басқар, юасқарма дегендердің бәрі бірдей түбір сөздер емес, түбірлес сөздер.

Сонымен түбір деп, әрі қарай бөлшектенбейтін, морфемаларға мүшеленбейтін, нақтылы бір зат я құбылыс жайындағы немесе я әрекет жайындағы ұғымды білдіретін белгілі бір дыбысты я дыбыстық құрамды айтамыз.

Туынды сөздер деп, жұрнақтар арқылы негізгі түбірлерден өрбіген сөздерді айтамыз. Туынды түбір деп құрамы негіз сөз бен жұрнақтан тұратын сөздер аталады. Мысалы, үгітші, қаламгер, әсемпаз, сәнқой т.б.

Туынды түбірге сөзжасамның синтетикалық тәсілі арқылы жасалған туынды сөздер ғана жатады. Сонда туынды түбір мен туынды сөз деген екі терминнің арасында үлкен айырма бар. Сондықтан бұл екі термин кейде орынсыз бірінің орнына бірі қолданылатынына қарамастан, олардың әрқайсысының өз мәнінде қолдану керек.

Туынды түбір туынды сөздердің ішіндегі ең көп тараған түрі. Сөзжасамның синтетикалық тәсілі сөзжасамдық жұрнақтар арқылы туынды түбір сөздер жасап, тілді байытып отырады.

Туынды түбірдің құрамы негіз сөз бен сөзжасамдық жұрнақтан тұрады. Туынды түбірдің мағынасы негіз сөз бен сөзжасамдық жұрнақтың мағынасынан жасалады. Негіз сөздің лексикалық мағынасы жұрнақ қосылғаннан кейін туатын лексикалық мағынаға негіз болады, сондықтан туынды түбірдің мағынасы мен негіз сөздің мағынасы үнемі байланысты болады.

Туынды түбірлердің мағынасы оған негіз болған сөздің мағынасымен байланыста бола тұра, ол негіз сөздің мағынасынан белгілі дәрежеде өзгешелігі болуы крек. Кейде туынды сөздің мағынасы үлкен өзгеріске түссе, кейде ол мағыналық ерекшелік аз болуы да мүмкін.

Таулы, ақылды, өнерлі сияқты туынды түбірлерге сөз табы өзгерді, бірақ мағынадағы өзгеріс өте үлкен емес. Туынды түбір құрамы жағынан алғанда, екі морфемадан тұрады. Олар: негіз сөз және сөзжасамдық жұрнақ. Бұл екі морфема – туынды түбір үшін міндетті шарт. Негіз сөзден туынды түбірдің құрамы қашанда күрделі болады. Туынды түбірге негіз болған сөз қандай түбір болса да, одан жасалған туынды түбірдің бір морфемасы артық болады.

Туынды түбірлер белгілі сөз таптарының құрамында болады. Туынды түбірлердің сөз таптарына қатысты болатын себебіне, өзіне тән жұрнақтарына толық тоқталу.

1.Сөз формсы деген не?

3. 
   2.Сөздің негізгі түрлері?
   
4. 
   3. Туынды түбірлерге мысал келтіріңдер.
   

1. 
   Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
   
2. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007.
   

1. 
   Күрделі сөздер
   
2. 
   Күрделі сөздерді топтастыру
   

Компоненттердің ара қатынасы деп бірігу, қосарлану, тіркесу арқасында туған күрделі сөздің сыртқы фонетикалық түр-тұрпаты мен ішкі семантикалық құрылымында, олардың араларында заң ретінде орнығып қалыптасқан қарым-қатынастардың нәтижесін я оның жиынтығын айтамыз.

Кіріккен сөз деп компоненттерінің я біреуі, я екеуі де бірдей әуелгі өз мағыналарынан айрылып, тұтасымен тұрып басқа бір жалпы мағына білдіретін және сонымен бірге, сол компоненттері фонетикалық жағынан әр қилы өзгерістерге ұшырап, бір-бірімен белгілі дәрежеде әрі үндесіп, әрі ықшамдалып құралған күрделі сөздерді айтамыз. М. Сексен, тоқсан, әкел, биыл.

Біріккен сөз деп компоненттері мағына жағынан да, форма жағынан да елеулі өзгерістерге ұшырамай-ақ, өз ара бірігіп, жинақталған бір тұтас лексика-семантикалық мағына білдіретін күрделі сөзді айтамыз.

М. Тасбақа, Екібастұз т.б.

Белгілі бір қоғамдық ұйымдар мен мекемелердің атауын қысқартып жазуды қысқарған сөздер деп атаймыз. М. ҚазМПУ, АҚШ, ҚазССР, колхоз, мм, см.

Қос сөздер қайталама және қосарлама болып екіге бөлінеді.

Қайталама қос сөздер белгілі бір сөздің я қосымшасыз, я қосымшалы түрінің екі рет қайталануы арқылы, я сол сөздің не бір дыбысының немесе бір буынының өзгеріп қайталануы арқылы жасалады. М. Мая-мая, бара-бара, қап-қара т.б.

Қосарлама қос сөздер лексикалық мағынасы басқа-басқа екі түрлі сөзден құралады. М. Ата-ана, үлкен-кіші, ертелі-кеш т.б.

Бақылау сұрақтары:

1. Күрделі сөз деген не?

3. 
   2. Күрделі сөздердің түрлері?
   
4. 
   3. Күрделі сөз мысал келтіріңдер.
   

3. 
   Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
   
4. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007.
   

1. 
   Сөз таптарының морфологиялық құрылымы
   
2. 
   Сөз таптарын жіктеу
   

Атаушы сөздер дегеніміз өздеріне тән лексикалық та, грамматикалық та мағыналары бар және ретіне қарай, үстеріне әр қилы қосымша реңдер жамап алып, өзге сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсе алатын дербес сөздер.

Көмекші сөздер дегеніміз өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған, лексикалық мағыналарынан гөрі грамматикалық мағыналары басым болу себебінен көбінесе әр алуан грамматикалық қатынастарды білдіріп, әр қилы грамматикалық қызмет атқаратын жәрдемші сөздер.

Одағай сөздер деп ешқандай да ақиқат ұғымдарды білдірмейтін, тек адамның әр алуан көңіл күйі мен әр қилы сезім райларын білдіру үшін қолданылатын сөздерді айтамыз.

Сөз табы деп жалпы лексика-грамматикалық сипаттары мен белгілері бәріне бірдей ортақ болып келетін сөздер тобын айтамыз.

Атаушы сөздер есімдер және етістіктер деген топтарға бөлінсе, есімдердің өзі атаушы есімдер және үстеуші есімдер болып жіктеледі.

Атаушы есімдер іштей зат есім, сын есім, сан есім, есімдік деген сөз таптарына сараланса, үстеуші есімдер іштей үстеу сөздер мен еліктеу сөздерге бөлінеді.

Көмекші сөздер ерекшеліктеріне қарай жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер деп аталатын топтарға бөлінеді.

Қазіргі қазақ тіліндегі сөздер 9 топқа бөлінеді:

1. Зат есім 6. Үстеу

2. Сын есім 7. Еліктеу сөз

3. Сан есім 8.Көмекші сөз (шылау)

4. 
   Есімдік 9. Одағай
   
5. 
   Етістік
   

1. 
   Сөздер морфологиялық және семантикалық белгілеріне қарай нешеге бөлінеді?
   
2. 
   Қазақ тіліндегі сөз таптары неше топқа бөлінеді?
   

1. 
   Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
   
2. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007.
   

1. Зат есімнің семантикалық ерекшеліктері

2. Зат есімнің грамматикалық ерекшеліктері

3. Зат есімдердің құрылымы туралы.

4. Зат есімдердің жасалу тәсілі.

Зат есімнің қай-қайсы болсын заттық ұғымды білдіргендіктен, олар негізінен алғанда, біркелкі болғандарымен іштей нақтылық және абстрактілік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық сияқты семантикалық категорияларды қамтиды. Мысалы: ағаш, су, шөп, сүт, темір тәрізді сөздер, әдетте көзбен көріп, қолмен ұстап тануға боларлықтай нақтылы, деректі заттармен байланысты ұғымдарды білдірсе, ақыл, сана, ой, жақсылық, адамгершілік секілді сөздер ойлау, топшылау қабілеттері арқылы танылатын абстрактылы заттермен байланысты ұғымдарды білдіреді.

Зат есімдердің ішінде даралау және жинақтауұғымын білдіру қабілеті де жоқ емес. Мыс: Құрт, құмырсқа, апа, қарындас, төсек, орын тәрізді дара сөздер белгілі-белгілі заттардың аты болса, құрт-құмырсқа, апа-қарындас, төсек-орын сияқты қос сөздер белгілі бір ұғымдардың жинақтап, олардың топ-тобының атын білдіреді.

Зат есімнің ішінде өздеріне тән семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар кейбір топтар да жоқ емес. Ондай, семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар топтарға: адамзат және ғаламзат есімдерін, жалқы есімдерді, көптік мәнді есімдерді эмоциялы-экспрессивтік зат есімдерді, көмекші есімдерді жатқызуға болады. Зат есім – сөзжасамы өте күрделі сөз табы. Оның түрлі себептері бар. Зат есімде сөзжасам тәсілдерінің бәрі қызмет етеді және де бәрі де белсенді қызмет атқарады. Зат есімнің сөзжасамдық бірліктері де алуан түрді. Солардың ішінде зат есімні сөзжасамдық жұрнақтары ерекше көзге түседі. Зат есімнің сөжасамдық жұрнақтарға өте бай, олардың мағынасы мен құрамында да үлкен ерекшеліктер бар.

Зат есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуында сөзжасамдық жұрнақтар арқылы жасалуы жатады. Зат есімнің сөзжасамдық жұрнақтары деп алуан түрлі сөздерден туынды түбір зат зат атауын жасайтын жұрнақтар аталады. Мыс: тыңшы, қызметкер,арбакеш, сыпырғыш т.б.

Туынды туынды зат есімдердің жасалуына зат есім, сын есім, сан есім, етістік сөздер негіз болады. Осы сөз таптарының сөздерінің негіз болуы арқылы жасалған туынды түбір зат есім сөздер туынды түбір сөздер болып саналады.

1. Зат есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуына мысал келтіру.

2. Зат есімнің жұрнақтары.

3. Зат есімнің жалпы сипаттамасы.

4. Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты.

5. Зат есімдердің құрылымы туралы.

1. 
   Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
   
2. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007.
   

1. Сын есімнің семантикалық топтары.

2. Сын есімнің морфемалық құрамдары.

3. Сын есімдердің жасалуы.

4. Шырай түрлері

Ақ, қара, сары, көк, сұр, биік, үлкен, аласа, жылы, жұқа, қалың, тік, ірі, кіші сияқты сапалық сын есімдерді алсақ, қазіргі кезде олардың қай-қайсысы болса да, тиісті морфемаларға бөлшектенбейтін түбір сөздер есебінде қабылданып, ежелден келе жатқан негізі сын есімдер ретінде түсініледі.

Сөйтіп, сын есімдерді морфемалық құрамдарына қарай, негізгі сын есімдер және туынды сын есімдер деп бөлуге болады. Бірақ оларды осылайша жіктеу шартты нәрсе екенін есте үстау қажет, өйткені қазіргі кезде негізгі сын деп жүрген сөздердің көпшілігінің төркінін талдап қарағанымызда, туынды сындар болып келеді. Мысалы: тұнық, суық, сұйық, сирек, жазық, толық, ашық, жабық, иік, жетік, тілік, сергек сияқты сындар бастапқы тұн, суы, ары, сұйы,сире, жаз, тол, аш, жап, и, жет, тіл, сергі деген етістіктерден туған.

Сын есімдер морфологиялық, синтаксистік, морфологиялық-синтастиктік тәсілдер арқылы жасалады.

Морфологиялық тәсіл бойынша туатын сын есімдер тиісті жұрнақтар арқылы жасалады.

Синтаксистік тәсіл бойынша туатын сын есімдер жалаң сын есімдердің бір-бірімен тіркесуі арқылы ( ақ сары, қызыл сары; қара көк), негізгі сындар мен туынды сындардың бір-бірімен тіркесуі арқылы, зат есім мен туынды сын есімнің бір-бірімен тіркесуі арқылы ( көп балалы, ауыз жолды, жібек көйлекті), негізгі және туынды сын есімдердің қайталануы арқылы (үлкен-үлкен, үлкен-кіші, таулы-таусыз, елді-күнді) жасалады.

Морфологиялық-синтаксистік тәсіл бойынша туатын сын есімдер белгілі бір синтаксистік формадағы сөздің семантикалық жағынан бірте-бірте дами отырып, адъективтенуі арқылы (мысалы; басқа, өзге, шала-жансар т.б.) жасалады.

Зат есім, етістік сөзжасамынан кейінгі орында сын есім сөзжасамы тұрады. Сын есім туындылар есім сөздерден де, етістіктен де жасала береді. Сын есімнің туынды атаулары құрамы жағынан дара және күрделі болып бөлінеді. Дара туындыларға бір сөзден тұратын жұрнақ арқылы жасалған туынды түбір сын атаулары жатады.

Күрделі сын атаулары екі не одан да көп сыңарлардан жасалып, бір сандық белгінің атын білдіреді. Сын есімнің сөзжасамдық жұрнақтарының бір тобы есім сөздерден сындық туынды түбір атауларды жасайды. Сын есімнің сөзжасамдық жұрнақтары сөзжасамдық қабілеті жағынан әр түрлі.

Есім сөздерден туынды түбір жасайтын сөзжасамдық жұрнақтар сөзжасамдық қабілеті жағынан өнімді және өнімсіз болып бөлінеді. Тілге көптеген туынды түбір сын есім қосқан жұрнақтар өнімді болып саналады. Өнімді сөзжасамдық жұрнақтардың ішінен –ды, -ді, -ты, -ті, -лы, -лі жұрнағы ерекше көзге түседі.

Өнімсіз жұрнақтар тілге жекелеген туынды түбір сын аталымдарын ғана қосқан, сондықтан олар өнімсіз жұрнақ аталады.Мысалы: -қы, -кі жұрнағы арқылы жинақы, күлдіргі, бұралқы сияқты туынды сын атаулары ғана жасалған. Сол сияқты –ын, -ін жұрнағы да аз ғана туынды жасаған. Мыс: бүтін, ұзын, ортан.

Сын есім сөзжасамы сөзжасамдық жұрнақтарға байлығы жағынан жұрнақтардың мағынасына толық тоқталу.

Заттың белгісі я сипаты біркелкі болмай, рең жағынан әр түрлі дәрежеде болатынын, демек, сипатының я белгінің бір затта артық, бір затта кем болатынын білдіретін сын есім формалары шырай формалары деп аталады. Сын есімнің 4 түрлі шырайы бар: жай шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай, асырмалы шырай.

Бақылау сұрақтары:

1. Сын есімнің семантикалық топтары.

2. Сын есімнің морфемалық құрамдары.

3. Сын есімдердің жасалуы.

4. Шырай түрлері.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007.


18-дәріс

Сан есімнің лексика-семантикалық өзгешеліктері

1. Сан есім туралы түсінік.

2. Сан есімнің лексика-семантикалық өзгешелігі.

3. Сан есімнің морфологиялық өзгешелігі.

4. Сан есімнің синтаксистік өзгешелігі.

Сан есімдер – есімдер тобына жататын сөз таптарының бірі. Сна есімдер басқа сөздерге тіркестірілмей жеке-дара айтылғанда , тек абстракт сандық ұғымдардың атаулары ретінде қолданылады. Олардың нақты мағыналары өзге сөздермен қарым-қатынасқа түсіп айтылғанда ғана айқындалып отырады.

Морфологиялық сипаттары жағынан да сан есімдердің өзіне тән, өзге сөз таптарына ұқсамайтын ерекшеліктері бар. Сан есімнің негізгі функциясы анықтау қызметі болғандықтан, ол үнемі айқындайтын сөздерінен бұрын қолданылады, бірақ ешқандай да морфологиялық өзгеріске түспейді.

Сан есімдер іштей дара сан және күрделі сан болып екіге бөлінеді. Дара сандардың атаулары аса көп емес, олардың бар болғаны - жиырма шақты ғана. Күрделі сан есімдер осы аталатын дара сан атауларының әр алуан жолымен тіркестіріле қолданылуы және қосарлана айтылуы арқылы жасалады. Сан емімдер септік сан, реттік сан, болжалдық сан, жинақтық сан, топтық сан, бөлшектік сан болып алты топқа бөлінеді.

1. Сан есім туралы түсінік.

2. Сан есімнің лексика-семантикалық өзгешелігі.

3. Сан есімнің морфологиялық өзгешелігі.

4. Сан есімнің синтаксистік өзгешелігі.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007
19-дәріс

Есімдіктер туралы жалпы сипаттама

1. Есімдіктер туралы жалпы сипаттама.

2. Жіктеу есімдіктері,

3. Сілтеу есімдіктері.

4. Сұрау есімдігі.

5. Өздік есімдік.

Есімдер тобына жататын сөз табының бірі – есімдіктер. Есімдіктер затын атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмейді, бірақ солардың орнына жұмсалады. Есімдіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде меңзеу арқылы білдіреді.

Есімдіктер шығу төркіні жағынан екі топқа бөлінеді: оның бір тобына өте ерте заманнан келе жатқан байырғы түбір есімдіктер енеді де, екінші тобына тіліміздің даму, жетілу процестерімен байланысты, кейінгі заманда пайда болған есімдіктер жатады.

Бірінші тобына: мен, сен, ол, біз, сіз, қай, кім? Не? Міне, бұл, осы, сол

Екінші тобына: бір, бар, біреу, бүкіл, түгел, әр, күллі, пәлен т.б.

Мағыналарына қарай есімдіктер мынадай топтарға бөлінеді: жіктеу, сілтеу, сұрау, өздік, белгісіздік, болымсыздық, жалпылау.

Бақылау сұрақтары:

1. Есімдіктердің мағыналық топтары

2. Сұрау есімдігіқалай жасалады?

5. Өздік есімдіктеріне мысал келтіру.

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007
20, 21, 22, 23, 24-дәріс

Етістіктің лексика-семантикалық сипаты

1. Етістіктің лексика-семантикалық сипаты.

2. Етістіктің морфологиялық сипаты және жасалу жолдары.

3. Етістіктің грамматикалық категориялары.

4. Салт және сабақты етістік.

5. Етістер туралы жалпы түсінік.

6. Болымды және болымсыз категориясы.

7. Етіс. Оның түрлері.

Етістіктің лексикалық құрамында қанша сөз болса, солардың әрқайсысының өзіне тән лексикалық мағынасыболады. Солай бола тұра лексикалық мағыналары қаншалықты басқа-басқа болғандарымен, сол етістіктердің бәрі де, ең алдымен өздерінің мазмұнындағы барлығына да ортақ сипат есебінде танылатын семантикалық ерекшеліктеріне қарай бір сөз тобына телінеді. Дегенмен де, лексика-грамматикалық белгілері біріңғай жеке сөз табы саналатын етістіктердің өздерін іштей бір-біріне мағына жағынан жақындықтарына, өзара функция жағынан орайластықтарына қарай топ-топқа бөлуге болады.

Етістікті мағынасына қарай топтастыру мәселесі де, басқа сөз таптары сияқты, белгілі бір мақсатқа я нысанаға орайлас құрылуы қажет.

Морфологиялық құрылымы жағынан етістіктер жалаң етістіктер және күрделі етістіктер деп аталатын екі салаға бөлінеді. Осымен қатар етістіктің аналитикалық етістіктер деп аталатын түрлері де бар.

Жалаң етістіктерге түбір етістіктер және жұрнақ арқылы жасалған туынды етістіктер жатады. Мыс: ек, жек, оқы, жаз, кел т.б. Жалаң етістіктер, сөйтіп құрылымына қарай түбір етістіктер және туынды етістіктер деген екі топқа жіктеледі.

Түбір етістіктер деп арнаулы морфологиялық бөлшектері жоқ, демек қазіргі кезде морфологиялық жағынан түбір және жұрнақ деп бөлшектеуге болмайтындай етістік формалары аталады. Туынды етістіктерге, әдетте, түбірлерден арнаулы жұрнақтар арқылы жасалған етістіктер жатады.

Етістік сөзжасамында аналитикалық тәсіл өте белсенді қызмет атқарады. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі етістіктерге тіліміз өте бай. Көне замандардан бері қолданылып , тілді күрделі етістіктермен байытқан бұл тәсіл арқылы жасалған күрделі етістіктердің өзіндік ерекшеліктері мол. Етістіктің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы деп екі етістіктің бір-бірімен тіркесіп, бір күрделі қимыл ұғымын білдіріп, бір күрделі етістік жасауы аталады. Алдымен күрделі етістіктер күрделі қимыл ұғымын білдіреді. Күрделі қимыл ұғымы деп екі түрлі қимылдың біртұтас қимыл-әрекет мәніне ие болған түрін айтамыз.

Күрделі етістіктердің басым көпшілігі күрделі қимыл ұғымын білдіреді, бәрі де осындай деуге болмайды. Бұл ретте құранды етістіктер ерекшеленеді.

Күрделі етістіктер барлық күрделі сөздер сияқты сөйлемнің бір мүшесі болады да, біртұтас ырғақпен, бір екпінмен айтылады. Оның сыңарларының арасында басқа сөз түсе алмайды. Күрдеоі етістіктер бір сөз болғандықтан , сөйлемдегі сөз тұлғасын түрлендіруші қосымшалар етістіктің соңғы сыңарына ғана жалғанады. Мыс: келіп кетті, кіріп шыққан.

Күрделі етістіктің сыңарлары толық сөздерден ғана болады, өйткені олардан күрделі етістіктегі күрделі қимыл ұғымы жасалады. Бұл заңдылыққа құранды етістіктер ғана бағынбайды. Мыс: қызмет ет, құрмет ет, Адам бол т.б. Бұлар көмекші етістіктер арқылы жасалады. Басқа жағдайдың бәрінде күрделі етістіктің құрамы толық мағыналы етістіктерден құралады.

Күрделі етістіктердің бірнеше түрі бар. Олар:

1. 
   кіріккен күрделі етістіктер;
   
2. 
   Тіркескен күрделі етістіктер;
   
3. 
   Құранды етістіктер;
   
4. 
   Қосарланған етістіктер;
   
5. 
   Тұрақты тіркес етістіктері.
   

1. 
   Етістіктің рай категориясы
   
2. 
   Етістіктің шақ категориясы
   
3. 
   Етістіктің рай категориясы
   

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007
25, 26 -дәріс

Үстеулердің морфологиялық белгілері, жасалу түрлері

14-семинар. Үстеу

1. Үстеу жалпы түсінік.

2. Үстеудің мағыналық түрлері

3. Үстеудің жасалу жолдары

4. Үстеудің сөзжасамдық жұрнақтары.

5. Біріктіру арқылы үстеудің жасалуы.

Үстеудің басқа сөз таптарындай күрделі сөзжасамдық жүйесі болмаса да, өзіндік ерекшелігі бар, белгілі заңдылықтары мен шағын сөзжасамдық бірліктері бар, тілдің сөзжасамдық тәсілдерінің бәрі дерлік қызмет ететін сөзжасамдық жүйесі бар.

Үстеудің сөзжасамдық жүйесінің басқа сөз таптарынан ерекшелігі – олардың жалғаулардың түбірге кірігіп, көнеруі арқылы туынды үстеудің жасалуы. Мыс: алға, бірге, әзірге, күнде т.б. сияқты үстеулер түбір сөздерге барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік жалғауының кірігіп көнеруінен жасалған. Бұл тілдік құбылыс басқа ірі сөз табтарында жоқтың қасы. Тек сын есімде өзге, басқа сияқты жекелеген сөздер ғана осы жолмен қалыптасқан. Үстеудің сөзжасам жүйесінде бұл тәсіл арқылы аумақты бір топ туынды үстеулер жасаған. Сондықтан оны үстеу сөзжасамының өзіндік ерекшелігі деп тану керек.

Үстеу де - өзінің құрамын басқа сөз таптары арқылы толықтыратын сөз табы. Үстеудің жасалуында басқа сөз табтарының лексикалық бірліктері негіз сөз қызметін атқарады, өзі де ол қызметке қатысады. Олардың үстеудің өзінен басқа мына сөз таптарын атауға болады. Зат есім, сын есім, сан есім сөздер мен есімдіктер. Тілде қалыптасқан сөзжасамдық тәсілдеріне толық тоқталу.

1. Үстеудің мағыналық түрлері

2. Үстеудің жасалу жолдары

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007

27-дәріс

Еліктеу сөздер

1. Еліктеуіш сөздердің семантикалық сипаты.

2. Еліктеуіш сөздердің фонетика, морфологиялық сипаты.

3. Еліктеу сөздердің синтаксистік қызметі.

Тілімізде семантикалық ерекшелігі жағынан да, грамматикалық сыр-сипаты жағынан да, фонетика-морфологиялық құрылымы жағынан да өзге сөз таптарынан оқшауланып тұратын, соған сәйкес, өз алдына дербес сөз табы ретінде қаралатын бір алуан сөздер еліктеу сөздер деп аталады.

Мысалы: арс, гүрс, дүрс, қорс, тарс, күңк, сарт-сұрт т.б.

Еліктеу сөздер дегеніміз - өзіне тән лексика-семантикалық мағынасы, морфологиялық тұлға-тұрпаты бар, дара түрлеріне де, қосарланған түрлеріне де көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулары тікелей жалғанбайтын, сөйлемде әрқашан сын-қимыл пысықтауыш болатын және бастапқы түбірлерінен жұрнақтар арқылы туынды есімдер және етістіктер жасалатын сөздер.

Бейнелеуіш сөздер деп табиғаттағы құбылыстар мен заттардың және неше алуан жан-жануарлардың сыртқы сын-сипаттары мен әрекет-қимылдарын көру қабілеті арқылы қабылданған бейне-көріністердің атауларын, яғни атаулары ретінде қызмет ететін сөздерді айтамыз. М/ы: маң-маң, жапыр-жұпыр, жалт-жұлт, тарбаң-тарбаң, едірең-едірең т.б.

1. Еліктеуіш сөздердің семантикалық сипаты.

2. Еліктеуіш сөздердің фонетика, морфологиялық сипаты.

3. Еліктеу сөздердің синтаксистік қызметі.

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007
28,29 -дәріс

Көмекші сөздер. Шылаулар.

1. 
   Көмекші сөздер
   
2. 
   Көмекші есімдер
   
3. 
   Көмекші етістіктер
   

Көмекші сөздер көмекші есімдер және көмекші етістіктер болып екіге бөлінеді.

Шылаулар – сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөйлемнің араларын байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескен сөздерінің ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер. Грамматикалық сипаттарына қарай шылаулар 3 жікке бөлінеді: олар- септеуліктер, жалғаулықтар, демеуліктер.

Жалғаулықтар өзара тең бірыңғай сөздердің, бірыңғай сөйлемдердің араларындағы әр қилы қатынастарды білдіреді. Жалғаулық шылаулар салаластырғыш жалғаулықтар және сабақтастырғыш жалғаулықтар болып екіге бөлінеді.

Салаластырғыш жалғаулықтар:

1.Ыңғайластық: мен(бен, пен), және, тағы, әрі, да,(де, та, те),әм

2. Талғаулықты: біресе, әлде, я, бірде, яки, не, немесе, болмаса, не болмаса, құй, мейлі.

Сабақтастырғыш:

1. 
   Қарсылықты: бірақ, алайда, әйтсе де, дегенмен, әйтпесе, әйткенде, әйтпегенде, сонда да, сүйтсе де.
   
2. 
   Себептік: себебі, өйткені,
   
3. 
   Салдарлық: сондықтан, сол себепті
   
4. 
   Шарттық: егер, егер де, алда-жалда
   
5. 
   Айқындағыш: яғни, демек
   
6. 
   Ұштастырғыш: ендеше, олай болса, ал ендеше.
   

Атау септік: сайын, үшін, сияқты, туралы, арқылы,

Барыс септік: қарай, таман,салым, тарта, жуық, шейін, дейін

Шығыс септік: гөрі, бері, кейін, соң, бұрын, бетер

Көмектес септік: қатар, қоса, бірге

Демеуліктер деп өздері тіркесетін сөздерге әр қилы қосымша реңктер жамайтын сөздерді айтамыз.

1.Сұраулық демеуліктер: ма (ме, ба, бе, па, пе), ше

2. 
   Күшейткіш демеуліктер: -ау, -ай, -ақ, да (де, та, те)
   
3. 
   Нақтылық демеуліктер: қой, (ғой), -ды(-ді, -ты, -ті)
   
4. 
   Шектік демеуліктер: қана, ғана, -ай
   
5. 
   Болжалдық демеуліктер:-мыс, (-міс), -ау
   
6. 
   Болымсыздық демеуліктер: түгіл, тұрсын, тұрмақ
   
7. 
   Қомсыну демеуліктер: екеш
   

1. 
   Шылаулар деген не?
   
2. 
   Демеулік шылауларға мысал келтір.
   
3. 
   Жалғаулық шылауларға мысал келтір.
   
4. 
   Септеулік шылауларға мысал келтір.
   

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007


30-дәріс

Одағайлар. Одағайлардың түрлері.

1. 
   Одағайлар.
   
2. 
   Одағайлардың түрлері.
   

Одағайлар негізгі және туынды болып екіге бөләнеді.

Негізгі одағайларға: ау, әй, е, уа, уау, уай, я, пай, оһо, аһа, беу т.б.

Туынды одағайлар: мәссаған, бәрекелді, әттегенай, масқарай, о тоба, япырмай, о дариға т.б.

Бұлардан басқа тілімізде адамға арнай айтылатын: кәні, міне, әні, мә, жә, әйдә, әй, тек, тәйт сияқты одағайлар бар. Бұлар кейбіреулері көрсету,я нұсқау, кейбіреулері ұсыну, кейбіреулері тыю мағыналарын береді. Бұларды ишарат одағайлары деп атаған дұрыс.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Одағайлардың ерекшелігі.
   
2. 
   Одағайлардың түрлері, мысалдар келтіру.
   

1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.

2. Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: Інжу-Маржан, 2007.

Тәжірибелік сабақтар
Сөз және оның морфологиялық құрылымы. Негізгі грамматикалық ұғымдар және оларды анықтау жолдары	1	1. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
2. Грамматикалық категориялар	1	1. Қазіргі қазақ тілінің грамматикасы. І-бөлім. 1967 . 2. С.Исаев. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. Алматы, 1992 .
3. Сөздің морфологиялық құрамы мен жасалу жолдары. Морфемалар мен жұрнақтар	1	1. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991 ж.
4. Жалғаулар. Көптік, септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары	1	1. Н.Оралбай. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы.
5. Күрделі сөздер. Күрделі сөздерді топтастыру. Біріккен сөз. Кіріккен сөз. Қос сөз. Қысқарған сөз.	1	Шәкенов Ж. Қзақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. Алматы: Ана тілі, 199. – 120 б.
6. Зат есімнің жалпы сипаттамасы. Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты, морфологиялық сипаты, синтаксистік сипаты.	1	2. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
7. Сын есім. Сын есімнің семантикалық топтары. Морфемалық құрамдары.	1	1. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
8. Шырай түрлері	1	1. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
Сан есімнің лексика-семантикалық өзгешелігі. Семантика-морфологиялық топтары	1	1. Н.Оралбай. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. 2. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
10. Есімдіктер туралы жалпы сипаттама	1	1. Н.Оралбай. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы.
11. Етістіктер. Етістіктің лексика-семантикалық сипаты. Морфологиялық сипаты. Жасалу тәсілі.	1	1. Е.Маманов. Қазіргі қазақ тіл. Етістік. Алматы: 1966 (11-32беттер). 2. А.Хасенова. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. 1972.
12. Етістіктің грамматикалық категориялары. Етістіктің негізі. Салт, сабақты етістік. Етістер. Есімше. Көсемше. Рай категориясы. Шақ категориясы.	2	1. Е.Маманов. Қазіргі қазақ тіл. Етістік. Алматы: 1966 (11-32беттер). 2. А.Хасенова. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. 1972.
13. Үстеулердің морфологиялық белгілері, түрлері, жасалу жолдары, мағыналары.	1	Н.Оралбай. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. 2007.
14. Көмекші сөздер. Шылаулар. Жалғаулықтар. Септеуліктер. Демеуліктер.	1	1. А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991.
15 сағат

5. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ

СӨЖ	Тексеру формасы.
1.Қазіргі қазақ тіліндегі мәндес қосымшалар	Жаттығу жұмыстары
2. Қосымша морфемалардың ерекшеліктері	Конспект
3. Қосымшалардың құрамы	Реферат
4. Сөздің морфологиялық құрамы	Реферат
5. Сөзді топтастыру принциптері	Конспект
6. Күрделі етістіктер және олардың жүйесі	Реферат
7. Туынды етістіктің семантикалық құрылымы	Конспект
8. Сөз формалары және олардың жасалу тәсілдері	Реферат
9. Жіктік жалғаудың жалғану жүйесі мен формалары	Жаттығу жұмыстары, конспект
10. Септік жалғаудың қызметі және мағыналары	Реферат

Студенттің оқытушы жетекшілігімен орындайтын өзіндік жұмыстары

1.	Грамматикалық ұғымдардың түрлеріне сипаттама беру. Грамматикалық мағыналарды, сөздердің арасындағы әр түрлі қатынастарды көрсететін грамматикалық тәсілдерді тестен тауып, бір-бірінен ажырату.
2.	Әр вариантта қолданылған сөйлемдердің грамматикалық мағынасын жасаушы морфемаларды көрсетіп, олардың қай сөз табының қосымшалары екенін, неше түрлі грамматикалық мағына беретінін анықтау.
3.	Тілдің грамматикалық құрылысындағы сөздердің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасының сан мөлшеріне қарай ерекшелендіру.
4.	Текст-варианттардағы сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарына талдау жасау.
5.	Сөздің синтетикалық және аналитикалық формаларының сөз тудырушы жұрнақпен ұқсастығы мен айырмашылығын тиісті тілдік фактілерді салыстыру.
6.	Тексте қолданылған етістіктің аналитикалық формаларының қалай жасалғанын, олардың негізгі сөзі мен көмекші сөзін анықтау.
7.	Қазақ тіліндегі сөздердің морфемалық құрамын анықтау. Негізгі түбір мен туынды түбірді анықтау.
8.	Түбір морфема мен қосымшалар морфемасының мағыналары және қызметтері, бір-бірінен айырмашылық-тарын анықтау.
9.	Жұрнақ пен жалғауды мағыналары мен қызметтеріне қарай бөлінуіне тоқталу.
10.	Сөздерді морфемалық құрамына қарай талдап, ондағы қосымша морфемалардың түрлерін көрсету.
11.	Тәуелдік жалғау мен жіктік жалғау формалары, олардың мағыналары және функциялық ерекшеліктерін анықтау. Аталған екі жалғаудың бір-бірінен айырмашылығы мен ұқсастық жақтарын айыру.
12.	Текстердегі сөздер құрамынан тәуелдік, жіктік жалғауларды тауып, олардың морфология-лық көрсеткіштеріне жан-жақты анықтама беру.
13.	Қазақ тіліндегі сөз тудыратын тәсілдердің негізгі ерекшеліктері мен өзара қарым-қатынастары және тіліміздің лексикалық, грамматикалық жүйелерімен байланыстыру.
14.	Текстердегі сөз тудырушы тәсілдер арқылы жасалған сөздерді тауып, оларды тұлғалық құрамына қарай талдау жасау.