Бала тілін дамытуда тірек-сызбаның алатын орны

Бала тілінің шорқақ болуының себептері:

• 
  бала үлкендермен қарым-қатынасқа аз түседі.
  
• 
  әке-шешелерінің аузынан ертегі аз естиді.
  

Л.Рубинштейн, Л.Элькониннің ойларынша бала тілін дамытудағы тиімді әдістің бірі ол-көрнекілік. Суретті (затты) қарауда бала заттың атын атауын, оның сипатын, өтетін әрекеттері туралы білетін болады. Мектепке дейінгі жастағы балаларды көрнекіліктер арқылы білім тез меңгеріледі. Венгер,Дьяченко тірек-сызбаны 3 кезеңге бөлінген:

- дайын сурет пен сызбаны пайдалану. Бұл кезеңде үлкендер дайын сурет пен белгілерді көрсетеді;

- педагог пен бала бірлесіп тірек-сызба құрастырады

-бала өзі жеке дара тірек-сызба құрастырады.
Суреттер, сызбалар бала тілін дамытудағы дидактикалық құрал болып табылады. Оларды пайдалану:

• 
  сөздік қорларын дамыту үшін
  
• 
  әңгіме құрастыруда
  
• 
  әдеби шығарманы мазмұндауда
  
• 
  жұмбақтарды құрастыру мен шешуде
  
• 
  тақпақтарды жаттауда
  

1-кезең көрнекі сызбалар пайдаланады.Оның мақсаты-әңгіме желісімен қарым-қатынасысымен танысу.

2-кезең шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін.Мақсаты-балаға ертегі әрекет желісін , кейіпкерлерді өзгерту үшін пайдаланылады.

Тірек-сызбаның ең қарапайым түрі-сериациондық қатар сызбасы. Ол жолақшалардың түрлі ұзындықтарға ұзарғандығын көрсетеді.Мысалы : «Шалқан» ертегісін үйреткенде ортаға сары дөңгелек қойылады, балаға ертегі мазмұны бойынша 6 жолақтарды қатарлау тапсырмасы беріледі.Әр жолақтың кейіпкерге ұқсастығы талданады. Бала осылай ертегі мазмұнын игергеннен соң тапсырманы өзгертіп, әр кейіпкерді қатармен қатарлау тапсырмасымен күрделенеді.

Сериациондық қатардан кейін, қозғалмалы тірек-сызбаны пайдалануға болады. Бұл тірек ертегіні мазмұндауда пайдаланылады. Бала бұл арқылы барлық әрекеттерді біледі.(кетті, келді т.б) Мұнда бірдей көлемдегі тек түстері әр түрлі дөңгелектер пайдаланылады. Мысалы «Қоян мен түлкі» ертегісіне ақ (қоян), тоқсары (түлкі), сұр (ит), қоңыр (аю), қызыл (әтеш) пайдаланылады.

Кейбір ертегілерді мазмұндау немесе үйретуде екі тірек-сызба да пайдаланылады. Сериациондық қатар және қозғалмалы тірек. Мысалы : «Қызыл телпек» ертегісінде кішкентай дөңгелек және түрлі ұзындықтағы жолақтар пайдаланылады.Ең қысқа жолақ – тышқан, ең ұзын жасыл жолақ (бақа).

Бала бұл сызбаларға үйренгенде жеке дара жолақтар беруге болады. Немесе жолақтар беріп бұл қай ертегі кейіпкері деп сұрақ қоюға болады.Кейбір кездерде балалар белгілер мен жолақтарды пайдаланып басқа ертегі немесе әңгіме құрайтын болады.

Бала тілін дамыту үшін жұмбақ шешу де тиімді тәсілдің бірі. Жұмақ құрастыру немесе шешуде заттың қасиетін, ұқсастығын, қасиеттерін алуға болады. Жұмбақ құрап шешуде кесте арқылы ұйымдастыруға болады. Балаға «қандай?», «ұқсастығы неде?» деген сұрақтар қою арқылы жұмбақ құрастыруды үйретеміз. Мысалы:

Ұзын-мұз сияқты

Тоқсары-апельсин сияқты

Қытырлақ-қатырма нан сияқты

Бұл не?

(Сәбіз)

Көрпе сияқты-бірақ үтіктей алмайсын

Қатырма нан сияқты, бірақ жеуге болмайды

Бұл не?

Осындай тірек-сызбаларды жииі пайдаланатын болсақ, бала тілі тез дамиды.Ал, егер бала тілі дамыған болса ол өз ойын жеткізе білетін-тжеке дара тұлға болып қалыптасады.

ҮНЕМІ