Баев В. И. Практикум по электрическому освещению и облучению

Тақырыбы: Спорттық құрылыстарды жарықтандыру. Негізгі 
принциптері және мақсаттары. Қондырғыларға қойылатын 
нормативтік талаптар. 
Жарықтандырғыш техника және жарықтандыру 
«Электрмен жабдықтау және энергияның жаңғыртылатын көздері кафедрасы» 
Орындаған : аға оқытушы, Ноғайбекова Г.Ж. 

2 
1. Баев В.И. Практикум по электрическому освещению и облучению. 
– М.: «КолосС», 2008.
2. Шеховцов В.П. Электрическое и электромеханическое 
оборудование. – М.: «ФОРУМ-ИНФРА-М», 2008.
3. Баранов Л.А. Светотехника и электротехнология. – М.: «КолосС», 
2006
4. Живаева О.П. Осветительная техника и освещение. Методические 
указания и задания к выполнению расчетно-графических работ № 
1,2,3 для студентов всех форм обучения специальности 5В071800 – 
Электроэнергетика. – Алматы: АУЭС, 2016.
5. Живаева О.П. Осветительная техника и освещение. Конспект 
лекций для студентов всех форм обучения специальности 
5В071800 - Электроэнергетика. – Алматы: АУЭС, 2016. 
Дәріс бойынша әдебиеттер тізімі 

3 
Спорттық 
жарықтандыруды 
жобалау 
принциптерімен және талаптарымен танысу. 
Дәрістің мақсаты  
1. Спорттық жарықтандыру дегеніміз? 
2. Спорттық жарықтандыру негіздері? 
3. Спорттық жарықтандырудың маңыздылығы ? 
4. Спорттық жарықтандыруға қойылатын негізгі 
талаптар? 
5. Спорттық жарықтандыру нормалары? 
6. Спорттық жарықтандыруда қолданылатын 
құрылғылар? 
7. Спорттық 
жарықтандыру 
жобасы 
қалай 
жасалады? 
Негізгі сұрақтар тізімі: 

4 
Спорттық жарықтандыруды 
Спорттық ғимараттарды
, стадиондарды, теннис корттарын, бассейндерді 
жарықтандыру
жоғары 
деңгейдегі жарықтандыру мамандарының жұмысын талап етеді. Спорттық ғимараттарды 
жарықтандыруға қойылатын күрделі талаптар жарықтандыруды есептеуге арналған компьютерлік 
бағдарламалардың командасымен біріктірілген жарықтандыру жабдықтарын жетік білуді талап етеді. 

5 
Спорттық ғимараттарды жарықтандырудың ерекшеліктері 
Спортшылардың, 
төрешілердің, 
жолсеріктердің, 
трибуналардағы көрермендердің және телекөрермендердің 
спорт алаңын, ойын заттарын, ойын алаңын қоршап тұрған 
ең жақын кеңістікті жақсы көру мүмкіндігі; 
Соқырлық 
эффектісінің 
болмауы; 
төтенше жағдайларда өту 
мен 
шығу 
жолдарын 
жарықтандыру; 
ойыншылардың да, көрермендердің де 
қауіпсіздігі. 
шамдарды 
спорт 
алаңының 
бүйірлік 
сызықтары 
бойымен 
төбеге 
немесе 
қабырғалардың жоғарғы бөлігіне қою 
мүмкіндігі 
спорт 
залдарында 
доп 
соғуынан 
шамдардың зақымдану мүмкіндігін 
болдырмау үшін шаралар қабылдау 
қажеттілігі 

6 
Спорт ғимараттарын салу кезінде 
спорттық жарықтандыру жүйесін дұрыс жобалау маңызды 
мәселе 
болып табылады, өйткені оның белгіленген талаптарға сәйкес келмеуі спорт нысанын жарыстардың 
жекелеген санаттарына аттестациялаудан бас тартуына әкелуі мүмкін. Оған қойылатын талаптар басқа 
жарықтандыру 
жүйелеріне қарағанда күрделірек
. Олар: 
Спорттық жарықтандыруға қойылатын талаптар 
Көлденең жарықтандыру. Ойын алаңының көлденең бетінің жарықтандыру деңгейін анықтайды. 
Тік жарықтандыру. Ойын алаңындағы тік заттардың, басқаша айтқанда – ойыншылардың бейнесін анықтайды.
Түсті көрсету индексі. Аренаның жалпы қабылдауына, түстердің дұрыс көрсетілуіне, заттардың көрінуіне әсер етеді. 
Соқырлық эффекті. Ойыншылардың жайлылығына әсер етеді - ойын кезінде олардың соқырлық дәрежесін көрсететін 
шама. 
Түстік температура. Жарық көздерінің корреляциялық түс температурасын көрсетеді. Түстердің дұрыс көрсетілуіне әсер 
етеді. 
Жарық ағынының пульсациялық коэффициенті. Теледидар таратылымында қайта ойнатуларда көрсетілетін баяу қозғалыстағы 
кескінге әсер етеді. 

7 
Тік жарықтандыру 
Тік жарықтандыру 
тек садық шамамен ғана емес, сонымен қатар жарықтандырылған тік жазықтықтың 
бағдарларымен сипатталады. Командалық спортта ойыншыларға жан-жақты жарық қажет. 
Трибуналардағы немесе теледидар камераларындағы көрермендердің орындарынан ойын алаңындағы 
заттардың көрінуі осы бақылаушыларға қараған жазықтықтардағы тік жарықтандыру арқылы 
анықталады . 
Тік 
жарықтандыру 
теледидарлық 
хабарларға жағдай жасау кезінде негізгі 
критерийге айналады, өйткені бұл 
сипаттама 
нәтижесінде 
алынған 
кескіннің 
сапасын 
айтарлықтай 
анықтайды. 

8 
Есте сақтау керек, нысандар тек алаңда 
ғана емес, сонымен қатар ауада, ал кейбір 
спорт түрлері үшін жеткілікті биіктікте 
көрінуі керек. Мысалы, футболда доп 30 м 
биіктікке дейін көтерілуі мүмкін, оның 
көрінуі де 
тік жарықтандыру
деңгейімен 
анықталады. 
Тік жарықтандыру 
Ойыншылардың көрінуі олардың ойын алаңының фонындағы контрастымен анықталады, бұл өз 
кезегінде тік беттерге түсетін жарық мөлшеріне байланысты, яғни «тік жарықтандырудан». 

9 
Жарықтандырудың
жоғары 
біркелкілігі
неге маңызды? Көлденең жарықтандыру біркелкі болмаса, ойын 
алаңы тегіс емес болып көрінеді және ойыншыларға шайбаны немесе доп кенет қараңғы аймаққа енген 
кезде оны ажырату қиынырақ болады. 
Көлденең және тік жарықтандырудың 
орташа мәндерінің арақатынасы Егор./Е 
верт. 
жарықтандыру 
сапасының 
да, 
тиімділігінің де интегралды бағасын 
білдіреді. Бұл қатынас 0,5 пен 2,0 
аралығында болуы керек. Мысалы, тік 
жарықтандыруға ұмтылу кезінде сіз өте 
жоғары көлденең жарықтандыру мәндерін 
ала аласыз. 
Жарықтандырудың біркелкілігі

10 
СН РК "Об утверждении строительных норм Республики Казахстан"
СН РК 4.04-23-2004 "Электрооборудование жилых и общественных зданий. Нормы проектирования" 
Мысалы, телеарналардың спорттық 
жарықтандыру жүйесіне қойылатын 
әдеттегі талаптары келесідей: 
Жер бетінен 1,5 м биіктікте орташа тік 
жарықтандыру Еверт = 2000 лк кем 
емес. 
Жарықтандырудың 
біркелкі 
емес 
коэффициенті Емин./Есред. 0,8 төмен 
емес және Емин./Емакс. 0,7-ден кем 
емес, болуы керек. 
Корреляциялық түс температурасы 
5600K. 
Түсті көрсету индексі 90 нан кем емес. 
Спорттық жарықтандыру нормалары 

11 
Қалалық және одан жоғары деңгейдегі 
жарыстарды 
өткізуге 
арналған 
көрермендерге арналған стационарлық 
орындықтардың болуымен (800-ден 
аспайтын) спорт залдары мен жүзу 
бассейндерін жарықтандыру деңгейі бір 
сатыға ұлғайтылды. 800-ден астам 
орындық бассейндердің минималды 
көлденең жарықтандыруы 400 люкс 
болуы керек. Бірдей сыйымдылықтағы 
спорт залдарында - 500 люкс. Бокс 
бойынша жарыстарды өткізу кезінде 
рингтің өзін жарықтандыру деңгейі 
кемінде 1000 люкс болуы керек. 

12 
Сонымен қатар, спорттық жарықтандыру жүйесі қалыптастыратын жарық ортасының сапасын бағалау 
үшін бірқатар жаңа көрсеткіштер ұсынылды: 
•
Әрбір бақылау нүктесіндегі төрт бағыттағы (ойын алаңының шетіне қарай) тік жарықтандырудың 
минималды және максималды мәндерінің арақатынасы кемінде 0,6 болуы керек. Бұл шарт 
орындалғанда үш өлшемді объектілерді (ойыншылар мен доптар) жақсы модельдеу және қалыпты 
көлеңкелер алынады; 
•
Жарықтандырудың градиенті (өзгеріс жылдамдығы). Өрістің әрбір басқару нүктесі үшін 
жарықтандыру мәндерін таңдау (көлденең және тік) берілгенді қоршаған сегіз нүктеде орындалады. 
Сегіз жұптың әрқайсысы үшін жарықтандыру деңгейінің салыстырмалы айырмашылығы белгілі бір 
шектен аспауы керек, шамамен 20%. Әлем чемпионаты ойындарына арналған алаңдар үшін 
15%; ​​баскетбол алаңдары үшін 5%. 
Спорттық жарықтандыру нормалары 

13 
Спорттық жарықтандыру нормалары 
UEFA рейтингтік матчтары үшін футбол алаңының минималды жарықтандыруы 

14 
Сонымен қатар, трибуналар аймағындағы тік жарықтандыру деңгейін реттеген керек (әдетте, бұл 
алғашқы 10-15 жолдар), ол камералардың көру аймағына түседі және олардың бір бөлігін құрайды. көрін.
Орташа тік жарықтандыру деңгейлері бойынша нормалар спорт түрінен әр түрліне байланысты болады. 
Атап айтқанда, футбол стадиондары үшін трибунаның алғашқы 12 қатарындағы тік жарықтандырудың 
орташа деңгейі ойын алаңын тік жарықтандырудың орташа деңгейінен 25%-дан 33%-ға дейін, ал хоккей 
залдары үшін – кемінде 40%-ды құрауы тиіс. 
Трибуналарды жарықтандыру ерекшеліктері 

«Соқырлық эффектісі» 
- бұл көру аймағында орналасқан жоғары қарқынды шамдар тудыратын 
«сезім». Бұл тітіркену, ыңғайсыздық немесе көру қабілеті мен көріну қабілетін жоғалту арқылы 
көрінетін сезім. «Соқырлық» - елеулі жарқырау әсерінен туындаған көру анализаторының 
сезімталдығының қайтымды төмендеуі.
Соқырлықты спортшыларда да, көрермендерде де және төрешілерде де болуы мүмкін. 
15 
Соқырлық эффектісі 

Соқырлық эффектісін
бағалау жарықтандыру қондырғысын жобалау кезеңінде бақылаушылардың орнын 
көрсету және жарқырау индексін есептеу арқылы жүзеге асырылады. 
Спорт аренасында спортшылар мен көрермендердің соқырлық дәрежесі GR (жарқырау рейтингі) 
«жарқырау индикаторы» мәнімен бағаланады. Бұл көрсеткішті қолдану ауқымы көз деңгейінен төмен 
бақылау бағыттарымен шектеледі.
Жарықтандыру бағдарламалары көкжиек бойындағы спортшылардың көзқарасы үшін жарқырау 
коэффициентін есептейді.
16 
Соқырлық эффектісі 
Мысалы, шайба негізінен мұзда, ал доп шөпте қозғалады. 
Бірақ кейде доп жоғары ұшады. Сондықтан спорт 
федерацияларының талаптары шектеулерді қосымша 
қарастырады. жарықтандыру құрылғыларын белгілі бір 
аумақтарға қоюға немесе оларды арнайы белгіленген бұрыш 
диапазондарына 
орналастыруға 
болмайды. 
Бірақ 
спортшылар үнемі жоғары қарайтын спорт түрлері бар: 
волейбол, баскетбол, көркем гимнастика және т.б. Мұндай 
жағдайларда 
жарықтандыру 
жүйесі 
жарықтандыру 
құрылғысына ұзақ, тікелей қарау тіпті жарқырауды 
тудырмайтындай етіп жасалуы керек. 

Соқырлық эффектісін 
азайту үшін шамдардың жарықтығын келесі әдістермен азайтқан жөн: 
•
олардың санының сәйкес өсуіне байланысты әрбір жеке шамның қуатының төмендеуі; 
•
құрылғының қуатын сақтай отырып, сәулелену бұрышын ұлғайту арқылы арматуралардың 
жарықтығын азайту; 
•
қажетті қорғаныс бұрышы бар шамдарды қолдану арқылы сыни бағыттардағы жарық күшін шектеу; 
•
көру аймағындағы барлық беттердің шағылысу коэффициенттерінің жоғарылауы. 
17 
Соқырлық эффектісі 

Теледидар хабарлары үшін түс температурасын жарықтандырудың стандартты талабы 300K 
ауытқуымен 5600K болып табылады.
18 
Түс температурасы 
Кәсіби телевизиялық технологиядағы стандарт Tk = 5600K параметрі болып табылады. Барлық басқа түс 
температураларында камера түзетулер енгізу арқылы жұмыс істейді. Барлық сипаттамалар Tk=5600K 
үшін реттеледі, ал басқа түс температураларының сипаттамалары әртүрлі камералар үшін әртүрлі болуы 
мүмкін, бұл хабар таратуда камераларды ауыстырған кезде көрінетін кескіннің әртүрлі түстеріне әкеледі. 

Дәстүрлі түрде жасанды көздердің жарық сапасы CIE ұсынған түсті көрсету индексін (CRI) есептеу 
әдісіне сәйкес бағаланады, оның әдісі түс жиынтығы үшін байқалатын түстердің ауытқу шамасын 
сипаттайтын санды есептеу болып табылады.
19 
Түс көрсету индексі 

20 
Пульсация коэффициенті 
Жарықтандырудың пульсациясы 
жарықдиодты шамдарды 
жаппай қолдану арқылы ғана шешіле бастады.
Электромагниттік балласттары бар металл галогенді лампалар 
секундына 100 рет жыпылықтайды.
Жарық диодты жарық көздері тұрақты токпен жұмыс істейді, 
бірақ бұл сипаттаманы 5% -дан аз пульсация коэффициенті 
камералардың кескініне айтарлықтай әсер етпейді, бірақ 1% -
дан төмен деңгейге ұмтылу ұсынылады. 

Жарық қондырғыларын таңдау үшін бірнеше жарықтандыру режимдерін жасауға мүмкіндік беретін 
жарықтандыру есебі жүргізіледі: 
•
Оқыту (тренировочный); 
•
Жарыс болатын; 
•
Телехабар тарату үшін; 
•
Төтенше жағдай; 
•
Эвакуациялық. 
21 
Жарық қондырғыларын таңдау 

Сондай-ақ, стадионды жарықтандыру стандарттарына сәйкес жарықтандыру құрылғылары бірқатар 
басқа талаптарға сай болуы керек: 
•
жоғары түсті көрсету индексі бар; 
•
көздің жауын алатын әсерді жоққа шығаратын торлары, линзалары және күңгірт диффузорлары бар 
арнайы оптикалық жүйемен жабдықталуы керек; 
•
арнайы қорғаныс торларымен жабдықталуы керек. 
22 
Жарық қондырғыларын таңдау 

23 
Жарық қондырғылары 

24 
Стадиондағы жарықтандыру құрылғыларының орналасуы 
Есептеу процесінде жарықтандыру құрылғыларының орналасуы таңдалады. Оны әзірлеу кезінде келесі 
нюанстар ескеріледі: 
•
Егер футбол стадионы жеңіл атлетика алаңымен жабдықталмаған болса, онда симметриялы және 
асимметриялық жарық таралуы бар прожекторлар таңдаған дұрыс. Олар егістіктің ұзын жақтарына 
орнатылады. Бұл орналасу бүйірлік деп аталады. Оның көмегімен 15-25 м биіктіктегі діңгектерді 
пайдаланамыз. 
•
Жеңіл атлетика аймағы бар стадиондар үшін биіктігі 25-50 м жарықтандыру діңгектері таңдалады. 
Олар негізінен алаңның бұрыштарында және трибунаның қоршау конструкцияларында орнатылады. 

25 
Стадиондағы жарықтандыру құрылғыларының орналасуы 
Стадиондар үшін жасанды жарықтандыруды жасау кезінде 
әуесқойлар мен кәсіпқойлар қақпа секторында және бұрыштық 
доп алаңдарында шамдарды орнатуға жол берілмейді.
Ойын алаңының периметрі бойынша ені 5 м аумақта 
жарықтандыру бағандарын орналастыру әлі де мүмкін емес. 
Бұл ойыншылардың қауіпсіздігінің маңызды шарты.
Жарықтандыру тіректерін орнату орнын анықтайтын тағы 
бірнеше ережелер бар: 
Діңгектерді орнатуға рұқсат етілген аймақтардың шекаралары 
2 сызықпен анықталады: олардың біреуі қақпа сызығына 10 ° 
бұрышпен, екіншісі - бүйірлік сызыққа 5 ° бұрышпен 
сызылады.Діңгек биіктігі өрістің ортасынан діңгек орнату 
нүктесіне дейін жүргізілген сызық пен прожекторлардың 
төменгі қатары арасындағы бұрыш кемінде 25° болуы 
шартымен анықталады. 
Жарықтандыру біркелкі болуы үшін орнатылған діңгектегі 
прожекторлар 
оған 
ең 
жақын 
өрістің 
квадрантын 
жарықтандыруы керек. 

26 
Стадиондағы жарықтандыру құрылғыларының орналасуы 

27 
Стадиондағы жарықтандыру құрылғыларының орналасуы 

28 
Стадиондағы жарықтандыру құрылғыларының орналасуы 

29 
Стадиондағы жарықтандыру құрылғыларының орналасуы 

30 
Қорытынды 

31 
Дәріс бойынша қорытынды сұрақтар 
1. Спорттық жарықтандыру дегеніміз? 
2. Спорттық жарықтандыру негіздері? 
3. Спорттық жарықтандырудың маңыздылығы ? 
4. Спорттық жарықтандыруға қойылатын негізгі талаптар? 
5. Спорттық жарықтандыру нормалары? 
6. Спорттық жарықтандыруда қолданылатын құрылғылар? 
7. Спорттық жарықтандыру жобасы қалай жасалады? 

Назарларыңызға рахмет!