Қазіргі кездегі Қазақстан Республикаcында қалыптасқан аймақаралық экономикалық байланыстар

Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқарудың тиімділігін арттырудың мемлекеттік стратегиясы, ең алдымен, халықтың өмір сүруінің жеткілікті деңгейін қамтамасыз етуге, елдің экономикалық кеңістігінің тұтастығы мен білігін сақтауға, экономиканың нақты секторының тұрақты дамуы үшін жағдайлар қалыптастыруға бағытталуға тиіс. Аймақтық экономиканың қызмет етуінің айқын белгіленген шекарасының болуы, аумақтардағы шаруашылық жүргізу мен әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудағы дербестіктің барған сайын арта түсуі аумақтың тұрақты, тиімді дамуын қамтамасыз ететін экономикалық саясатты жасақтаудағы аймақтық басқарудың жауапкершілігін күшейте түседі. Нақ осы аймақтық басқару халықтың өмір сүру жағдайы мен деңгейіне, қоршаған ортаның қорғалуына, аймақ экономикасының инвестициялық тартымдылығына, оның бәсекеге қабілеттілігіне жауапты болады.

Қазақ елінің жалпы сауда-саттық байланыстары, аймақтар арасындағы әр түрлі мақсатқа орай қалыптасқан байланыс сонау ерте ғасырлардан, Ұлы Жібек жолы кезінен бастау алған.

ХХ ғасырдың сүргінінен бастан кешіп, жаңа мыңжылдықтың табалдырығын жаңғырған қалпында аттағалы отырған Қазақстан өзінің барша төлтума болмысын, жарқын да бай мәдениетін, ғасырлар қойнауында қалыптасқан салт-дәстүрін, қызық та қилы-қилы тарихын әлем халықтарының алдына жайып салып, құлдығы мен зорлығы жоқ жаңа өмірді жаңғырту үшін, еңбек пен мәдениетті жарастру үшін, сұлулық пен парасаттың салтанат құруы үшін, жаппай келісімі жарасқан прогрессивті адасзатпен бір сапта болу үшін жаңаша өмірге қадам басты.

Дербес Қазақстан көпұлтты республика, халқының құрамында жүзден астам ұлттың өкілі бар., согымен бірге ұлттық приоритетті мемлекет. Қазақтардың этномәдени анықтамасы республикадағы басқа ұлт өкілдерінің қадыр қасиетіне еш көлеңкесін түсірмейді. Қазақстан Республикасының Конституциясы барлық ұлттар мен азаматтардың жан-жақты дамуына, өмір сүруге лайықты жағдай жасауларына кепілдік береді.

Қазақстан Батысымен Солтүстігінде Ресей Федерациясымен, Оңтүстігінде Түркістан, Өзбекстанмен және Қырғыстанмен, ал Шығысында Қытаймен шекараласады.

Қазақстан Республикасының жалпы жер көлемі 2717,3 мың шаршы шақырым. Қазақстан жеріне Франция, Португалия, Норвегия және Финляндия сияқты елдердің жерін қосып есептегенде пара-пар келер еді.

Территорияны аймақтарға бөлу аудандастыру деп аталады. Ол қойылған мақсаттарға сәйкес жүргізіледі, яғни әрқашан мақсатты немесе белгілі бір мәселеге бағытталған болып табылады. Бір территория үшін аудандастырудың көптеген түрлері жүргізілуі мүмкін. Әкімшілік-территоиялық жағдайына, ресурстарына және халық шауашылығының мамандандырылған салаларына байланысты Қазақстан Республикасы аясында 5 экономикалық ауданға – Батыс, Солтүстік, Орталық, Оңтүстік және Шығыс – бөлінеді.

Экономикалық аудандастыру белгілі өндірісте аймақтардың мамандандырылуымен тығыз байланысқан, қоғамдық еңбек өнімділігінің жоғарылауына қабілеттендіреді, өндіргіш күштердің рационалды орналасуының маңызды факторы болып табылады.

Тәуелсіз Қазақстан экономикасының дамуы екі ерекшелігімен сипатталады: біріншісі – тозығы жеткен құрылымы мен технологиясы бар жоспарлы шаруашылықтан көшу, екіншісі – күні кешеге дейін бұрынғы КСРО-ның мұқтажын өтеу үшін жасалған инфрақұрылымның енді республиканың өз ішіндегі нарыққа бейімделуі.

Қазақстанның жер қойнауындағы жойдасыз байлық, ол байлықты пайдаланатын және өңдейтін өнеркәсіп, сондай-ақ ауыл шаруашылығына жарамды жерлер мен егістіктердің ұлан-ғайыр көлемі – көпсалалы экономиканы дамытудың алғышарттарына мүмкіндік береді.

Бұрынғы Кеңес Одағында ауыл шаруашылығына жарамды жердің 20 пайызы Қазақстанның еншісінде болатын. Астық өндіруден Қазақстан Ресей мен Украинадан кейін үшінші орында болды. Қазақстан жыл сайын 16-17 млн.тонна астық тұтынады., астық мол шыққан жылдары елеулі бөлігін экспортқа шығарудың да мүмкіндігі бар. Үкімет әзірлеген экономикалық дамудың ұлттық бағдарламасында агро-өнеркәсіпті комплексті бірте-бірте және табандылықпен қайта құру, тұтынушыларды кәсіптік тауарлармен қамтамасыз ету көзделген. Бұл программа ауылдық жерлерді индустрияландыруға ықпал ететін болады. Республикада ауылшаруашылық өндірісін жекешелендіру жүріп жатыр, жерді ұзақ мерзімге арендалаудың құқықтық негізі жасалып, қазіргі таңда экономикалық даму науқаны қарқынды жоғарылауда.

Мемлекеттің экономикалық дамуы қазіргі кезеңде аймақтық мәселелердің кең кешеңіне назар аударумен сипатталады. Әрбір аймақ сол территорияда тұратын тұрғындардың экономикалық қызығушылық жүйесі ретінде түсіндірілетін өзіндік спецификалық табиғи күш, экономикалық және әлеуметтік ерекшеліктеріне ие. Аймақ басқарудың субъектісі бола отырып, бірнеше өзара байланысқан бөлімдерден құралатын күрделі шаруашылық механизмі болып табылады.

Аймақтық қарым-қатынастар жүйесінде аймақтың қалыптасқан мамандандырылу бағыты мен оны пайдалы жүзеге асыруды анықтау маңызды орын алады. Аймақтық мамандандырылу – бұл аймақтың ерекшеліктерін сипаттайтын белгілерінің бірі.

Аймақтардың мамандандырылуының теориялық негізі аймақаралық еңбек бөлінісі мен аймақаралық сауда үрдістерімен түсіндіріледі. Аймақаралық еңбек бөлінісі мен аймақаралық сауда – бұл бірыңғай еңбек нарығы, капитал, ортақ валюталық жүйе және бір кедендік аумақпен сипатталатын бір экономикалық кеңістіктің әртүрлі бөлімдерінде жүзеге асырылып жатырған процес. Аймақаралық сауда-саттықта, бәріміз білетініміздей, халықаралық экономикалық қатынастарында сақталатын либерализациялану мен жаһандану деңгейінің ауытқу тенденцияларына қарамастан әкімшілік, кедендік, саяси, тілге байланысты немесе басқа да тосқауылдар болмайды. А.Смит пен Д.Рикардоның абсолютті және салыстырмалы артықшылықтарының түбірі. Саяси үнемділік классиктер экономикалық меркантилизм жақтастарына қарсы тұратын еркін сауда-саттықтың идеологтары болды. Халықаралық (аймақаралық) сауда олар үшін әр қатысушыға пайда әкелетін тәсіл ретінде қаралды. А.Смит еңбектің халықаралық бөлінісі елге (аймаққа) лайық белгілі бір абсолютті артықшылықтардың мақсаттарына сай жүзеге асырулуы керек деп есептеді. Әрбір мемлекет (аймақ) өзінің абсолютті артықшылығы бар тауардың өндірісі мен сатылуына мамандануы керек. Егер бір мемлекет (аймақ) өзінің қорларын тек қана осындай тауарларға шоғырландырып және абсолютті артықшылығы жоқ басқа өндірістен бас тартса, онда бұл өндіріс және ынтымақтасатын басқа да мемлекетермен (аймақтармен) тауар алмасу көлемінің артуына әкеледі.

Кесте 1. Қазақстан Республикасындағы аймақтардың жалпы халық саны

Берілген кестеде Қазақстан Республикасы бойынша әр облыста орналасқан жергілікті халық тығыздығының көлемін байқауға болады. Республика ішінде халық саны ең көп орналасқан аймақ деп Оңтүстік пен Шығыс Қазақстан облыстарын атауға болады және Республикалық маңызы бар қалалардан Алматы қаласын айтуға болады. Сонымен қатар, Астана қаласы мен Қостанай облыстары да жылдан жылға адам саны өсуде. Халық саны ең аз орналасқан аймақ Маңғыстау облысы, онда 2013 жылы 2011 жылға қарағанда халық саны небәрі 8 %-ға артқан. Ал, Оңтүстік Қазақстан облысының халық саны 2013 жылы 2011 жылға қарағанда 4 %-ға өскен. Ал, Қазақстан Республикасының жалпы халық саны 2013 жылы 2011 жылға қарағанда 2 %-ға өскендігін байқауға болады.

Нарықтық экономиканы функциялау шарттарында аймақтарды дамыту мен экономикалық потенциалды орналастыру және халықты қоныстандыру сұрақтары нарықтық механизмдер негізінде анықталады. Нарықтық механизмдер мемлекеттің жеке территориалды-шаруашылық жүйесімен қатар, олардың нарыққа бейімделе алмауының әртүрлі мүмкіншіліктерімен байланысты кемшіліктерін де көрсетеді. Осы туралы Қазақстанның жалпы аймақтық өнім динамикасы көрсеткіштерінен байқауға болады.
Кесте 2. Жалпы өңірлік өнім 2010-2012 ж.ж.

млн. теңге

Кестеден көрініп тұрғандай, жалпы аймақтық өнім барлық Қазақстан аймақтарында үш жылдың ішінде өсіп отыр. Егер облыс бойынша талдау жасайтын болсақ, онда ең жақсы көрсеткіш Батыс Қазақстандық облысында байқалады. 2012 жылы 2010 жылмен салыстырғанда Белоруссия және Ресей Федерациясы арасындағы Кеден Одағы келісімінің орындалуына байланысты ЖӨӨ 64,8%-ға өскен. Өсу деңгейімен байланысты төмен көрсеткіш Атырау облысында байқалады – 2012 жылы 2010 жылмен салыстырғанда ЖӨӨ барлығы тек 9,2%-ға өсті, бірақ облыстың ЖӨӨ дамуы көрсеткіштері бірқалыпты. Батыс елдерінде дағдарысқа қарсы шаралар жүргізіліп жатырғанда, дағдарыстық алдындағы уақыттағы жасалған бұл анализ бойынша берілген көрсеткіштер өте жақсы деп есептеледі. Жалпы алғанда Қазақстан ЖӨӨ өсу қарқыны бойынша әлемдік көшбасшылардың қатарына енді.

2012 жылы Әлемдік экономикалық форумның берген бағасы бойынша мемлекетіміздің экономикасы нығайя түсіп, бірінші рет соңғы 5 жыл ішінде әлемнің 144 бәсекеге қабілетті мемлекеттері ішінде 51-ші орынды иеленді.
Кесте 3. Қазақстан Республикасының жалпы өңірлік өнімдегі аймақтардың үлесі

(пайыз бойынша)

Кестеден көрініп тұрғандай жалпы өңірлік өнімдегі аймақтардың үлесі бойынша Алматы қаласы көшбасшы, 2012 жылы оның үлесі 18,7%-ды құрады. Алматы қаласынан кейінгі орынды Атырау облысы алып отыр, жоғарыда берілген кесте бойынша көргеніміздей Атырау облысы ЖӨӨ бойынша төмен көрсеткіштер көрсеткенін Атырау облысының аймақтың жалпы өнімін қалыпты сақтауды және облыс ерекше артықшылығы бар аймаққа жататындығымен түсіндіруге болады. Жалпы өңірлік өнімдегі аймақтардың үлесінде ең төмен үлесті Солтүстік Қазақстан облысы алып отыр, оның үлесі 2012 жылғы жалпы өңілік өнімі республиканың аймақтық азық-түлігінде тек 2,2% ғана құрады. Бұл облыстың қызмет аясы ауылшаруашылық бағыты, бәріміз білетіндей ауылшаруашылық әртүрлі табиғи-климаттық жағдайларға тәуелді. Аймақтардың арасында өздерінің позицияларын өзгертпеген немесе аз ғана көлемде өзгерткен облыстар да бар, олар Қызылорда облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Шығыс Қазақстан облысы. Негізінен дағдарыстық уақыты аралығында қалыпты деңгейді сақтап отырудың өзі үлкен экономикалық көрсеткіш. Сондықтан әр уақытта экономиканы қалыпты ұстап отыруға әр аймақ жекелеген үлесімен болса да, маңызы орасан зор орнын бөліп көрсетіп отырады.

Кесте 4. Жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнім

мың. теңге

Кестеден көріп отырғанымыздай, халықтың жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнімі барлық аймақтарда өскенін байғауға болады. Жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнімнің өсу бағыты бойынша талдау жасайтын болсақ, онда Жамбыл облысы алға шығып отыр, 2012 жылы 2010 жылмен салыстырғанда жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнім 69%-ға өсті. Ал, ең төмен көрсеткіш ретінде Атырау облысын атауға болады. 2012 жылы 2010 жылмен салыстырғанда жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнімі тек 3%-ға ғана өскен, бірақ басқа аймақтармен салыстырғанда жан басына 5593,0 мың теңгеден келеді, бұл аймақтар арасыгдағы ең жоғарғы көрсеткіш. Аймақтар арасында есептелген уақыт ішінде жан басына шаққандағы өңірлік өімнің төмен көрсеткіші Оңтүстік Қазақстанда байқалады, бұл өңірде жан басына шаққандағы өнім Атырау облысының ЖӨӨ-нің 11%-ын құрайды. Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында халықтың жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнімі 1 млн. теңгеге жетпейді, бұл халықтың тығыздығымен түсіндіріледі, яғни, Алматы облысында – 8,7, Жамбыл облысында – 7,4 және оңтүстістік Қазақстан облысында – 22,8 (2013 жылдың 1 қаңтарына)

Экономикалық дамудың қазіргі таңдағы нарықтық белсенді қатынастарымен, күрделендірілген шаруашылық байланыстармен сипатталады. Сондықтан, аймақаралық экономикалық байланыстардың негізгі факторларын анықтамас бұрын, Қазақстан Республикасының облыстары бойынша өзара сауда көрсеткіштеріне назар аударып көрейік (Қосымша 1).

Кестеден көріп отырғанымыздай, Қазақстан Республикасының тауар айналымының ең үлкен ара салмағын Алматы қаласы алып отыр. 2012 жылы бұл көрсеткіш тауар айналымындағы барлық 16 облыстың ішінде 37,7 %-ға жетті. Тауар айналымында ең төмен көрсеткішті Қызылорда облысынан байқауға болады – 2012 жылы облыстың жалпы қатынастағы ара салмағы 0,4 %-ды көрсетті.

Аймақтар арасында тауарларды ішкі нарыққа шығыру бойынша 2012 жылы үлкен ара салмақты 17,1%-бен Қарағанды облысы алып отыр. Қостанай облысы – 16,2 % және Алматы қаласы – 13,4 %, ең төмен көрсеткіш Қызылорда облысында – 0,1 %, Атырау облысы – 0,5 %-ды көрсетіп отырса, Солтүстік Қазақстан – 0,8 %-ды құрап отыр. Берілген мәліметтер бойынша Маңғыстау облысында басқа облыстармен салыстырғанда ішкі нарыққа тауарлар көлемі аз мөлшерде шығарылады.

Алматы облысы ішкі нарықта Республика аймақтарымен жалпы өндірілген өнімдерінің 37,6 %-ын қолданып отыр. Ішкі нарықта басқа облыстардан тауарларды әкелу бойынша ең төмен көрсеткішті Жамбыл облысы – 0,5 % көрсетеді, ал Қызылорда облысы – 0,6 %. Бұл аймақтарда 1 кв.метрге халық тығыздығы жоғары. Сондықтан тауарлар мен қызметтерді мемлекет аумағында өндірушілерден тұтынушыларға жылжытуда және мемлекет ішіндегі аймақаралық экономикалық байланыстардың құрылуында бөлшек сауда ең негізгі факторларды бірі болып табылады.

• 
  мемлекеттің экономикалық саясатында аймақтар дамуының нақты ерекше шарттарын ескеру маңыздылығын терең түсіндіруді қалыптастыу;
  
• 
  ұлттық экономика дамуын мақсат ретінде және оның аймақтарын құрамдас бөліктері ретінде шынайы өзара тәуелділік туралы көзқарас қалыптастыру;
  
• 
  ұлттық экономика дамуын мақсат ретінде және оның аймақтарын құрамдас бөліктері ретінде шынайы өзара байланыс пен өзара тәуелділік туралы көзқарас қалыптастыру;
  
• 
  әкімшілік-аумақтық құрылымдардың әлеуметтік саласын және экономикасын реттеу мен басқарудың жалпы жүйесін қалыптастырудың әдістемелік тәсілдері мен әдістемелік негіздері туралы түсінік беру;
  
• 
  әкімшілік-аумақтық құрылымдардың әлеуметтік саласын және экономикасын реттеу мен басқарудың жалпы жүйесін қалыптастырудың әдістемелік тәсілдері мен әдістемелік негіздері туралы түсінік беру;
  
• 
  аймақтық деңгейдегі экономика мен әлеуметтік саланың даму келешегі, қиындықтары және жай-күйі туралы жалпы түсінік алу;
  
• 
  мемлекеттің экономикалық саясатында нақты аумақтардың аймақтық мүдделерін жүзеге асырудың ұтымды жолдары мен механизмдерін іздеуге назарды бағыттау.