Башҡортостан Республикаһы Ейәнсура районы мәғариф бүлеге Ибрай урта белем биреү мәктәбе «Бөгөнгө көндә М. Аҡмулланың әҙәби ижади мираҫының әһәмиәте»

Ижади етәксеһе: башҡорт теле, әҙәбиәте уҡытыусыһы Аҡбутина Зимфера Хәкимйән ҡыҙы

I. Инеш.

Мифтахетдин Аҡмулла… Был исемде әйтеү менән, халҡыбыҙҙың үткән, бөгөнгө, киләсәктәге саф һәм сағыу биттәре күҙ алдына баҫа.

Илебеҙҙә сәскә атҡан эскелек, наркомания, тәмәке тартыу, фәхишәлек кеүек кире ғәҙәттәрҙән арыныу өсөн милләтебеҙгә иманға ҡайтыу кәрәк. Иманға ҡайтыу – кешенең эске тәртибе, тәрбиәлелеге. Бөтә был фекерҙәр Аҡмулла шиғырҙарын уҡығанда, йә уҡығас, күңелгә килә.

Шул һорауҙарға яуап эҙләйем мин үҙемдең фәнни-эҙләнеү эшемдә.

Ижад емештәренең мәңгелек көсөн алдан тойомлағандай, шағир үҙе үк былай тигән:

1

Мифтахетдин Аҡмулланың беҙҙең көндәргәсә килеп еткән әҙәби мираҫы күләме буйынса бик күп түгел. 1981 йылда уның юбилейы айҡанлы Башҡортостан «Китап» нәшриәте башҡорт телендә шағирҙың әҫәрҙәре йыйылмаһын баҫтырып сығарҙы. Был китапҡа яҡынса өс мең юл инә. Йыйынтыҡ бынан алдағыһынан күпкә тулыраҡ. Ләкин Аҡмулланың бик күп әҫәрҙәре һәм шиғырҙары табылмаған, күптәре юҡҡа сығарылған. Быға үҙенең объектив сәбәптәре бар.

Аҡмулланың ҡиммәтле мираҫынан мәғлүмәттәрҙе революцияға тиклем Хәсән Ғәли йыя. Х. Ғәлиҙең «Аҡмулланың әҫәрҙәре» исемле ғилми эше Алма-Атаның Фәндәр Академияһы китапханаһында һаҡлана. Был китапҡа ингән шиғырҙарҙың күпмелер өлөшө Сакен Сәйфуллин тарафынан Аҡмулланың йыйынтығын төҙөүҙә ҡулланыла. Ул был китапты 1935 йылда Алма - Атала сығара. Хәсән Ғәлиҙең эш дауамындағы мәғлүмәттәре шулай уҡ Ҡазандың фәнни китапханаһында һаҡлана.

Аҡмулла ижады тураһында

Аҡмулла иң беренсе башлап туған халҡына «Башҡорттарым, уҡыу кәрәк !» тип мөрәжәғәт итә. Ошо исем менән йөрөгән шиғир Аҡмулла

2

поэзияһының ғына түгел, бәлки, мәғрифәтсе башҡорт әҙәбиәтенең иң характерлы әҫәрҙәренең береһе:

Аҡмулла кешене яҡтылыҡ өлгөһөндә тәрбиә итеү, әҙәп-әхләҡ мәсьәләләрен ҡуя. Яҡшы холоҡ, әҙәплелек, аҡыллылыҡ ҡына кешене кеше итә, һәйбәт, бәхетле йәшәүгә илтә ала тип ҡарай. Ул әле кешеләрҙең бәхете, тигеҙ йәшәүе бары кеше тәбиғәтенең үҙенән килә тип уйлай.

Үҙ заманының күп кенә уҡымышлылары кеүек, Аҡмулла ла кешене яҡшы тормошҡа, унда һәйбәт холоҡ, яҡшы әҙәп, әхлаҡ сифаттары тәрбиәләү, уҡытып ғилемле итеү аша ирешергә мөмкин тип иҫәпләй. Бар яһиллыҡтар, аламалыҡтар наҙанлыҡтан килә, ти. Шул позициянан тороп, “ул наҙан муллаларҙы, иҫкелеккә йәбешеп ятыусы төрлө хөрәфәтселәрҙе, реакцион дин әһелдәрен тәнҡит итә”, - тип иҫәпләй ЂӘхнәф Харисов.

« Аҡмулла шиғриәте бөгөн дә зиһен – күңелдәребеҙгә шәрбәтле һыу ҙа, көлөр, һүгәр үткер һүҙ ҙә, им булыр хикмәт тә, алға әйҙәр хитап та, - тип иҫәпләй филология фәндәре докторы, БДУ профессоры ЃҒиниәт ІҠунафин.

М. Аҡмулла ижадында үҙәккә ҡуйылған икенсе бер мәсьәлә – ул әхлаҡи тәрбиә. Шағир – сәсән өсөн донъялағы иң ҡәҙерле, иң ҡиммәт нәмә – кешенең күңел донъяһы, уй – ҡылыҡтары сафлығы. үҙенең « Ҡарын-дашлыҡ», «Кәңәш», «Моңло егет зарын әйтер», « Бил-дәһеҙ», «Аттың ниһен маҡтайһың?», «өлгөр һүҙ», «Инсафлыҡ», «Донъя», «Нәфсе»,

«Бәхет», «Теләк», «Дуҫлыҡ» һәм башҡа әҫәрҙәрендә ул:

3

Иң әүәл паклау кәрәк эстең керен,

Эстә тулып ятмаһын һаҫыҡ эрен.

Аһ дәриға! Эс таҙарһын, эс таҙарһын,

Булмаһа, файҙа бирмәҫ ҡоро белем-

тигән ҡараштан сығып, кешенең кешелеген, ысын ғилемлелеген уның аң - белемен генә түгел, бәлки әҙәплелегенә һәм ғәҙеллегенә, дуҫлыҡҡа тоғролоғона һәм кешелеклелегенә лә ҡарап баһа– ҡәрҙәштәренә шул сифаттарға эйә булырға өндәй.

Аҡмулла ижады тураһында

Шағир һәм ғалим Рәшит Шәкүр Аҡмулла ижадын өйрәнеп, былай яҙа:

« Халыҡ араһында йәшәп, хеҙмәтсән халыҡтың ауыр, аяныслы яҙмышын йәне-тәне менән аңлап һәм тойоп, быуын-быуын сәсәндәр мираҫын, халыҡтың рухи ҡиммәттәрен, классик поэзия өлгөләрен бөтөн тәрәнлегендә үҙләштереп, Аҡмулла үҙ заманының төрки донъяһындағы һәр бер яңылыҡҡа уғата һиҙгер бер шағир һәм атаҡлы фекер эйәһе булып күтәрелә.»

Аҡмулла премияһы лауреаты Рәшит Шәкүр уның яҙған шиғырҙары бөгөн дә бик көнүҙәк, тигән фекер әйтә.

«Аҡмулланың бәғзе шиғырҙары уның үҙ дәүеренән бигерәк бөгөнгөгә, быуаттар аша нәҡ хәҙерге дәүер кешеһенә әйтелгәндәй.

4

Эйе, белем дә аҡыллы һәм, йәнәһе, ғәҙел булып күренеү оҫталығы ла хаттин булып ашҡан бөгөн. Ләкин намыҫ ҡытлығы, оятһыҙлыҡ, эскерлелек, сәйәсәттәге бысраҡлыҡтар арҡаһында ыҙа сигә халҡыбыҙ. ӘЂ бит ысынлап та:

Яуызлыҡҡа гел генә яҡшылыҡ менән яуап биреү үҙен аҡламай, сөнки иблистең тәбиғәте шундай, ул хатта:

Эйе, Аҡмулла аҡылы, Аҡмулла һабаҡтары беҙҙең өсөн, бер яҡтан, башҡорт шиғриәтенең бүтән халыҡтарҙы ла таң ҡалдырырлыҡ юғары ҡаҙанышы, классик өлгөләре булһа, икенсенән, ул беҙҙең милли мәҙәниәтебеҙҙең айырылғыһыҙ бер өлөшө, ул ысын мәғәнәһендә тормош һабағы, был ғәҙелһәҙ донъяла әҙәм балаларының яралы күңеленә йыуаныс һәм таяныс.

“ Аҡмулла бар булмышы менән халыҡ шағиры булды,” – тип яҙа Аҡмулла исемендәге премия лауреаты, Аҡмулланың тормошон һәм ижадын өйрәнеүсе ғалимдарҙың береһе Әхәт Ханнан улы Вилданов.

Аҡмулланың ижадын күп ғалимдар өйрәнә. Филология фәндәре кандидаты, БДПУ доценты Вилданов ЂӘхәт Ханнан улы уны «яҡтылыҡ йырсыһы» тип атаны. ЂӘхәт Ханнан улы Аҡмулланың ижади мираҫын ентекле өйрәнеп, «Башкирские просветители – демократы XIX века» (М.

5

Наука, 1981, Ҡунафин менән берлектә ), «Аҡмулла – яҡтылыҡ йырсыһы» (1981) исемле монографиялар баҫтырҙы. Аҡмуллааның туған телебеҙҙә тәүге һәм тулы әҫәрҙәр йыйынтығы ла 1981 йылда ЂӘ. Х. Вилданов тырышлығы менән донъя күрҙе. Ђ

«Аҡмулланың иң яратып ҡулланғаны - 11-11 үлсәмле шиғыр. – тип иҫәпләй әхәт Вилданов. - Күп кенә әҫәрҙәре 7-7 үлсәме менән дә ижад ителгән. Миҫал өсөн «Аттың ниһен маҡтайһың?» ҡобайырын алып ҡарайыҡ:

6

Яҡшы яғы ҡалмаған;

Яҙыусы Рәүеф Насиров билдәләүенсә, Аҡмулла Троицк ҡалаһы, Уй, Ҡыйҙыш, Миәс йылғалары буйҙарында йәшәгән башҡорт, ҡаҙаҡ һәм татар халыҡтары араһында йәшәгән. Был ауылдарҙа шағирҙы ихлас ҡаршы алғандар, мунса яғып төшөргәндәр. Ђ Кистәрен, башҡорт йолаһы

буйынса, ҡунаҡ ашына ауыл уҡымышлылары йыйылған, бәйет, мөнәжәт,

өгөт – нәсихәт тыңлағандар. Шиғырҙың көйлө аһәңенән ләззәт алып, бәхетле минуттар кисергәндәр. Ауыл кешеләренә китаптарын ҡалдырып, “халыҡты белемгә өндәүен” шағир үҙенең йәшәү дәүерендә үк тормошҡа ашырып йөрөгән. Үҙе тере саҡта таратҡан шиғырҙарын һуңынан ғалим-яҙыусылар кире йыйып алыуҙары тураһында яҙа Рәүеф Насиров.

Аҡмулланың ижады ябай халыҡтың тормошона яҡын тора.Ул халыҡтың ҡараңғы тормошта михнәт сигеп йәшәүе тураһында уйлана, йөрәге әрней. Тап аң – белемгә, һөнәргә эйә булыу юлы менән яҡтылыҡҡа, бәхеткә ирешеп була, тип иҫәпләй ул.

6

Хәл етһә, төрлө фәнде күргән яҡшы,

Ныҡышмалы рәүештә башҡа телдәрҙе лә өйрәнһәк, күпме сит тел белһәк, беҙгә шул тиклем аралашыуы еңел буласаҡ.

ЅҺәр кеше йәшәү дәүерендә бәхеткә ынтыла. Белемгә эйә

булыу – ярты бәхет. Бик белемле булып та, тормошта үҙҙәрен таба алмаусылар була. Быға Аҡмулланың яуабы бар – «иң әүәл паклау кәрәк эстең керен». Сөнки кешенең күңел донъяһы, уй – ҡылыҡтары сафлығы – йәшәү өсөн иң ҡиммәт нәмәләр. Аҡмулланың «Нәсихәт»тәрен дауам итеп, минең күңелемә лә шиғыр юлдары килде :

Халҡыбыҙ Аҡмулланы онотмай һәм онотмаясаҡ. Уға 175 йәш тулыу көндәрендә лә тыуған ауылы Туҡһанбайҙа Аҡмулла көндәре уҙҙы, музейы янына бюст ҡуйылды. Был сарала беҙҙең мәктәп уҡыусылары ла ҡатнашты.

Аҡмулла исемендәге премиялар тапшырыла, шиғырҙарын мәктәп уҡыусылары сәхнәләрҙән һөйләй. Аҡмулла мәңгелеккә шулай атлай…

7

ІҠулланылған әҙәбиәт

2. “Ағиҙел” журналы, №12 , 2001, №7, 2004.

3. Башҡорт әҙәбиәте, дәреслек, 9-сы класс

ЈӨфө – 2006.